CHRONOLOGY OF THE SINDH KHILAFAT COMMITTEE

CHRONOLOGY OF THE SINDH KHILAFAT COMMITTEE

DATE	PLACE	ACTIVITY	PRESIDENT	PARTICIPANT
	Larkana	Procession	Mr Jan Muhammad Junejo
Friday		Gathering	Molana Taj Mahmood Amroti Pir Imam Shah of Jhando
	Sukkur	Procession	Pir Imam Uddin Shah
17-19-1922	Bahadur Pur	Meeting
20-03-1919	Sukkur	Meeting
06-10-1919	Karachi	Meeting
17-10-1919	Sukkur	Meeting	Molvi Abdul Khalique Moraie	Molana Taj Muhammad Molvi Din Muhammad wafaie Mr Virumal Mir Mausum Shah Purdar Nisham
17-10-1919	Hyderabad	Procession	Molvi Taj Muhammad	Shahzada Abdullah jan Sarhadi Molana Hafiz Asadullah Shah Syed Abdul Hakeem Shah Rais Jan Muhammad Sarhadi Mr Abdul Jabbar Dr Noor Muhammad Molana Taj Mahmood Shaikh Abdul Majeed
27-11-1919	Rohri	Meeting	Mr. Ghulam nabi kazi	Kazi Abdul Razak Mr. Ali Bux
01-05-1920	Bhan	Meeting	Local Branches
01-08-1920	Swhwan	Hartal
01-08-1920	Nawabshah	Hartal
01-08-1920	Nasarpur	Meeting	Molvi Haji Muhammad Mian Muhammad Islmail
01-08-1920	Amrot Shareef	Hartal	Public Meeting
01-08-1920	Kambar	Meeting
01-08-1920	Sonda	Meeting	Kazi Abdul Qayoon Farooqui
01-08-1920	Thull	Hartal	Molvi Nabi Bux
01-08-1920	Khahi/ Nawabshah	Hartal
01-08-1920	Badin	Hartal
01-08-1920	Bhiria	Hartal/Meeting
01-08-1920	Sijawal	Gathering
01-08-1920	Thatta	Hartal
01-08-1920	Moro	Hartal
01-08-1920	Kotri	Meeting
01-08-1920	Halla	Meeting	Molana khalifa haji Muhammad Ali	Haji Pir Muhammad Molvi Lal Muhammad
01-08-1920	Hyderabad	Hartal
01-08-1920	Halla	Meeting/Hartal
01-09-1920	Hyderabad	Meeting	Molvi Muhakim-u-ddin	Shaikh Abdul Majeed Seth Aminuddin
15-01-1920	Larkana	Meeting	Mr Jan Muhammad Junejo	Saraie Jan Muhammad Siraie Amrati
16.01.1920		Meeting	Molvi Muhammad
02-09-1920	District Hazara	Meeting
03-02-1920	Karachi	Procession		Mr Honourable Harichand Vishunadas Mr jamsheed N.R Mehta Mr Ayoub Khan Mr Wali Muhammad Mr Wadho mal Mr Haji Abdullah Haroon Mr Muhammad Ali Mr. Syed Hussain Syed Suleman Nadvi Mr Hayat
03-09-1920	Hyderabad	Meeting	Mr. Abdul Jabbar	Local Branches
19-03-1920	Sonda	Meeting	Mr. Muhammad Ayoob
19-03-1920	Tando Muhammad Khan	Meeting
19-03-1920	Nawabshah	Hartal
19-03-1920	Nawabshah	Meeting	Shahdaza Muhammad Imam Shah
19-03-1920	Dokri	Hartal
19-03-1920	Amrot Shareef	Meeting
19-03-1920	Sakni	Meeting	Molvi Abdullah	Hamdani Laghari Rind Sano Khasi Halipota Kambrani Syed Ranwar
19-03-1920	Shakirpur	Hartal/ Procession
19-03-1920	Sehwan	Hartal/ Procession	Molvi Abdul razak
19-03-1920	Sijawal	Hartal	Mian hamadullah	Local Branches
19-03-1920	Kambar	Hartal/ Procession
19-03-1920	Thatta	Hartal	Syed Mian Ismail Shah kazmi
19-03-1920	Cheho	Hartal/Meeting	Molvi Mian Noor Muhammad
19-03-1920	San	Hartal
20-03-1920	Larkana	Meeting	Pir Tourshi Mr jan Muhammad Gobind Bux
29-03-1920	Moro	Meeting	Molvi Muhammad Siddique	Local Branches
04-10-1920	Larkana	Meeting	Molana Taj Mahmood Amroti Molana Zafar Ali
04-11-1920	Bhit Shah	Meeting	Shaikh Abdul Majeed	Molvi Abdul khalique Hakeem Muhammad Muaz Muhammad Hashim Shaikh Abdul Majeed
16-04-1920	Sehwan	Meeting	Moulana Abdul Karim Daris	Hazrat Molana Taj Mahmood Amroti Pir Syed Turab Ali Shah Shazada Pir Abdul Satar Khan Jan Muhammad Junejo Pir Ali Anwar Shah Mr. Abdul Jabar Mr Amin-u-ddin Molvi Fazul Muhammad Hakim Molvi Abdul Karim Muhammad Puri Molvi Muhammad Siddiqueof Karachi Molvi Fatah Muhammad Sehwan Shaikh Abdul Aziz Molvi Haji Ahmed and Sirajuddin sidique
17-04-1920	Sehwan	Meeting	Moulana Abdul Karim Daris	Mazrat Molana Taj Mahmood Amroti Pir Syed Turab Ali Shah Shazada Pir Abdul Satar Khan Jan Muhammad Junejo Pir Ali Anwar Shah Mr. Abdul Jabar Mr Amin-u-ddin Molvi Fazul Muhammad Hakim Molvi Abdul Karim Muhammad Puri Molvi Muhammad Siddiqueof Karachi Molvi Fatah Muhammad Sehwan Shaikh Abdul Aziz Molvi Haji Ahmed and Sirajuddin sidique
18-04-1920	Bubak	Meeting	Pir Abdul Sattar	Local Branches
30-04-1920	Shikarpur	Meeting	Molvi Abdul Karim Chithi
05-07-1920	Buta Sirai	Meeting	Syed Abdul Haque	Pir Syed Shah Doran Mian Abdul Rahman Molana Syed Taj Mahmood Amroti Rias Jan Muhammad Junejo Pir Syed Turab Ali Shah Shaikh Abdul Majeed
14-05-1920	Jatoi/Shakirpur	Meeting	Molvi Abdul karim Chishti	Sardar Imam Bux Khan Jatoi Pir Syed Amir Shah
16-05-1920	Hyderabad	Meeting	Munshi Aminuddin Sahib
19-05-1920	Karachi	Meeting	Molana Abdul Karim Darsi
20-05-1920	Hyderabad	Meeting	Mr Mian Muhammad	Mr Abdul Jabbar
28-05-1920	Shakirpur	Meeting	Molvi Abdul Karim Chishti
06-08-1920	Jacobabad	Meeting	Molana Syed Muhasan Shah	Molana Abdul Karim
06-08-1920	Jacobabad	Meeting
06-10-1920	Nawabshah	Meeting	Shaikh Abdul Majeed Hakim Shamsuddin Seth Aminuddind	Kazi Abdullah Shah Molvi Maaz Molvi Muhammad Uddin Molvi Muhammad Hashim Molvi Abdul khalique
07-04-1920	Halla	Meeting	Molana Fazul Muhammad Hakim	Syed Abdullah Shah Syed Ali Asghar Shah Syed Muhammad Alam Shah Shaikh Abdul Aziz Hafiz Khan Muhammad Karachi Moloana Muhammad Abdul Khalique Moraie Molana Muhammad Suleman of Bano Molana Muhammad Daud of Dadu Molvi Shaikh Noor Muhammad of Matariye Syed Ghulam Murtaza Shah G.M Syed of Son Hafz Khana Muhammad
07-10-1920	Hyderabad	Meeting	Shaikh Abdul Majeed	Kazi Syed Asadullah Shah Molvi Abdullah Seth Amin-ul-din
24-07-1920	Dakhan	Meeting	Molvi Abdul Karim Chishti
24-07-1920			Shaikh Noor Muhammad widow of Syed Faisal Shah	Local Branches Meeting of women’s
08-05-1920	Karachi	Meeting	Mr Abdullah Haroon
08-10-1920	Nausharo	Meeting	Shah Abdul Majeed	Molvi Makhdoom-u-Din Molvi Abdul Khalique Moraie Kazi Asadullah Shah Rais Najamuddin Hafiz Karim Bux
20-08-1920	Moro	Meeting	Molvi Haji Muhammad Siddique	Kazi Muhammad Khuda Bux Molvi Abdul Khalique
24-08-1920	Amrot Shareef	Meeting	Hazrat Molana Taj Mahmood Amroti Molana Abdul karim Chishti
26-08-1920	Cheho	Meeting	Mian Makhan
09-04-1920	Shakirpur	Meeting	Molvi Abdul Karim	Mian Amanullah Khan
24-09-1920	Moro	Meeting	Molvi Muhammad Siddique
28-09-1920	Abido	Boycott
16-10-1920	Hyderabad	Meeting	Shaikh Abdul Majeed	Pir Ghulam Mujadad Seth Aminuddin
18-10-1920	Halla	Meeting	Shaikh Abdul Majeed	Hafiz Haji Wali Muahammad Shaikh Abdul Majeed
19-10-1920	Bao Dero	Meeting	Shaikh Abdul Majeed	Muhammad Bux Pir Gghulam Mujadid Kazi Asadullah Shah Mr Abdul jabbar Kazi Khuda Bux
21-10-1920	Nasarpur	Meeting		Shaikh Abdul Majeed Pir Ghulam Mujadid Kazi AsadullahShah Kazi Khuda Bux Abdul Jabbar Muhammad Hashim Mukhlis Mian Muhammad Yousif Mr. khuda Bux Muhammad Hashim
22-10-1920	Moro	Meeting	Mr Nabi Bux
27-10-1920	Karachi	Meeting	Kazi Abdul Rahman	Mr. Muhammad Khan Syed Mustafa Ka,al
27-10-1920	Dadu	Meeting	Molvi Muhammad Shah	Molvi Muhammad Siddique
29-10-1920	Thatta	Meeting	Molvi Muhammad Hassan
30-10-1920	Karachi	Meeting	Molana Zafar Ali Khan
11-02-1920	Karachi	Meeting	Mr T.L waswani	Molana Abdul Bari Molana Kalam Mr Shaukat Ali
13-11-1920	Thatta	Meeting	Pir Ghulam Mujadad
26-11-1920	Sonda/ Talka Thatta	Meeting	Molvi Mian Ahmed Siddique	Molvi Abu bakar
20-12-1920	Bano	Meeting	Pir Muhammad Baquar	Molvi Haji Muhammad Suleman Molvi Muhammad Yousif
31-12-1920	Moro	Meeting	Kazi Nabi Bux	Kazi Faiz Muhammad
31-12-1920	Moro	Meeting	Kazi Nabi Bux	Kazi Faiz Muhammad Kazi Abdul Rahman
16-01-1921	Nawabshah	Meeting	Molvi Khaliq Moraie
21-03-1921	Karachi	Hartal	Students Strike
01-08-1922	Naushoro Feroz	Meeting
01-11-1922	Thatta	Meeting	Molvi hafiz Abdul Halim Hafiz Muhammad Hussain
14-01-1922	Karachi	Meeting
30-01-1922	Nausharo	Meeting	Molana Hakeem Fatah Muhammad
02-09-1922	Goth Bola	Meeting
03-09-1922	Tando Muhammad Khan	Meeting		Kazi Asadullah Shah Muhammad Hashim Mukhalish Mian Asadullah Mian Pir Abdul Sattar Jan Molvi Ghulam Muhammad of Tano Sain Dad Molvi Muhammad Musa Kazi Asadullah
03-09-1922	Shah Jo Goth	Meeting	Molvi Khuda Bux
03-12-1922	Naushahro	Meeting	Molvi Karim Bux	Kazi Mian Abdullah alies Abdul Hadi
19-03-1922	Tando Muhammad Khan	Meeting
19-03-1922	Naushoro Feroz	Meeting	Molvi Mian Fazul Muhammad	Attended Local Branches
29-03-1922	Halla	Meeting	Molvi Mina Haji Muhammad
05-11-1922	Tando Muhammad Khan	Meeting
05-12-1922	Goth Nabi Shah	Meeting	Molvi Muhammad Kasim Molvi Hafiz Muhammad Hashim
06-10-1922	Goth Gojar	Meeting
07-10-1922	Goth Maniro Soomro	Meeting
07-10-1922	Goth Morani	Meeting
07-10-1922	Goth Mihran Pota	Meeting
07-10-1922	Goth Talyaio/ Tharparkar	Meeting
07-10-1922	Goth Warwai	Meeting	Protest against British policy
07-10-1922	Goth Gogano	Meeting
07-10-1922	Khario Ghulam Shah	Meeting
07-10-1922	Islamkot	Meeting
07-12-1922	Dhoro Naro	Meeting	Molvi Din Muhammad Molvi Muhammad Musa Sultan Abdul Wahid
08-09-1922	Shah Jo Goth	Meeting
08-09-1922	Hyderabad	Meeting	Mr Aminuddin Bhojraj	Valecha Syed Asadullah
08-09-1922	Hyderabad	Meeting	Kazi Ayed Assadullah	Abdul Jabbar Seth Aminuddin Mr Shahbuddin Muhammad Hashim
08-09-1922	Thatta	Meeting
08-09-1922	Goth Imamali	Meeting	Syed Bachal Shah Hafiz Noor Muhammad
08-09-1922	Shahdadkot	Meeting
08-10-1922	Kabool Kerio	Meeting
08-10-1922	Kambar	Meeting
08-10-1922	Sehar/Dokri	Meeting
08-10-1922	Shaikh Bharkia	Meeting
08-12-1922	Kambar	Meeting	Molvi Abdul wahid
08-12-1922	Karachi	Meeting	Molvi Muhammad Sadique
14-08-1922	Karachi	Meeting
23-08-1922	Kambar	Meeting
23-08-1922	Goth Panhwar	Meeting	Hafiz Allah Wasiyo
27-08-1922	Hyderabad	Meeting	Mian Amin-u-ddin Mr Abdul Jabbar Mr Abdul Rahman Dr Ramchand
09-09-1922	Karachi	Meeting	Seth Abdullah Haroon	Mr. Muhammad Usman Hakim Shamsuddin
09-09-1922	Kambar	Meeting	Molana Abdul Karim Chishti Damanti Devi
09-10-1922	Tando Jam	Meeting	Molvi Muhammad Kasim	Mr Umaid Ali Talpur
09-10-1922	Karachi	Meeting	Munshi Abdul Karim	Mrs Sarseati Devi Kirshnanand Syed Jamaluddin
14-09-1922	Wasi Malook Shah	Meeting
14-09-1922	Tando Jam	Meeting	Kazi Kamal Pasha	Local Branches
14-09-1922	Ratodero	Meeting
17-09-1922	Rohri	Meeting
17-09-1922	Sadullah Jo Goth	Meeting
17-09-1922	Khipro	Meeting
17-09-1922	Nau wahan	Meeting
17-09-1922	Ali Khan	Meeting	Molvi Muhammad Daud Kazi Azizullah
17-09-1922	Kambar	Meeting	Molvi Ghulam Siddique	Syed Hassan Shah Haji Muhammad Usman Ghulam Muhammad pathan Muhammad Isa
17-09-1922	Badin	Meeting
17-09-1922	Thatta	Meeting
17-09-1922	Dhoro Naro	Meeting
17-09-1922	Goth Mulla Abra	Meeting
17-09-1922	Wasi Malook Shah	Meeting
17-09-1922	Jeyo Soomro	Meeting
17-09-1922	GothPirSarhand	Meeting
17-09-1922	Ghotki	Meeting
17-09-1922	Gharhi Bachal	Meeting
17-09-1922	Shadi Pali	Meeting
17-09-1922	Halla (New)	Meeting	Khalifa haji Muhammad
17-09-1922	Sehwan	Meeting
18-09-1922	Kakipota	Meeting
18-09-1922	Noohiyoon/ Sehwan	Meeting
21-09-1922	Sonda/ Talka Thatta	Meeting
21-09-1922	Tando Jam	Meeting	Molvi Muhammad Kasim	Mr Thakurdas
21-09-1922	Halla	Meeting
22-09-1922	Nausharo	Procession
22-09-1922	Ratodero	Meeting
22-09-1922	Buthi	Meeting
22-09-1922	Mado	Meeting	Pir Abdullah Shah Rashdi	Molvi Abdul karim Molvi Dur Muhammad Pir Illahi Bux
23-09-1922	Nasarpur	Meeting
23-09-1922	Ghogharo	Meeting
23-09-1922	Kandiyaro	Meeting
23-09-1922	Dahar	Meeting	Kazi Kamal Pasha
25-09-1922	Hyderabad	Procession
26-09-1922	Badah	Meeting	Molvi Muhammad Siddique Hafiz Faiz Muhammad Muhammad Ali Muhammad Yousif
27-09-1922	Halla (New)	Meeting	Haji Karimullah Molvi Shafi Muhammad
27-09-1922	Halla (New)	Meeting	Local Branches
29-09-1922	Nasarpur	Meeting
29-09-1922	Goth Dim Khan	Meeting	Munshi Muhammad Suleman
29-09-1922	Amrot Shareef	Meeting
29-09-1922	Sijawal	Meeting	Molvi Mian Muhammad Dr Akbar Ali
29-09-1922	Wasi Shah	Meeting
29-09-1922	Ghathar	Meeting	Syed Haji Hakim Shah
29-09-1922	Buthi	Meeting	Kazi Azizullah
29-09-1922	Sehwan	Meeting
10-11-1922	Ber/Kambar	Meeting	Molvi Fazul Haque
13-10-1922		Meeting	Molana kakeem Fazul Muhammad
13-10-1922	Mehar	Meeting/Gathering	Molvi Muhammad Suleman
14-10-1922	Karachi	Meeting
16-10-1922	Bagiraj	Meeting	Molvi Muhammad Hashim
19-10-1922	Abido	Meeting	Molvi Muhammad Hashim
20-10-1922	Mado	Meeting	Pir Abdullah Shah	Syed Ghulam Rasool Molvi Muhammad Salih
28-10-1922	Sahal sadhio	Meeting
11-10-1922	Kadhan	Meeting	Seth Mian Allah Bandu Molvi Ahmed Molvi Haji Ahmed
19-11-1922	Hyderabad	Meeting	Seth Amin-ul-din	Mr. Abdul Jabbar Molvi Muen-u-ddin Dr Chimendas Muhammad Kasim
22-11-1922	Kakipota	Meeting		Molvi Muhammad Hashim Hafiz Noor Muhammad
25-11-1922	Karachi	Meeting	Mr. Din Muhammad
25-11-1922	Hyderabad	Meeting
12-09-1922	Karachi	Meeting	Molvi Muhammad Siddique	Hafiz Muhammad Hashim KaziAbdul Hakeem Muhammad Ishaque Sindhi Muhammad Ishaque Lasi Kamal Pasha Molvi Muhammad Siddique
12-09-1922	Tando Muhammad Khan	Meeting
12-09-1922	Naushahro	Meeting	Molvi fazal Muhammad	Akhund Karim Bux
12-09-1922	Hyderabad	Meeting	Kazi Abdullah Shah	Mr. Abdul Jabbar Seth Aminuddin Mr. Shahuddin Muhammad Hashim Mukhalis
20-03-1923	Sijawal	Meeting	Molana Haji Suleman
20-03-1923	Sijawal	Meeting	Molvi Muhammad Usman Molvi Haji Muhammad Suleman
23-03-1923	Sopara	Meeting
23-03-1923	Guja/Karachi	Meeting
29-03-1923	Bela	Meeting	Manthar Shah Molvi Noor Muhammad
21-03-1924	Amrot Shareef	Meeting	Molana Taj Mahmood Amroti Molana Abdul karim Muhammad Puri
07-01-1924	Hyderabad	Meeting
11-05-1924	Shahdadkot	Meeting	Molvi Ghulam Farid	Molvi Abdul Karim Wadero Raza Muhammad Abdul Razak of Sukkur Mian Muhmmad Siddique
14-11-1924	Khabar	Meeting	Pir Ghulam Ali Shah	Molvi Muhammad Hashim Molvi Abdul Karim Molvi Muhammad Ibrahim Muhammad Ali Ghulam Hayder
12,13-07-1926	Sukkur	Meeting
18-08-1926	Karachi	Meeting	Molvi Muhammad Sadique	Mr. Haji Abdullah Haroon Molvi Muhammad Sadique Shaikh Abdul Majeed
18-08-1926	Karachi	Meeting	Molvi Muhammad Shaikh	Syed Suleman Nadvi Molana Shoukat Ali Molana Shoukat Ali
12-06-1926	Sukkur	Meeting
14-03-1927	Sonpara/ Talka Ghari Bari	Meeting	Molana Din Muhammad Wafaie
27-04-1927	Sukkur	Meeting	Wadero Yar Muhammad	Mr Ahmed Ali Haji Muhammad Yaquoob Mr Naimatullah Dr Muhammad Yamin Mr Muhammad Fatah Molovi Taj Muhammad
06-08-1928	Karachi	Meeting	Molvi Muhammad Sidique
July,1928	Badin
27-10-1928	Sukkur	Precession	Hazrat Molana Hussain Ahmed Madni	Dr Ansari Molana Ahmed Ali Molana habib-u-rahman Ludhyani Seth Abdullah Haroon Seth Mir Muhammad Baloch Molana Muhammad Siddique Shaikh Abdul Majeed Syed Shah Nawaz Shah Wadero Muhammad Hassan Wadero Muhammad Hassan Wadero Muhammad Raza Khan Syed Ali Akbar Shah Syed Hadadullah Shah Molana Abdul karim Chishti Molana Amroti Molana Muhammad Usman Molana Din Muhammad Wafaie Molana Ghulam Farid Pir Shahibuddin Shah Syed Sardar Ali Shah Molana Muhammad Musa Molana Taj Muhammod Amroti
18th of Ramzan 1929	Kandiaro	Meeting
18th of Ramzan, 1929	Amrot Shareef	Meeting	Syed Amir Ali Shah Molana Tajn Mahmood Amroti
18th of Ramzan,1929	Jacoba	Meeting	Molvi Muhammad Rahim Bux
02-05-1929	Jacobabad	Meeting		Jan Muhammad Junejo
23-03-1929	Amrot Shareef	Meeting
05-03-1929	Karachi	Meeting		Prayers for Shah Amanullah
05-03-1929	Manjhand	Meeting
08-03-1929	Kakipota	Meeting
08-03-1929	Jhirki	Meeting
08-03-1929	Halla New	Meeting
10-05-1929	Kambar	Meeting	Mian Muhammad Ghulam Khan	Molana Abdul Karim Chishti Mian Ali Muhammad
06-06-1930		Meeting	Molvi Abdul Karim Chishti
16-01-1931	Amrot Shareef	Meeting
16-01-1931	Buthi	Meeting	Local Branches
08-01-1931	Amrot Shareef	Procession	Molvi Nizamuddin	Mian Adul Rahman Syed Amir Ali Shah Minaji Ali Muhammad
09-01-1931	Jacobabad	Meeting	Molana Abdullah Karim Chishti	Molana Syed Abdullah Mian Nabi Bux Molana Muhammad Ali
10-02-1931	Karachi	Meeting	Baba Haji Mir Muhammad Baloch	Molvi Muhammad Usman Hafiz Sharif Hussain Mr. Fazul Karim Shaikh Abdul Aziz Shaikh Abdul Majeed G.M Syed Shaikh Dhani Bux Rais Ali Muhammad Mari Akund Abdul Wahid Hakeem Muhammad Muaz
16-03-1932	Goth Mevo	Meeting	Molvi Pir Shaibdino Shah	Mr Ghulam Muhammad Molvi Dinal Shah
07-03-1932	Ghotki	Meeting
11-04-1932	Hyderabad	Meeting	Hakim Shamsuddin	Hakeem Molvi Muhammad Kasim Muhakimuddin Kazi Abdul Rahman Pir Ghulam Mujadad Mr Muhammad Pirayal Molvi Ghulam Muhammad Molvi Ahmed Mallah Haji Nazar Muhammad Hakim Shamsuddin Molvi Muhammad Kasim
13-07-1977	Karachi	Committee	Pir Abdul Sattar

DOCUMENTS ON KHILAFAT TAHREEK

Document-1

ممبئي سرڪار جو پڌرنامو

پوليٽڪل ڊپارٽمينٽ

بمبئي ڪاسل، تاريخ 15 مئي 1920.

(محترم مرزا جمشيد علي بيگ کان خريد ڪيو ويو.)

نمبر 3022 ڊبليو- هندي مسلمانن لاءِ حضور واسئراءِ جو هيٺيون پيغام سڀني ماڻهن جي اطلاع لاءِ پڌرو ڪجي ٿو:-

”اڄ اتحادين جي سپريم ڪائونسل جا ترڪي سان صلح جي عهدنامي بابت ڪيل ويچار ۽ پوري سوچ ڪرڻ کانپوءِ بيهاريا ويا آهن ۽ مان توهان کي پڪ ٿو ڏيان ته سپريم ڪونسل انهن فيصلن ڪرڻ کان اڳي اعليٰ حضرت بادشاهت سلامت جي هندي مسلم رعايا جي گذارشن جو بلڪل گهڻو لحاظ مدنظر رکيو آهي. منهنجي گورنمينٽ صلح جي شرطن جي خلاصي سان گڏ هڪڙي سمجهاڻي شايع ٿي جنهن ۾ ڄاڻايل آهي ته مکيه فيصلا ڪهڙا ٿيا آهن ۽ انهن لاءِ سبب ڪهڙا هئا. اهي فيصلا انهن اعليٰ اصولن جي بلڪل مطابق آهن جيڪي سڀني صلحنامن سان لڳايا ويا آهن جيڪي انهن بادشاهن سان ڪيا ويا آهن جيڪي تازو برطانيه ۽ سندس اتحادي سان جنگ ڪري رهيون هيون. تنهن هوندي انهي صلحنامي ۾ اهڙا شرط آهن جيڪي مان ڀانيان ٿو ته ضرور سڀني مسلمانن جي دل کي درد رسائيندا. سال کان زياده مدت تائين اوهان انتظار ڀوڳيو آهي تنهنجو مون کي اوهان جي خاطر ڏاڍو ارمان آهي. توڙي اهو سيڙاپو لابدي هو ۽ هنيئر اوهان جي مصيبت جي وقت ۾ مان توهان کي دلدهي ۽ همدردي جو پيغام موڪلڻ ٿو چاهيان جنهن مان اميد ڪريان ٿو ته اوهان جي دلين کي دلاسو ٿيندو. سلطنت جي ڏکي ڏهاڙي اوهان پنهنجي بادشاهه ۽ ملڪ جو سڌو بخوبي وراڻيو ۽ ائين ڪرڻ سان اوهان گهڻي قدر انهن انصاف ۽ بني آدم جي خيرطلبي وارن اصولن جي سوڀاري ٿيڻ ۾ مدد ڪئي جن جي لاءِ اتحادي لڙي رهيا هئا.

اها سلطنت جنهن ۾ اوهين به اچي وڃو ٿا سا هينئر انهن اصولن جي بنيادن تي پختي طرح قائم ٿي آهي ۽ عظيم پوليٽڪل ترقي ۽ مادي سرسبزي جو زمانو مسلمانن جي پڪڙ رهڻو آهي جن کي مذهبي آزادي برٽش حڪومت هيٺ مڪمل انداز ۾ هميشه حاصل رهي آهي.

گذريل تباهي خير جنگ کان اڳي برطانيا اعظم جي هميشه ترڪي سان نهايت گهري دوستي هوندي هئي ۽ مون کي پڪ آهي ته هن نئين صلح نامي جي قائم ٿيڻ سان اهو دوستاڻا رستو جلد وري زندو ٿيندو ۽ سرنو حياتي رسيل ترڪي اميد ۽ طاقت ڀريل ٿي وري اڳي وانگي دين اسلام جو ٿنڀو ٿي بيهندي. مان اميد ٿو ڪريان ته اهو ويچار اوهان کي سمر ٿي بخشيندو جو هي صلح جا شرط صبر همت ۽ تحمل سان برسر ڪندئو ۽ تاج برطانيا سان پنهنجي وفاداري جي عهد کي روشن ۽ بي داغ رکندا ايندئو ته جيئن هيتريون پيڙهيون رکندا آيا آهيو.

خداوند بچائي شاهه قيصر هند کي

(صحيح) جيمسفرڊ صاحب،

وائسراءِ ۽ گورنر جنرل صاحب بهادر هند.

..........................................

ترڪن سان جيڪي صلح جا شرط ڪيا ويا آهن تن بابت هند سرڪار جو جاري ٿيل انتخاب ۽ سمجهاڻي-

1- صلح جي شرطن جو انتخاب-

1. صلح جي عهد نامي جا هيٺيان مکيه شرط طرفدارن ترڪي کي ٻڌايا آهن.

(1) ترڪي جون حدون جيئن اڳيئي ٺهرايل آهن تيئن ٿينديون ۽ جنهن حالت ۾ ضرور هوندو تنهن حالت ۾ هڪڙي حدن واري ڪميشن جا مقرر ڪئي ويندي سا اهي ڦيرائيندي. انهي حد بست موجب ترڪي ۾ ٽريس جو قسطنطينه وارو ڀاڱو ۽ ايشيا ڪوچڪ جون اهي سڀ اراسيون جن ۾ ترڪي عنصر غالب آهي سي اچي وينديون.

(2) قسطنطينه ۾ ترڪي سرڪار جي حقن حقوقن ۾ ڪو دخل نه ٿيندو پر جيڪڏهن ترڪي ايمانداريءَ سان عهدنامي جا شرط نه پاڙيندي ته پوءِ انهي شرط ۾ ڦيرڦار ڪري سگهبو.

(3) دردانيال جي پولوچ سمنڊ واري منهن ۽ باسفورس جي ڪاري سمنڊ واري منهن جي وچ ۾ ۽ انهن منهن کان ٽن ميلن جي اندر سموري درياهه تي ۽ پڻ ضرورت آهر سمنڊ جي ڪنارن تي ڳچ سمنڊن واري ڪميشن کي اختيار رهندو. هي ڪميشن ڏسندي ته انهن دريائن تي صلح توڙي لڙائي جي وقت جهاز راني ۾ ڪا به اتڪ نه ٿيندي.

(4) ڪردستان لاءِ مڪلي خود حڪومت جي رٿ ٺاهي ويندي جنهن ۾ ائسيري خالد بن ۽ ٻين ڪم تعداد فرقن جي بچاءَ لاءِ بندوبست ڪيو ويندو. پوءِ جيڪڏهن ثابت ڪيو ويو ته ڪردستان جا رهاڪو غلبه رائي سان ترڪي سلطنت کان ڌار ٿيڻ گهرن ٿا ته قومن جي جماعت فيصلو ڪندي ته ڪردستان کي ترڪي کان خودمختيار ڪجي يا نه.

(5) سمرنا جي ڪن خاص ڀاڱن کي هڪڙي خلاصي ۽ اراضي ٺاهي گريس جي انتظام هيٺ رکيو وڃي ٿو. ان تي ترڪي جو سايه تاج ڪن سالن تائين رهندو جيستائين سمرنا جي خود حڪومت واري رياست پنهنجي قسمت جو فيصلو ڪري.

(6) قسطنطينه واري ڀاڱي کانسواء اوڀر ٿريس يونان کي ڏنو وڃي ٿو مگر انڊريا نوبل شهر جي مڪاني خود حڪومت لاءِ بندوبست ڪيو ويندو.

(7) ترڪي جي ارمني ضلعن مان ڪي ڀاڱا هاڻوڪي ارمني جمهوري حڪومت کي ڏنا وڃن ٿا ۽ ڪن ضلعن ۾ ترڪي ۽ آرمينيا جي وچ ۾ دنگ جو سوال يونائيٽيڊ اسٽيٽس جي پريذيڊنٽ کي امانت ڪرڻ لاءِ رجوع ڪيو ويندو، جيڪو انهي سوال تي ۽ آرمينيا کي سمنڊ کان واٽ ملڻ جي شرط تي جيڪو فيصلو ڪندو سو آخرين ٿيندو.

(8) شام ۽ عراق ۽ فسلطين عارضي طور خودمختيار حڪومتون ڪيون وڃن ٿيون مگر اهي بلفعل ضابطي دار سلطنت کان انتظام جي ڪم ۾ صلاح ۽ مدد وٺنديون جيسين پنهنجي پيرين تي بيهي سگهڻ جهڙيون ٿين. سريا لاءِ حڪم برداري فرانس کي ۽ عراق ۽ فلسطين لاءِ حڪم برداري برطانيا کي سپرد ڪئي وئي آهي. فلسطين واري حڪم برداري ۾ اهو شرط کيو ويندو ته فلسطين ۾ يهودين جي قومي مڪان ڪرڻ بابت سنہ 1918ع جي نومبر مهيني جي 8 تاريخ واري اعلان کي اثر ڏنو ويندو.

(9) حجاز هڪڙي آزاد ۽ خودمختيار حڪومت ٿيندو. حجاز جو شريف واعدو ٿو ڏئي ته اهو ڪنهن ملڪ جي مسلمان حاجين کي مڪي ۽ مديني ۾ بنا روڪ ۽ سولائي سان اچڻ جي اجازت ڏيندو.

(10) ترڪي مصر ۽ سوڊان ۽ تبرس تان سڀ حق حقوق ڇڏي ٿي.

(11) موراڪو ۽ تيونس تي ترڪي فرينچن جو حمايتي قبضو قبول ڪري ٿي.

(12) ترڪي ايجن سمنڊ جي ڪن ٻيٽن تان دستبردار ٿئي ٿي.

(13) بري ۽ بحري ۽ هوائي لشڪر جيڪو ترڪي وٽ رهندو سو هيٺين وانگر ٿيندو.

(الف) قسطنطنيه ۾ سلطان جو باڊي گارڊ يعني پهرو.

(ب) ملڪ ۾ صلح سانت رکڻ لاءِ ۽ گهٽ تعداد وارن فرقن جي بچاءُ لاءِ جندارم پوليس جو لشڪر.

(ج) جندارم پوليس جي ڀرتي لاءِ پس پيش سرحدن جي سنڀال لاءِ خاص عنصر- سلطان جي پهري ۾ گهڻي ۾ گهڻو 700 ماڻهو ٿيندا ۽ جندارم جو خاص عنصرن سميت تعداد 50000 ٿيندو.

ترڪي بندرن ۾ جيڪي جنگي جهاز بند آهن سي سمجهبو ته پڪي طرح موٽايا ويا آهن.

ترڪي دريائي لشڪر ۾ فقط 6 تارپيڊو ٻيڙيون ۽ 7 سلوپ جهاز رکڻ جي اجازت آهي.

ڪو به بري يا بحري يا هوائي لشڪر يا هوائي جهاز رکڻ جي منع آهي.

(14) ترڪي جي ماليات تي تيستائين ضابطو رکيو ويندو جتيسائين ترڪي کي ٻين سلطنتن جا جيڪي پئسا ڏيڻا آهن تن جي ادائيگي جو پورو بندوبست ڪيو ويندو.

(15) جهاز راني ۽ آمد رفت جي آزادگي قائم رهندي. هيٺيان بندر سڀني قومن جا بندر ليکبا ۽ هڪ هڪ ۾ بنا اتڪ وارن ٽڪرن لاءِ بندوبست ڪيو. اهي بندر هي آهن:-

اليگزينڊريٽا، بصره، بطرم، قسطنيته، ديديا گنج، حيفا، حيدر پاشا، سمرنا ۽ تريبيرانڊ.

تنهن کانسواءِ ڪيترا شرط هيٺين ڳالهين بابت آهن.

(الف) قومن جي جماعت بابت

(ب) ڪم تعداد فرقن جي پنچار بابت

(ج) ڇڏي ويل ملڪيت جي حقن موٽائي ڏيڻ بابت.

(د) لڙائي جي قيدين بابت

(هه) اتحادي سولجرن جي تبرن بابت

(و) جن ماڻهن لڙائي ۾ بيقاعدي هلتون ڪيون هجن تن کي سزا ڏيڻ بابت

(ز) واپاري سوالن ۽ خاص حقن بابت

(ح) پورهيتن بنسبت عهدن بابت

(ط) قديم تبرڪاتن بابت.

پر ضرور نه آهي ته هن سمجهاڻي ۾ انهن جي وجور ڏجي.

....................................................

2- صلح جي شرطن بابت هند سرڪار جي سمجهاڻي.

2. توڙي هندي مسلمانن کي هن عهد نامي جي ڪن فقيرن تي گهڻو ئي ڏک کڻي ٿئي به ته به ايترو معلوم ڪري ضرور خوش ٿيڻ گهرجن ته هن فيصلي تي پهچڻ ۾ سندن عرضن معروضن جو گهڻو لحاظ مد نظر رهيو آهي. گذريل جنوري جي 19 تاريخ حضور وائسراءِ خلافت وفد کي جيڪو جواب ڏنو تنهن ۾ بيان ڪيو هئائين ته حضور وزير هند ۽ پاڻ ڪڇي صلح جي تاريخ کان وٺي سانده اعليٰ حضرت شهنشاهه جي گورنمينٽ جي خدمت ۾ هندي مسلمانن جي خيالن، خاص ڪري حجاز وارن پاڪ مقامن ۽ قسطنطيه جي مستقبل بابت پيش ڪرڻ لاءِ ۽ سپريم اتحادي ڪائونسل ۾ سندن عرضن معروضن تي پورو پورو غور ٿئي تنهن لاءِ ڪهڙيون تجويزون ڪيون هيون. انهيءَ تاريخ کانپوءِ، انڊيا گورنمينٽ آل انڊيا خلافت ڪانفرنس جي قائم مقامن کي هر قسم جي سهوليت ۽ مدد ڏني ته ڀلي وڃي حضور وزيراعظم جي خدمت ۾ پنهنجو ڪيس پيش ڪن ۽ جناب وزير هند جي خدمت ۾ وقت بوقت هند سرڪار گذارشون موڪلي هن مجسٽي جي سرڪار جي ذهن نشين ڪيو آهي ته هندي ملسمانن جا جذبا اڀي امر بابت ڪيتري قدر گهرا آهن. حضور وزيراعظم خلافت وفد کي جيڪو جواب ڏنو تنهن ۾ هندي مسلمانن کي يقين ڏياريو اٿس ته سندن ڪيس گهڻي زور سان پيش ٿيل آهي ۽ ته نه رڳو برٽش سلطنت جي عيوضين پر سپريم اتحادي ڪائونسل به ايمان جي سلامتي سان ان تي غور ڪيو آهي. ۽ هن آخري فيصلي جي هي صورت حقيقت ۾ بيٺي ته هندي مسلمانن جي عرضن معروضن جي لحاظ ڪري رهي آهي. مشهور آهي ته انگلينڊ ۽ آمريڪا ۾ ڪن بااثر فرقن جي راءِ هئي ته ترڪي تختگاهه قسطنيتہ مان ڪڍي ايشيا ۽ ڪوچڪ ۾ منتقل ڪري ڇڏجي. ۽ اهي رايا بي اثر ٿيا سو گهڻو ڪري انهي ڄاڻ ڪري ته هندي مسلمان انهي ڪارراوئي جي سخت برخلاف آهن تنهنڪري مسلمانن لاءِ خوشي جي باعث آهي ته گهڻو ڪري سندن جذبن جي لحاظ ۽ هند سرڪار جي معروضات جي ڪري قسطينتہ ترڪي سلطنت جو تختگاهه قائم ڪرايو ويو آهي.

3. حضور ورنر جنرل در اجلاس کي ٻيو هن ڳالهه ڏي اشارو ڪرڻو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن چيو ٿو وڃي ته برٽش پاليسي گذريل زماني ۾ هميشه ترڪي جي بدخواهه رهي آهي. هيءُ هڪڙو بي بنياد الزام آهي. ڪريما واري جنگ ۾ برطانيا ترڪي جي پاسي جنگ ۾ گهري ۽ تنهن کانپوءِ به عثماني سلطنت جي برقراري لاءِ جيڪي برطانيا جا جهد رهيا آهن تن ثبوتن هوندي انهن ٻنهي سلطنتن جي قديم دوستيءَ بابت ذڪر ڪرڻ غير ضروري آهي. آڪٽوبر 1914ع ۾ شايع ڪيل پڌرنامي ۾ انڊيا گورنمينٽ پوري طرح کولي ڏيکاريو هو ته ترڪي سرڪار جرمن تحريڪن ۽ ”اتحاد ۽ ترقي“ واري جماعت جي عملداري هيٺ ڪيڏو اشتعال ڏياريو ۽ برطانيا ڪيڏو تحمل ڏيکاريو. ترڪي ئي گزيٽ برٽن سان قديم دوستي جو ناطو ڇنو. خلافت وفد کي ڏنل جواب ۾ حضور وزيراعظم بلڪل صاف ڏيکاريو ته جنگ جي شروع ۾ برطانيا جون روس سان ترڪي لاءِ ضرور جهڙيون ڪي به ڳالهيون يا ڪنهن به قسم جون سازشون اصل ڪو نه هيون. پاڻ برطانيا ترڪي کي جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ کان باز رکڻ لاءِ ڪوشش ڪئي ۽ انهي لاءِ کيس پوريون پوريون خاطريون ڏنيون ته ته جيئن اهي ٻئي طرف رهي ته برطانيا صلح جي عهدنامي ۾ ڪي به اهڙا شرط داخل ٿيڻ نه ڏيندي جن مان ترڪي جي خودمختياري ۽ سلامت حالي کي ڪو ضرر لڳي سگهي ۽ ٻيو ته ترڪي جي فائدي جهڙا اقتصادي شرط ورتا ويندا پر انهن سڀني دلاسن هوندي ترڪي جرمني جي طرفداري ۾ ۽ پنهنجي قديم دوست جي برخلاف جنگ ۾ دخل ٿيڻ وارو پنهنجي لاءِ موتمار قدم کنيون.

4. هيءَ نهايت وڏي ڳالهه آهي ته خلافت جي سوال بابت گورنمينٽ جي رخ جي نسبت ڪا غلطفهمي نه رهي. هند سرڪار وري به ٿي اعلان ڪري ته خلافت جو سوال مسلمانن کي ئي فيصلو ڪرڻو آهي ته ۽ ٻيو ته انهي امر ۾ هو پنهنجي رضامندي سان جيڪو فيصلو ڪندا تنهن ۾ گورنمينٽ کي ڪنهن به دخل جو ڪو ارادو ڪونهي. پر هي جيڪو هاڻي چوڻ ۾ ٿو اچي ته گذريلن تيرنهن صدين اندر عثماني سلطان جي خلافت ۾ سندس بادشاهي اقتدارن بنسبت ڪو به ڦيرڦار واقع نه ٿيو آهي يا هي ته عثماني خلافت کي هندي مسلمانن جي سياسي بيعت جي ڪا حقداري آهي سا ڳالهه سرڪار قبول نٿي ڪري سگهي. اهي دليل تواريخي حقيقتن جي ئي غير مطابق آهن. هن تيرنهن صدين اندر خلافت جي بادشاهي اقتدار ۾ ته عظيم لاها چاڙها پئي واقع ٿيا آهن. عرب سلطنت جڏهن ڪامل اوج جي چوٽ ٿي هئي تڏهن جيڪي ملڪ ان جي قوم و اندر داخل هئا سي سمورا ان جي تسلط هيٺ اچي ويا هئا. هوڏانهن وري مصري ممالڪ خاندان جي عمل هيٺ ٻن صدين جي عرصي تائين جڏهن خلافت جو رتبو رڳو اسلام جي ديني مقتدا وارو رتبو هو تڏهن بادشاهي اقتدار ڪجهه نه رهيو هو. جڏهن کان خلافت عثماني خاندان ڏانهن منتقل ٿي آهي تڏهن کان سندس بادشاهي اقتدار وڌندو گهٽندو رهيو آهي جيئن جيئن عثماني سلطنت جي پکيڙ وڌندي يا گهٽندي رهي اهي. پوءِ هر حال ۾ خلافت جي ذاتي تفرد ۾ ڪو فرق نه آيو آهي ۽ هينئر به عثماني سلطنت جي حدن ۾ ڪجهه فرق واقع ٿيڻ ڪري ان ۾ ڪجهه داخل ٿي نه ٿو سگهي. نه ڪي وري هندي مسلمانن جي طرفون ڪا اها حجت ڪنهن تواريخي حقيقتن جي بناءَ تي بيهي سگهندي ته خلافت جي عهدي جي ڪري ترڪي سلطان جو ڪو سندين سياسي بيعت تي حق آهي. اهڙي به ڀاري سياسي بيعت جو اصول ته جيڪو سڀني گورنمينٽس جي قانوني بناءَ کي ڊانڊاول ڪري ڇڏي.

5. ائين سمجهڻ به غلط آهي ته هيءَ جنگ مذهبي جنگ هئي ۽ صلح جا شرط ڪن مذهبي خيالن جي لحاظ تي ٻڌا ويا آهن. پنج سال اڳ هندي مسلمانن هن جنگ جي غير مذهبي ماهيت صاف طرح اعتبار ڪئي هئي. هي جنگ هئي ئي عيسائي مملڪتن جي وچ ۾ ۽ ترڪي به هڪ عيسائي گروهه سان جنگ ۾ شامل ٿي تنهن مان ئي غير مذهبي حقيقت هن جنگ جي ثابت آهي ۽ اهڙي گمان جي پهچ کان ٻاهر آهي. ٻي ڳالهه ته جيڪو مذهبي تعصب صلح جي شرطن جي تجويز ۾ نه رهيو آهي. سو هن حقيقت مان ئي ثابت آهي ته صلح ڪانفرس ساڳيا اصول سڀني ڪرستان توڙي مسلمان مطلق العنان مملڪن سان لڳايا آهن. آسٽريا هنگاري واري سلطنت جي قلمو مان تن مان ٻن پتين کان وڌيڪ ملڪ ۽ چئين پتين مان ٽن پتين کان وڌيڪ آدم جدا ڪيو ويو آهي. جيتوڻيڪ ترڪي جي هٿان گهڻو ئي ملڪ ٿو وڃي ته به آسٽريا هنگاري جي زبانن جي مقابل ترڪي جا زبان گهڻو گهٽ آهن ۽ توڙي سچ آهي ته ترڪي جو تسلط رڳو انهن علائقن تي محدود ڪيو ويو آهي جن ۾ ترڪي عنصر غالب آهي تڏهن به هندي مسلمانن کي ياد رکڻ گهرجي ته سندن عرب ديني ڀائرن جي خودمختياري اڳتي عثماني سلطنت جي باقي بچيل ملڪ جي وڏي ڀاڱي ۾ بحال ڇڏي وئي آهي ۽ نه ڪي ننڍا ٽڪر آهن جيڪي اسلامي قبضي کان بلڪل خارج ڪيا ويا آهن ۽ اهي آهن آرميميا، ٿريس ۽ سمرنا جن ۾ جنگ کان اڳ واري آدمشماري جي انگن موجب هر هڪ ۾ باشندن جو غالب تعداد غير مسلم هو.

6. ٻيو چوڻ ۾ پئي آيو آهي ته هن فيصلي ۾ جنوري 1918ع ۾ حضور وزيراعظم جي ڪيل تقرير ۾ ڏنل واعدي کي ٽوڙيو ويو آهي جو چيو هئائين ته: ”نڪي اسين انهي لاءِ جنگ ڪري رهيا آهيون ته آسٽريا هنگاري ناس ڪري ڇڏيون يا ترڪي کان سندس تختگاهه يا اوهي زرخيز ۽ مشهور ملڪ يعني ايشيا مائنر ۽ ٿريس وارا کسي وٺون جنهن ۾ غالب عنصر ترڪي آدم جو آهي.“ پر هيءُ فقرو جنهن مضمون ۾ آيل آهي تنهن سان گڏ پڙهڻ گهرجي جيڪو مستر لائيڊ جارج اڳڀرو هلي چيو هو ته: ”توڙي اسين ڪو نه ٿا چئون ته ترڪي سلطنت ترڪي نسل وارن علائقن ۾ نه رهندي ۽ قسطنيطه ان جو تختگاهه نه رهندو ته به جو ڀونوچ سمنڊ ۽ ڪاري سمنڊ جي درميان واري واٽ بين الاقوامي ٿيندي ۽ ڪنهن جي به خاص طور ملڪيت ۾ نه رهندي تنهنڪري عرب، آرمنيا، عراق عرب، شام ۽ فلسطين اسان جي نظر ۾ پنهنجي پنهنجي علحدين قومي حيثيتن ۾ قائم ٿيڻ جا حقدار آهن.“ هينئر شايع ٿيل صلح جا شرط انهي انجام کي پاڻي ڏين ٿا، ڇو جو اهي ٽڪرا جتي ترڪي عنصر غالب آهي سي ترڪي جي قبضي ۾ ڇڏيا ويا آهن ۽ ٿريس ۽ سمرنا جا جيڪي ڀاڱا ڇني ڌارا ڪيا ويا آهن تن سان قوميت جي لحاظ تي هلت ڪئي وئي آهي. اهو اصول آهي جيڪو ٻين صلح جي عهدنامن ۾ نه مدنظر رکيو ويو آهي. سپريم ڪائونسل فيصلو ڪيو نه ترڪن غير نسلن جي عظيم تعدادن جي مٿان حڪومت ڪرڻ جو حق ضايع ڪيو آهي. چٽه اها غالب عنصر غير ترڪ آدم جا پنهنجي قومي حڪومتن سان شامل ڪرڻ کپن. ٿريس توڙي سمرنا علائقن ۾ جنگ کان اڳي ئي مسلم باشندن جو تعداد ٻين کان گهٽ هو. سنه 1914ع ۽ 1915ع ۾ ترڪي سرڪار غير مسلم آدم کي انهن علائقن مان متواتر نيڪالي ڏيندي رهي هئي ۽ تنهنڪري هنيئر ڪي تعداد کي حجت طور قبولي اهي علائقا ترڪي حڪومت هيٺ ڇڏي نٿا سگهجن. ٿريس علائقي ۾ اوهو ٽڪر جنهن ۾ قسطنطيه داخل آهي ۽ جنهن ۾ ترڪي نسل جو تعداد غالب آهي سو ترڪي تسلط واسطي محفوظ ڪيل آهي. باقي ڀاڱو ٿريس علائقي جو جيڪو آهي تنهن ۾ سنه 1912ع ۾ گريڪ نسل جا ماڻهو وڌيڪ تعداد ۾ ها ۽ تنهنڪري اهو گريس سان گڏيو ويو آهي. لاشڪ ايڊ ريانو پل ۾ عالب عنصر ترڪي نسل جو آهي پر اهو رڳو هڪڙو ترڪي ٻيٽ آهي جنهن کي جيڪو ٽڪر قسنطنيه کان جدا ڪري رهيو آهي سو يوناني نسل جي غالب عنصر سان ڀريل آهي. ائين ته ممڪن ڪونهي ته اهڙي ٻيٽ کي سندس آسپاس واري ملڪ کان ڇني جدا ڪجي ۽ تنهنڪري جنهن دستور صلح واري ڪ ڪائونسل سڄي يورپ کان ڇني جدا ڪجي ۽ تنهنڪري جنهن دستور صلح واري ۽ ڪائونسل سڄي يورپ ۾ هلت ڪئي آهي تنهن موجب ايڊريانو پل کي ٿريس جو ئي ڀاڱو سمجهيو ويو آهي ۽ اتي لاءِ اهڙو انتظام ڪيو ويو آهي جنهنڪري اتي لوڪل سيلف گورنمينٽ ۽ ترڪي غالب عنصر جي نمائندگي کي برقرار ٿئي. ساڳئي طرح به سمرنا ۾ غالب عنصر باشندن جو بيشڪ پڪر گريڪ ۽ آرمنين آهي پر جيڪو ٽڪر منتقل ڪيو ويو آهي سو عليحدگي نظام حڪومت جي مطلب سان موافق ٿئي انهي لاءِ ان جي ايراضي گهٽ ۾ گهٽ قائم ڪئي وئي آهي. انهي علائقي تي ترڪي تاج جو سايو رهندو ۽ نيٺ اهي ضلعا خود ووٽ جي رستي پنهنجي قسمت جو فيصلو ڪندا. سمرنا وارو بندر آزاد بندر رهندو ۽ ترڪي کي به ان ۾ اچڻ وڃڻ جي اجازت رهندي ۽ ترڪي ڪم تعداد عنصر جي حقوق جي حفاظت لاءِ هڪ عليحدگي ڊپارٽمينٽ رهندي.

7. ضروري ڪونهي ته ويهي انهن سببن جا وچور وار بيان ڪجن جن جي لحاظ تي اتحادين ڀونوج سمنڊ ۽ ڪاري سمنڊ جي وچ واري ڳچي سمنڊ کي بين الاقوامي ۽ لڙائي جي دائري کان ٻاهر ڪري رکيو آهي. اهو سمنڊ جرمني لاءِ 1914ع ۾ کليو رهيو ۽ برٽش لاءِ بند رهيو تنهنجو نتيجو اهو ٿيو جيڪو جنگ جو مدو ۽ ان مان پئدا ٿيندڙ خونريزي ۽ دکه وڌيڪ وقت مليو. اهو وڏي آمد رفت وارو سمنڊ ضروري آهي ته آئيندي سڀني قومني جي وڻج واپار لاءِ کليل رهي.

8. ترڪي جي خزاني تي ڪجهه ضابطو رکيو ويو آهي ته بين الاقوامي قرضن جي ادائدگي جي تسلي رهي. پر انهي ۾ ڪا نئين ڳالهه ڪانهي ڇو جو اڳ ئي ورهين کان ترڪي قرض جي سانگي اهڙو ضابطو رهندو آيو آهي. اهڙو ضابطو هن وقت پاڻ اڳي کان زياده ضروري ٿيو آهي ڇو جو اڳي ترڪي قرض هو 16 ڪروڙ پائونڊ ۽ هينئر ذري گهٽ 50 ڪروڙ ٿيو آهي جيتوڻيڪ ترڪي جي زير تسلط ملڪ ئي گهٽ ٿيو آهي. جنگ کان اڳي واري قرض جو حصو ترڪي ۽ هتان ڇڏيل ملڪ منجهان ٺاهيل نيون رياستيون ڀرينديون. اهڙا ڪي فقرايه داخل ڪرايل آهي جن موجب ترڪي کي مالياتي ڪميشن ۾ صلاح مداخلت ڏيڻ جو حق حاصل آهي ۽ پڻ قرضن جي ادا ٿي وڃڻ بعد ڪميشن بند ٿي سگهي ٿي.

9. ترڪي جي بري ۽ بحري فوج جي باري ۾ ڪنهن شرح جو ضرور نه آهي.

ترڪي جي بري فوج انهن تجويزن موجب ٿي گهٽتائي وڃي جن جي موجب ٻين اڪثر مملڪتن جون فوجون به گهٽايون ويون آهن جيڪي اتحادي سان برسر جنگ هيون. بحري فوج قابل ذڪر جنگ کان اڳي ئي ترڪي وٽ ڪا نه هئي. ۽ هينئر به اها حالت برقرار رکي وئي آهي.

10. زياده مطلب جا فقرا هندي مسلمانن لاءِ ارهي آهن جن ۾ اڳين تترڪي سلطنت جي انهن ولايتن جي قسمت جو فيصلو آهي جن ۾ سندن عرب هم مذهب زياده تعداد ۾ رهن ٿا. عربسستان جي مطابق آزادي قبول ڪئي وڃي ٿي. عربن پيڙهين کان ترڪي جي بدعملي جو عذاب پئي سدو آهي ۽ واجبي ئي ڪنهن جو چئجي ته عربي باشندن کي جن ترڪي جي چنبي کان آزادي جو حق طلبيو آهي ۽ جن اتحادين سان گڏ پنهنجي آزادي جي خاطر جنگ ۾ حصو ورتو آهي تن کي وري اتحادي ترڪي جي تسلط هيٺ رکن. جيئن وزيراعظم خلافت وفد کي ڄاڻايو، اهو انصاف جي خلافت جيڪو ٿئي جيڪو عربن کان سندين آزادي کسجي ڇو جو اهي مسلمان ۽ ترڪن جا هم مذهب آهن. وزيراعظم چيو هو: ”اسين ساڳيا ئي اصول عيسائي ملڪن سان ٿا لڳايون ۽ عربستان تي سلطان جو تسلط قائم ڪرڻ جنهن جي عربستان کي خواهش ڪانهي انهي جي معنيٰ آهي عربن تي اهڙي شئي مڙهڻ جا هوند اسين خواب ۾ به عيسائي فرقن تي مڙهڻ جي ڪين ڪريون.“

11. ساڳيا ئي ويچار ڪردستان سان لاڳو آهن جنهن جو مقامي خودمختياري جو حق وقت لاءِ قبول ڪيو وڃي ٿو ۽ پڻ انهي ايشيا ئي ولايتن سان لاڳو آهن جن لاءِ صلح ڪانفرنس برطانيا ۽ فرانس کان حڪم برداري جو ذمو کڻايو آهي يعني فسلطين ۽ عراق عرب ۽ شام بلڪل صاف طرح ذهن نشين ڪري ڇڏڻ گهرجي ته هنن ٽنهي ولايتن جي واسطي حڪمبرداريون ڪنهن خاص مطلب جي خاطر عطا ٿيون آهن ۽ ڪجهه مدت لاءِ.

انهن ولايتن سان پريندي ئي کڻي قوميت جو ا صول لڳائجي ته هوند انڌ ڌنڌ ۽ بي انتظامي پيدا ٿي پوي. ۽ حڪمبردارن جو ڪم آهي ته مقامي باشندن کي ملڪراني فن جي صلاح ۽ مدد ڏيندا رهن جيسين اهي پاڻ ملڪراني جو ڪم ٻاهرين مدد کانسواءِ ڪاميابي سان هلائڻ جهڙا ٿين. هنن تجويزن مان اسلام کي ڪو ضعف ڪو نه رسندو ۽ اهي به وڏيون دولتون جن کي اهي حڪمبرداريون ذمي ڪرايون ويون آهن. سي پنهنجي پنهنجي سلطنت جي حدن اندر جهان جي سموري اسلامي عنصر جو وڏو ڀاڱو رکن ٿيون. انهي ئي حقيقتن مان دللجمعي ٿيڻ کپي ته انهن ولايتن جي مسلمانن جا حقوق ۽ مفاد پوري پوري طرح سنڀاليا ويندا.

12. عربستان، عراق ۽ فلسطين ۾ اسلام جون پاڪ جايون واقع آهن جنهن ۾ سڀني مسلمانن جو گهرو واسطو آهي. جنگ جي شروع ۾ اتحادين پڪو عهدو ڏنو هو ته پاڪ مقامن جي بي ادبي نه ڪئي ويندي. عالمي حضرت بادشاهه جي فوجن جڏهن انهن ملڪن تي عملن قبضو ڪيو جنهن ۾ اهي پاڪ مقام واقع آهن تڏهن انهي عهد جي لفظي توڙي معنوي پوءِ واري ڪئي وئي ۽ اهڙيون تجويزون رکيون ويون آهن ته انهن پاڪ مقامن جي مقدس حيثيت قائم ۽ برقرار رهندي اچي. يروشلم شهر تي حملو ڪو نه ٿيو هو جنهن جو چوڻ اهي ته پر ڇا ٿيو جو جيڪي دشمن فوجون ميدان ۾ هيون تنهن جي خلاف ڪارروايئن هلندي يروشلم هر طرف کان ڇڄي ڌار ٿي پيو هو جنهنڪري ڪنهن حملي ٿيڻ يا ستڻ کانسواءِ پيش پيو. يڪدم مڪمل صورت ۾ تجويزون هلاينو ويون ته شهر اندر جيڪي مقدس جايون آهن تن جي نتقدس جي حفاظت رهي ۽ خود يروشلم شهر جو جهڙو مسلمان ماڻهن جي نظر ۾ مقدس آهن تهڙو عيسائين جي نظر ۾، تنهنج ۾ خوه فاتح برٽش جنرل پيادو داخل ٿيو. مسلمانن جون مرادون اڳي وانگيان ساڳين مسلمان مجاورن جي سپردگي ۾ هليون ٿيون اچن. عراق ۾ ڪربلا ۽ نجف جي پاڪ مقامات تي اصلي حملو ٿيو ئي ڪو نه ۽ اسانجن لشڪرن انهن سرزمينن تي ڪو به لڙائي جو ڪم نه ڪيو. عالمي حضرت بادشاهن جي سرولجرن جي پوري پوري تحمل جي ساکه خود انهن مقامن جي رهندڙن مشڪوري سان ڀري هئي. يروشلم وانگيا بغداد تي به اسان جو قبضو بنا مزاحمت جي ٿيو ۽ پاڪ مقامن تي ڪو حملو ڪرڻو ئي ڪو نه پيو. هي به جنگ جي ميدان ڪارروائين جو هڪڙو ناگزير واقعو هو. انهن مقدس عراقي مقامن واريون مزارون هينئر انهي نامي گرامي مسلمانن جي نگراني هيٺ آهن جنهن جي هٿ سپردگي بجاءِ خود ڪافي تسلي جو باعث آهي ته انهن مقامن جي پاڪ حيثيت هميشه ملحوظ رهندي ايندي. برٽش لشڪرن حجاز ۾ ته اصلي ڪا جنگي ڪارروائي نه ڪئي آهي ۽ مڪي يا مديني ۾ برٽش لشڪرن جي داخلي جون رپورٽون مطلق بي بنياد آهن. انهي مقام بلڪل عرب قبضي هيٺ آهن.

13. باقي رهيو ڪيس ڪن امرني ضلعن جو جيڪي ڀر واري ارمني جمهوري حڪومت ۾ انهن ڪري داخل ڪيا ويا آهن جو اتي ترڪي جي بدعملي هئي ۽ جيڪي انهن سان قوميت جو اصول لڳايو ويو آهي. ارمني قوم تي جيڪي ظلم قتلعامن ۽ جلاوطنين جي صورتن ۾ وهيا آهن سي حقيقتون آهن جن جي نسبت ۾ شڪ ڪرڻ جي جاءِ تي ڪانهي. غير واسطيدار ۽ معتبر شاهدين انهي ڳالهه کي ثابت ڪيو آهي ۽ هن ڳالهه جي ثابتي ته چون چراجي مجال کان ئي ٻاهر آهي ته سنه 1915ع ۾ گهٽ ۾ گهٽ ڇهه لک ارمين ناس ڪيا ويا. اهي حقيقتون ته ترڪي وڪيلن به قبول ڪيون هيون جيڪي پيرس ۾ آيا هئا ۽ ترڪي سرڪار جا قائم مقام هئا ۽ انهن جو عذرهي هو ته اتحاد ۽ ترقي واري جماعت جنهن جو تڏهن عمل انهن قتلعامن لاءِ جوابدار هئي.

14. ترڪي صلح جي شرطن جي نسبت ۾ هنن سمجهاڻين ۾ حضور گورنر جنرل در اجلاس اعليٰ حضرت بادشاهه سلامت جي گورنمينٽ جي پاران ڪيئن ٿو ڳالهائي. ان کي جيڪر به اطلاع هٿ آيو آهي سو ان ڪتب آندو آهي ۽ شرطن جي شرح خاص ڪري جيئن انهن جو اثر هندي مسلمانن جي جذبن سان تعلق رکي ٿو ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس. ان سڀ حقيقتون بيان ڪيون آهن ته ڪجهه گهٽايو اٿس ته وڌايو اٿس. اهو ڄاڻي ٿو ته باوجود شرحن جي ترڪي سان صلح جا شرط اهڙا آهن جيڪي هندي مسلمانن جي دلين کي درد رسائيندا. هندي مسلمانن کي گهرجي ته پاڻ ۾ همت ڀرين ۽ پنهنجي ترڪي هم مذهبن جي بدنصيبي تحمل ۽ صبر سان برداشت ڪن. روئداد اها آهي جنهن جي مقابلي ۾ لازم آهي ته صاف نظريءَ ۽ مضبوط قرادي کان ڪم وٺجي ۽ گذريل صورتحال جي تباهي جي ڍير تي بهتر نئون مانڍاڻ اڏي بيهارجي. سڀ ڳالهه کان وڌيڪ جهان کي سک سانت ۽ نيڪ انديشيءَ جي ضروت آهي. سڀني ماڻهن لاءِ عظيم اهميت جي ڳالهه آهي ته انهي مطلب لاءِ هٿ پير هلائين ۽ جيڪي ماڻهو هن نازڪ وقت ۾ مذهبي جوش ٿا اڀارين سي نه رڳو هندستان جا پر آدم ذات جا دشمن آهن.

جناب نواب گورنر صاحب بهادردر اجلاس ڪائونسل جي حڪم سان،

(صحيح) اي. مانٽگو مري صاحب.

ائڪٽنگ سيڪريٽري سرڪار.

D. MACLAHLAN,

Sindhi Translator to Government.

………………………………………………..

KARACHI: THE COMMISSIONER’S PRINTING PRESS.

2-Document

گله مارا گله از گرگ نيست

اين همه بيداد شبان مي کند.

رسالا

التهَافتہ تحقيق الخلافتہ

..............................................

مصنف

حڪيم شمس الدين احمد نوشهرائي سابق پروفيسر طبيہ ڪاليج دهلي

مال وارو شهر ڪراچي

نذر

اي مقدس نور اي اونداهين دلين جا سوجهرا اي حبيب خدا اي شافع روز جزا صلعم توهان جو لائق ۽ گناهگار غلام اهڙي دل صد پاره جا خيالات و جذبات توهان جي لطف و نوازش جي نظر کي ٿوجا جيتوڻيڪ ٽڪراپل آهي. تڏهن به توهان جي سوز محبت جي آشنا ۽ نور ايمان جي شناسا آهي.

منهنجا آقا توهان جي امت مرحومه اغيار و اقارب جي هٿان درمانده آهي پراون جا ستم سهندي اڄ پنهنجي شڪايت توهان جي بارگاهه عالي ۾ ڪرڻي پيئي آهي.

رحمته للعالمين! سبز گنبذ جي صدقي پنهنجن عاجزن تي نظر نوازش ڪريو.

تاتارن جي هٿان قصر اسلام جي بربادي ڏسي منهنجا موليٰ! هي التجا توهان جي حصور ۾ پيش ڪئي وئي هئي ۽ اڄ مان ڪن پنهنجن عالمن جي هٿان توهان جي دين جي تباهي ڏسي عرض ٿو ڪريان ته

اي بسيرا پرده يثرب به خواب

خيز ڪه شد مشرق و مغرب خراب.

توهان جي امت مان هڪڙو حقير حلقه بگواش

شمس الدين احمد.

بسم الله الرحمٰن الرحيم

محمده و نصلي وسلم

خلافت جو مسئلو اسان مسلمانن ۾ ڪيتري قدر ضروري آهي؟

اهو سوال انهي حديث شريف مان حل ٿيندو ته

من مات ولم يعرف امام زمانه فقط مات ميتتہ جاهليتہ

(جو شخص پنهنجي زباني خليفي کي سڃاڻڻ کانسواءِ مري ٿو تنهن جو موت ڪفر جو موت ٿئو.)

انهيءَ ڪري اسان ۾ عام طرح خليفہ وقت جي وفات کانپوءِ سندس دفن ڪرڻ کان اڳ ئي خليفي جو مقرر ڪرڻ ضروري سمجهيو ويو آهي. هاڻي اهڙي صفا ۽ ضروري مسئلي ۾ رسالا تحقيقي الخلافتہ جو لکندڙ جناب مولانا مولوي محمد فيض الڪريم صاحب اهڙي سخت غلطي ڪري جو حضرت امير المومنين خليفتہ المسلمين حرمين شريفين جي سچي ۽ مسلم خادم ۽ مهافظ سلطان وحيد الدين سادس نصرهم الله جي بجاءِ شريف مڪه کي خليفتہ المسلمين جي مقدس لقب جو حقدار چوي انهين ڳالهه تي مون کي يقين ئي نٿو اچي ڇو ته شرع شريف ۾ ترڪن جي جائز خليفي هجڻ جي لاءِ جيڪي کليل دليل آيا آهن سي ڪنهن به پڙهي ماڻهوءَ کي اهڙي غلطي نه ڪرڻ ڏيندا. پوءِ خبر نه آهي ته ڪهڙي نامعلوم غرض مولوي صاحب جنهن کي مجبور ڪيو اهي ته علماءِ اسلام جي برخلاف پنهنجي اهڙي راءِ ظاهر ڪن جنهن تي مون کي يقين آهي ته کين به اعتبار ۽ اعتقاد نه هوندو مان عام ماڻهن کي کولي ٿو ٻڌايان ته مولوي صاحب جن پنهنجي رسالي ۾ ڪيتري قدر غلط ڳالهيون لکيون آهن ۽ ڪيترين جاين تي سچيون ۽ صحيح ڳالهيون لڪائي ويا آهن ۽ اميد آهي ته مولوي صاحب مهرباني فرمائي پنهنجي غلطي تي هڪڙو ڀيرو وري غور ڪندا.

مولوي صاحب جي قابل اعتراض ڳالهين کي (جتي مون کي هن رسالي ۾ ڪجهه لکڻون آهن) قوله جي لفظ سان شروع ڪندس ۽ سندين عبارت تي ليڪون ڏنل هونديون ۽ ان جي هيٺان پنهنجي راءِ عرض رکندس قوله حضرت رسول الله صلعم ارشاد فرمايو آهي ته الائمتہ من قريش يعني خليفو وقت جو قريش مان هجڻ گهرجي.

مولوي صاحب جن جيتري قدر هن حديث کي پنهنجو زبردست دليل سمجهڻو آهي اوتري قدر سخت غلطي ڪئي اٿن مون کي مولوي صاحب جن جي خدمت ۾ هن حديث جي متعلق هيٺيان عرض ڪرڻا آهن.

(1) ڪتابن ۾ ظاهر آهي ته خلافتہ جا ٻه قسم آهن هڪڙي راشده يا ڪامله هي انهي خلافته کي چون ٿا جنهن ۾ خليفا بادشاهي طريقون رکندا اهو بلڪه طريقو نبوي جي مطابق سادگي سان ديني امورن جي سرانجامي ڪندا هئا ۽ ٻي خلافت غيرڪامله هي انهي خلافتہ کي چون ٿا جيڪا بادشاهي سان گڏ هجي.

خلافتہ راشده لڳو لڳه حضور صلعم کانپوءِ رڳا ٽيهه ورهيه رهي پوءِ خلاف غير ڪاملا شروع ٿي. بهرحال خلافت هميشه کان هلي آئي آهي ۽ هميشه لاءِ ان جو رهڻ تمام ضروري آهي ڇو ته مٿي لکيل حديث موجب امام وقت جي نه هجڻ جي صورت ۾ مسلمانن جو موت جاهليه (ڪفر) جي زماني جهڙو موت ٿيندو.

پر خلافت جي لاءِ قريشي هجڻ جو شرط هميشه جي لاءِ ضروري نه آهي ڇو ته حضور اقدس صلعم کي اها ڳالهه معلوم هئي ته جيتري قدر زياده زمانو گذرندو ويندو اوتريقدر ايماني جوش ۽ دينداري (جنهن جي ڀروسي ۽ يقين تي خلافتہ لاءِ قريشي جو هجڻ فرمايو هئائون) گهٽجي وڃڻ ممڪن آهي پوءِ اهڙي صورت ۾ جيڪڏهن قريشي هجڻ جو شرط هميشه لاءِ رکن ها ته پوءِ جنهن حالت ۾ ڪو خلافتہ جي قابلن ۽ شرعي شرطن جي موافق قريشي خليفو نه ملي ها ته ضرور خلافتہ جي سخت ضرورت ۽ تاڪيد کي ڏسي ناقابل خليفو مقرر ڪرڻ ۾ اچي ها ۽ اهڙي حالت ۾ جن عرضن جي ڪري امامت ضروري ڪئي وئي آهي اها فائدا حاصل ڪين ٿين ها انهين دور انديشي جي ڪري هڪڙي ٻي حديث ۾ پاڻ ارشاد فرمايو اٿن ته

(خلافتہ قريش ۾ رهندي ۽ جيڪڏهن ڪو به ماڻهو انهن سان خلافتہ ۾ مخالفت ڪندو خدا ان کي اونڌي منهن ڪيرائيندو. پر خلاف تيسين انهن کي ملندي) جيستائين دين کي قائم ڪندا انهيءَ حديث مان معلوم ٿيو ته خلافتہ جو قريشن ۾ هجڻ هر حال ۾ ۽ هميشه جي لاءِ ضروري نه آهي.

۽ اهڙي ئي مضمون جي ٻي هڪڙي حديث حضرت ابو هريره رضه روايت ڪئي آهي ته

الملڪ في قريش والقضاء في الانصار والاذان في الحبشتہ والامانتہ في الازد.

(ترجمو: ملڪ (حڪومت) قريشن ۾ قضا (فيصلا ڪرڻ) انصارن ۾ ٻانگ ڏيڻ حبشين ۾ ۽ امانتہ اهل يمن ۾ انهن حديث ۾ الملڪ في قريش جو اهو ئي مطلب آهي جيڪو حديث الائمتہ من قريش جو. پوءِ جيڪڏهن مولوي صاحب جن امامت ۽ خلافتہ قريشن سان خاص ڪن ٿا ته هڪدم ٻيو رسالو ڪڍي انصارن کانسواءِ رکڻ کان منع ڪن.)

مان ڀانيان ٿو ته جيڪڏهن ترڪن کان هڪڙو ڏوهه ٿيو آهي جو الملڪ في قريش جي برخلاف ڪم ڪيو اٿن ته مولوي صاحب ۽ سندن هم نوا وڏا ڏوهي آهن جو شرعي فيصلا ڪري ۽ ٻانگون ڏيئي ۽ امانتون رکي ٽن ڳالهين ۾ حديث شريف جي برخلاف ڪرڻ جا گنهگار ٿيا آهن ۽ جيڪڏهن مولوي صاحب جن فرمائيندا ته اهو مطلب نه آهي ته انصارن ۽ حبشين ۽ اهل يمن سان انهن ڳالهين جي خصوصيت آيه ته پوءِ ڪري ٻڌائين ته قريشين سان اها ڳالهه ڇو نه لاڳو ٿي سگهي ۽ ڇو نه اسين اها راءِ قائم ڪريون ته اهڙي کلي ڳالهه ڏسڻ ۽ سمجهڻ کانپوءِ به خلافت کي قريشين جي لاءِ هميشه خاص ڪرڻ اهو ڪم اوهان کي ڪنهن مجبوري ڪرايو آهي.

(2) هن حديث شريف جي لاءِ ته ”لا يزال هذا الامر في قريش مابقي منهم اثنان“.

(ترجمو) خلافتہ قريشن ۾ رهندي جيستائين هنن مان ٻه ڄڻان باقي رهن. علامه سيوطي لکيو آهي ته.

انه مقيد بقوله في الحديث الاني ”مااقامو الدين“ ولم يخرج منهم الا وقد انتهکواحرماتہ

(ترجمو: هن حديث شريف ۾ اهو شرط آهي ته قريشي تڏهن خليفا ٿيندا جڏهن دين کي قام ڪندا (جيڪڏهن نه ته نه ٿي سگهندا) ۽ خلافتہ منجهائن تڏهن نڪتي آهي جڏهن هنن دين جي حرامن (جهلن) کي ٽوڙيو.

ان مان پڌرو آهي ته علامه سيوطي جي خيال جي مطابق هي حديث يا انهي حديث جهڙي مضمون جون ٻيون جيڪي به حديثون آهن (مثلن حديث الائمتہ من قريش) تن سڀني ۾ دين کي قائم ڪرڻ جو شرط آهي ۽ وڏي ڳالهه هي آهي ته جيڪڏهن علامه سيوطي جو اهو خيال واجي ۽ ضروري نه سمجهي ته نعوذ بالله حضوراقدس صلعم جو قول غلط ثابت ٿي پوي ٿو ڇو ته حديث جي لفظن مان پيشنگوئي ظاهر ٿئي ٿي ۽ خاندان عباسيه کانپوءِ قريشن مان خلافتہ نڪرڻ جي ڪري پيشينگوئي صحيح ثابت ٿيندي تنهنڪري دين کي قائم ڪرڻ جو شرط ضروري آهي.

(3) انهيءَ ساڳئي حديث شريف جو شرح ڪندي علامه قسطلاني رحه ارشاد الساري شرح صحيح بخاري ۾ فرمايو آهي ته:

وانهم اذا لم يقيمو الدين لم يسمع لهم. جڏهن قريشي دين کي قائم نه ڪندا تڏهن انهن جي اطاعت نه ڪئي ويندي. ٿورو اڳتي وري انهين ساڳئي ڳالهه جي تائيد فرمائي ٿو ته: استحاق قريش الخلافتہ لا يمنع وجودها في غيرهم يعني قريشن جي خلافتہ جي لاءِ حقدار هجڻ ٻين ۾ خلافتہ وڃڻ کي روڪي نه ٿو. وري ڪجهه اڳتي انهي ساڳئي حديث شريف جي هيٺان لکيو اٿس ته وهو مقيد باقامتہ الدين ومن ثم لما استخف الخلفاء بامرالدين ضعف امرهم و تلاشت احوالهم هتي لم يبق لهم من الخلافتہ سويٰ سها.

(ترجمو: هن حديث ۾ به دين کي قائم ڪرڻ جو شرط آهي ۽ جڏهن خليفن (قريشين) ديني ڳالهين کي خفيف ڪري سمجهو تڏهن هنن جي حالت ضعيف ۽ احوال سقيم ٿئو تان جو هنن ۾ نالي کان سواءِ خلافتہ ڪا نه رهي انهي عبارت تان مولوي صاحب جن سمجهندا ته سندن خيال اهل شرع جي ڪيتري قدر برخلاف آهي ۽ اميد آهي ته اهي ڳالهيون ٻڌڻ کانپوءِ اهو خيال خام دل مان ڪڍي ڇڏيندا ته خلافت قريش کانسواءِ ڪنهن کي ملي نه ٿي سگهي.

(4) جيڪڏهن خلافتہ قريشن کانسواءِ ٻئي ڪنهن جي صحيح نه هجي ته پوءِ مولوي صاحب جن انهن ڪروڙها بزرگن جي لاءِ ڇا چوندا جن جي وفات خلافتہ عباسي ۽ شريف مڪه جي بغاوت جي وچ ۾ ٿي آهي ڇو ته معاذ الله حديث شريف جي ارشاد موجب هن جو موت زباني جاهليت (ڪفر) جو موت ٿيندو ۽ مهرباني ڪري ٿوري دير پنهنجي منهن ويهي سوچن ته بزرگن جا روح سندن لاءِ ڪهڙي راءِ رکندا هوندا.

(5) صحاح ستہ مان ابودائود ترمذي ۽ نسائي ٽنهين ڪتابن حضرت سفينه کان هڪڙي حديث روايت ڪئي آهي چنانچہ ابو دائود شريف جا هي لفظ آهن ته ”خلافته النبوتہ ثلثون ستہ ثم يوتي الله ملڪه من يشاء.“

(ترجمو: نبوت جي خلافتہ ٽيهه ورهيه رهندي پوءِ خداوند تعاليٰ جي مرضي جنهن کي پنهنجو ملڪ ڏئي.)

هن حديث مان بلڪل فيصلو ٿي ويو ته ملڪ ۽ حڪومت ۽ خلافت جي قريشين سان ڪا خصوصيت ڪانهي بلڪه خداوند ڪريم جي مرضي جنهن کي پنهنجو ملڪ عطا ڪري.

مولوي صاحب جن کي گهرجي ته رڳو هڪڙي حديث ياد ڪري شور نه مچائين ته بس قريشين کانسواءِ ٻيو ڪو خليفو نه ٿو ٿي سگهي ڇو ته اهڙي طرح مسلمانن جي اعتقاد ۾ فساد ۽ خلل وجهڻ اهڙو گناهه عظيم آهي جنهن جي ذميواري سڀ ڪنهن مسلمانن کي سمجهڻ گهرجي ۽ مهرباني ڪري سوچين ته انهيءَ ڳالهه تي اڙي ويهي رهڻ ته هروڀرو الائمته من قريش جو اهو ئي مطلب آهي ته قريشين کانسواءِ ٻيو ڪو خليفو نه ٿو ٿي سگهي پاڻ کي اجايو چئن پڙهن ۾ ڏٺو ڪرڻو آهي.

.....................................................

قول: خلافتہ راشده جنهن جو مڃڻ هر مسلمان تي واجب آهي سا اها ٽيهن ورهين واري خلافتہ آهي.

انهن عبارت مان معلوم ٿئي ٿو ته ٽيهن ورهين کانپوءِ خلافتہ جي مڃڻ جو مسلمانن کي ضرور ڪونهي. پر الائي ڪهڙي خوشي مولوي صاحب جن کان اها ڳالهه وسارائي ڇڏي آهي ته حضور جو ارشاد آهي ته جنهن شخص پنهنجي امام وقت کي نه سڃاتو تنهنجو موت زماني جاهليت جو موت ٿيندو ۽ انهي ڪري علماءِ امت انهي ڳالهه تي اجماع ۽ اتفاق ڪيو آهي ته مسلمانن جي لاءِ واجب آهي ته خلافتہ هميشه جي لاءِ قائم رکن جيئن تها مام نووي فرمائين ٿا. اجمعوا علي انه يحب علي المسلمين نصب خليفتہ انهي ڳالهه تي اجماع ڪيو اٿن ته مسلمانن تي خليفتہ جو قائم ڪرڻ واجب آهي. فتح الباري جي جيڪا عبارت اڳتي مولوي صاحب جن پنهنجي لاءِ غلطي سان زبردست دليل سمجهي آهي تنهن ۾ به صفا چيل آهي ته ”خلافتہ قيامت تائين برابر رهندي“ پوءِ جناب مولوي صاحب جن تڪليف وٺي سمجهائين ته ڇا اها خلافتہ مڃڻ جي لاءِ نه آهي بلڪه رڳو ايتري لاءِ آهي ته فتح الباري ۾ لکيل هجي ۽ جڏهن مولوي صاحب جن کي ضرورت پوي تڏهن مذهب ۽ شريعت جي آڙ ۾ ڪجهه فائدو حاصل ڪرڻ لاءِ ان کي دليل ۾ پيش ڪن.

قول: نبي ڪريم صلعم انهن خليفن کي به اهڙو شريف ڏنو جيڪو هنن جي حڪمن جي پيروي به پاڻ سان گڏ امر فرمايائون جيئن ته حديث ۾ آهي ته عليڪم بسنتي وسنتہ الخلفاء الراشدين يعني فرض آهي اوهان تي منهنجي پيروي ڪرڻ ۽ پيروي خلفاء راشدين جي مولوي صاحب جن هن حديث مان شايد پنهنجي اڳين ڳالهه کي ٽيڪو ڏياريو آهي ته ٽيهن ورهين واري خلافت کانپوءِ خلافت کي مڃڻ جي ضرورت ڪانهي ۽ عام مسلمانن کي هن حديث جي وسيلي پنهنجي اڳين ڳالهه تي يقين ڏيارڻ لاءِ هڪڙو ڄار وڇايو اٿن ته حضور صلعم رڳو ٽيهن ورهين تائين خلفاء راشدين جي پيروي جو حڪم ڏنو آهي ۽ اڳتي جي لاءِ نه پر مان مولوي صاحب جن کي يقين ٿو ڏياريان ته ڪنهن به مسلمان مان ڌوڪو ڪو نه کاڌو آهي ۽ نه انشاءَ الله تعاليٰ کائي سگهي ٿو ڇو ته مسلمان سمجهن ٿا ته ضور جو انهي ارشاد مان اهو مطلب آهي ته اخلاق ۽ عادات ۾ منهنجي ۽ خلفاءِ راشدين جي پيروي ڪريو ڇو ته اهي اخلاق بالڪل نيڪ ۽ برگزيده آهن ۽ اهڙي طرح پاڻ کي سڌاريو ۽ انهي مان هرگز اها ڳالهه ثابت نه ٿي ٿئي ته اڳتي خليفن جا حڪم مڃڻ جي ضرورت ڪانهي. انهي حديث مان اهو مطلب مولوي صاحب جن جي دماع ڪڍيو آهي باقي مسلمانن جا دماغ خدا جي فضل سان انهي حد کي نه پهتا آهن. مولوي صاحب جن جي اڳتي هلي امام نووي رحه جي عبارت نقل ڪئي آهي جنهن ۾ امام موصوف فرمايو آهي ته اصحاب رسول الله صلعم ۽ انهن کانپوءِ امام نووي رحه جي زماني تائين علماءَ اجماع آهي ته خلافت قريشين سان خصوصيت رکي ٿي. انهي ۾ شڪ ڪونهي ته امام نووي رحه جي وقت تائين علماء جو اهو خيال هوندو ته خليفو قريشي ٿئي ڇو ته انهي وقت تائين قريشين ۾ اهڙا ماڻهو موجود آهن.

حديث سان پڻ لاڳو ڪري ها. ويچار جهڙي ڳالهه آهي ته مولوي صاحب جن جي سمجهه ئي ۾ اها ڳالهه نه ٿي اچي ته هڪڙي ئي مضمون جون ته حديثون جن ٻنهي مان پيشينگوئي معلوم ٿئي ٿي ته ما جيڪڏهن هڪڙي ۾ ڪو خاص شرط حضور فرمايو آهي ته اهو ضرور علامه سيوطي ۽ علامه قسطلاني جي قول جي مطابق ٻنهي سان تعلق رکندو. ۽ خصوصن جيڪڏهن اهو شرط ٿو رکجي ته نعوذ بالله حضور جي پيشنگوئي ٿي غلط ٿئي ۽ تعجب آهي ته جناب مولوي صاحب جن پنهنجي اجائي دعويٰ کي ثابت ڪرڻ لاءِ حضور جي پيشنگوئي جي غلط ٿيڻ جو پرواهه به نه ٿا رکن.

قول: يزيد کانپوءِ مروان بن حڪم متغلب ۽ جابر حاڪم ٿيو غرض ته سلسلا خلافت راشده جو ته هڪ طرف پرامير معاويه رضي الله تعاليٰ عنہ تائين به سلسلو خلافت جو متضل نه آهي. ترڪن سڳورن تي ڪاوڙ سٽپندي مولانا صاحب جن خلافت راشده ۽ امير معاويه جي خلافت تي به هٿ صفا ڪيو آهي. خلافت راشده ته هڪ طرف انهن لفظن مان ته ظاهر ٿئي ٿو ته خلافت راشده تي به مولوي صاحب جن کي پڪ نه ٿي هجي ۽ مٿي هي لفظ به پنهنجي يقين ۽ اعتبار جي برخلاف ۽ مٿئين دل سان چيا اٿن ته خلاف راشده جنهن جو مڃڻ هر مسلمان تي واجب آهي. ۽ تمام علماءَ اهل السنته والجماعتہ جنهن ڳالهه کي اتفاق سان مڃن ٿا ته حضرت امام حسن رضي الله تعاليٰ عنه جي تقويض خلافت کانپوءِ امير معاويه رضه خليفه برلاف حق هو ان ۾ به مولوي صاحب جن کي تردد آهي.

قول: انهي کانپوءِ جڏهن بني اميه جي خلافت ختم ٿي تڏهن بني...... به زبردستي سان خلافت حاصل ڪئي.

زبردستي سان خلافت حاصل ڪرڻ ۾ مولوي صاحب جن ڏاڍو منجهي پيا آهن پر خلافت جا جيڪي شريعت وارن نمونا بيان ڪيا آهن سي جيڪا ياد هجن ها ته ايتري پريشاني ۽ مونجهارو نه ٿئي ها. ڪتاب الجنته باب البغاه ۾ لکيل آهي ته والامام يصير اماماً بامرين بالمياند مزالاشراف والاعيان وهان ينفذ حڪم في رعتيم فرفاً من قهره فبروتہ.

ترجمو: امام بن طرجن سان ٿي سگهي ٿو هڪ ته قوم مان اهل حلء ان جي بيعت ڪن ٻيو هن طرح نه ته هن جو حڪم سندس خوف کان رعيت ۾ هلندڙ هجي. ڪتاب دالمختار ۾ ٽي طريقا لکيا اٿس جيئن ته مٿين جو شرح ڪندي لکي ٿو ته:

قول: (يصيراماماً بالمبايتہ) و ڪذابا ستخلاف امام قبلہ ولذا بالتغلب والقهر.

(ترجمو:) امام بيعت ڪرڻ سان ٿي سگهي ٿو ۽ اهڙي طرح اڳوڻي امام جي مقرر ڪرڻ سان ۽ اهڙي طرح علم حاصل ڪرڻ سان انهيءَ عبارت کانپوءِ ٻي سٽ ۾ جن ترڪن سڳورن کي خليفتہ المسلمين چوڻ ڏانهن اسان جو مولوي صاحب جي دل نه ٿي وري انهن جي لاءِ لکيو اٿس ته. ويکُون بالتغلب مع المبايعہ وهُوالواقع في سلاطين الزمان نصرهُم الرحمٰن.

ترجمو: ۽ غلبه ۽ بيعت ڪرڻ ٻنهي سان گڏ به خليفو ٿي سگهي ٿو جهڙي طرح هن زماني جا بادشاهه هنن کي فتح و نصرت ڏئي انهي تقرير مان ثابت ٿي چڪو ۽ مولوي صاحب جن به مهرباني فرمائي غور سان سمجهي ڇڏن ته جيڪڏهن بني عباس زبردستي سان حڪومت حاصل ڪئي ته اهو به هڪڙو امام ٿيڻ جو طريقو آهي ۽ انهن جي خلافت ۾ منجهي پوڻ اصل نه گهرجي. باقي هن ڳالهه تي غور ڪرڻ ضروري آهي ته (زبردستي حڪومت حاصل ڪرڻ وارو) ڪهڙي قسم جو ماڻهو آهي ۽ خلافت جا اغراض ۽ فائدا ان مان حاصل ٿي سگهن يا نه ۽ ان ۾ خلافت جا شرائط موجود آهن يا نه. ڇو ته هڪڙو غلبو اهڙو هوندو جنهن سان شرط ڪيئن هوندا ۽ هڪڙو اهڙو آهي جنهن سان شرط ۽ خلافت جي لياقت هوندي. جيڪڏهن متغلب اهڙو ماڻهو آهي جنهن ۾ شرائط موجود ڪيئن آهن ته اهو باتفاق مسلمانان جائز طرح خليفو نه ٿيندو جهڙي طرح اڳئين زماني ۾ يزيد زبردستي خليفو ٿيو هو پر ان ۾ لياقت ڪا نه هئي تنهنڪري مسلمانن هن کي خليفو ڪري نه مڃيو ۽ هينئر وري شريف باغي ٿيو آهي ۽ ان کي چند دنيا پرست ۽ بندگان هوس خليفو چون ٿا پر مسلمان هن کي انهي سلوڪ جو مستحق سمجهن ٿا جنهن جو هو شريعت موجب لائق آهي پر جيڪڏهن متغلب ۾ لياقت ۽ ٻيا شروط آهن ته هو باتفاق مسلمانان خليفو آهي جهڙي طرح خليفاء بني عباس يا خلفاء ترڪ جائز ۽ تسليم ٿيل خليفا آهن.

قول: ٻي ڳالهه قابل غور هي آهي ته بني عباس جي ابتدا ۾ هڪ بني اميه جي شاخ اندلس اسپين ۾ حڪمران ٽي غظيم الشان سلطنت قائم ڪئي ۽ گهڻا خليفا ۽ امير المومنين انهي خاندان مان به پيدا ٿيا. يعني هڪڙي وقت ۾ ٻن بادشاهن خلافت جي دعويٰ ٿي رکي. مولوي صاحب جن يا اهڙي طرح ٻين تاريخ کان واقف ڪارن جي لاءِ ڪجهه به غور ڪرڻ جي ضرورت نه آهي. ڇو ته علما تاريخ اها فيصلو ڪيو آهي ته شاهان اسپين ۾ ٻين خوبن سان گڏ اها گهٽتا هئي جو هڪڙي قائم شده ۽ مستحڪم خلافت جي هوندي جداگانه حڪومت قائم ڪري خلافت جي دعويٰ ڪيائين ۽ جيڪڏهن مولوي صاحب جن غور فرمائيندا ته معلوم ٿي ويندو ته انهي جي دعويٰ خلافت جي تصديق جي لاءِ به هيلوڪن وقت شناس ۽ ضمير فروش عالمن جو هٿ هو جيڪي هميشه رخ بدنما وانگيا هوا جي رخ تي هلندا آهن.

قول: ازان سواءِ امام ابو حنيفه جهڙي محتاطبزرگ به منصور عباسي خليفه جي مقابلي ۾ حضرت زيد شهيد ابن امام زين العابدين ابن حضرت امام حسين کي پاڻ به خليفو ڪري مڃيو ۽ ٻين کي به اهڙي هدايت ڪئي حالانڪه منصور عباسي ۽ بنا هاشم بلڪه عم رسول الله جو اولاد هو. مولوي صاحب جن الائي ڪهڙي خوشي ۾ اچي رسالي جي لکڻ ۾ ايتري قدر جلدي ڪئي آهي جو کانئن ڪيتريون افسوسناڪ غلطيون رهجي ويون آهن. خصوصن تاريخي واقعت جي بيان ڪرڻ ۾ ايتري سخت غلطي ڪئي اٿن جو ڪو به پڙهيو ماڻهو مٿن کلڻ کانسواءِ نه رهيو هوندو.

حضرت امام ابو حنيفه رحه جو هئي واقعو بيان ڪري پنهنجي سياهه اغتراض کي بااڪل بي نقاب ڪري ڇڏيو اٿن. اها خبر ئي ڪانهين ته حضرت زيد شهيد بن علي حسين عليه السلام امام صاحب کان ڪيترو اڳ ۾ نبي اميه جي خليفي هشام بن عبدالله جي زماني ۾ شهيد ٿي ويو. مولوي صاحب جن هئي خواب ڏاڍو مزي جهڙو لڌو ته امام ابو حنيفه رحه منصور عباسي جي مقابلي ۾ حضرت زيد شهيد جي (جو کانئن ۽ منصور کان ڪيترو وقت اڳي گذاري ويو) خلافت مڃي مولوي صاحب جن جي خيالات جي باند پروازي قابل تعريف آهي جو گهڙي ۾ زمين ۽ آسمان کي ملائي ڇڏن ٿا ۽ پوءِ اگرچه مولوي صاحب جن صفانه فرمايو آهي ته هن عبارت مان سندن ڇا مطلب آهي مگر معلوم ائين ٿو ٿئي ته پاڻ حضرت امام ابو حنيفه رحه جي بجائي ٿي حضرت زيد شهيد وانگر باغي ۽ دشمن اسلام شريف کي خليفو مڃي ماڻهن کي به مڃڻ لاءِ سفارش ڪن ٿا پر کين ياد رکڻ گهرجي ته هڪڙي ناخدا ترس ۽ فاسق هستي جي لاءِ هڪڙي اولو العزم امام وقت جي مقدس و مطهر وجود جو مثال آڻڻ خدا بزرگ وبرترکي جوش ۾ آڻيندو. اهڙو امام وقت اهڙن ئي مقتدين کي مبارڪ هجي جيڪي ان کي مڃين ٿا. باقي مسلمانن ۾ خدا جي فضل سان اڃا ناموس شريعت جي تحقير جي جرات ڪا نه پيدا ٿي آهي.

قول: ترڪي خلافته جا حمايتي هي دليل پيش ڪن ٿا ته آخري بادشآهه عباسي جو مصر ۾ 918ع هجري ۾ پناهه وٺندڙ هو تنهن سلطان سليم کي خلافتہ بخشي انهيءَ طرح خلافتہ ترڪن ۾ نسلن بعد نسل منتقل ٿي آئي. مگر سوال هي آهي ته انهن آخري خليفه عباسي وٽ باقي ڇا رهيو هو جو انهي بخشي ڏنو.

شريف ميان جي مدح و ثنا شايد مولوي صاحب جن کي فرصت نه ڏني آهي جو پاڻ معلوم ڪري سگهن ته ڇا باقي رهيو هو ۽ ڇا بخشيو ويو. ان جي هٿ ۾ اها شئي هئي جنهن جي اڳيان سڄي دنيا اسلام جا گردن جوش عقيدت کان جهڪن ٿا. اهو تبرڪ هو جنهن سان مسلمانن جي خون جو هڪ هڪ قطرو وابسته آهي ۽ رهندو. اهو مقدس نشان هو جنهن جي هڪڙي جهلڪ سان جوش جان فدائي ۽ سودائي سرفروشي کان مسلمان مدهوش ٿين ٿا. ۽ مان اوهان کي کولي ٿو ٻڌايان ته مسلمانن جي عزت و ناموس جي ڪنجي يعني علم مقدس هو جنهن جي هيٺان خدا جي بزگزيده پيغمبر صلعم جي سرپرستي ۾ فدايان توحيد خدا واحد جي روبرو پنهنجي جسم جان جي قرباني ڪئي هئي ته خدا جو ڪلمون دنيا ۾ بلند ٿئي.

مولوي صاحب ۽ سندن هم خيال ۽ مسٽر شريف صاحب رسول اڪرم صلي الله عليہ وسلم جي انهي مقدس يادگار کي غير ضروري سمجهن ٿا ته ڀلي سمجهن پر مسلمانن کي چڱي طرح معلوم آهي هي اها عزت آهي جنهن سان مسلمانن جي موت ۽ زندگي جو تعلق آهي.

مولوي صاحب جن ته شايد مشڪل سان سمجهن پر منهنجو ٻڌائڻ فرض آهي ته انهي بخشش ته سلطان سليم مرحُم کي خلافت جي لاءِ هر طرح مستحق ڪري ڇڏيو ڇو ته مان مٿي شريعت مطهره جي معتبر ڪتابن مان نقل ڪري آيو آهيان ته خلافت ٽن طرحن سان ٿي سگهي ٿي هڪڙي اشراف ۽ معتبران قوم جي بيعت ڪرڻ سان ۽ ٻيو اڳوڻي خليفي جي مقرر ڪرڻ سان ۽ ٽيون هن طرح ته هن جي غلبي کان خوف کائي ماڻهو سندن حڪم مڃن.

هاڻي سلطان سليم کي آخري خليفه عباسي مرحوم مقرر ڪيو ۽ هزارها اهل حل و عقد سنديس بيعت به ڪئي ۽ مرحوم جو غلبو ته شهره آفاق آهي اهڙي طرح ٽنهين طريقن سان کيس خلافت حاصل ٿي.

قول: ڊاڪٽر انصاري ۽ مولانا عبدالباري صاحبان خلافتہ واسطي اهو شرط ضروري ٿا ٺهرائين ته خليفو ڪنهن جومحتاج نه هجي ۽ دشمن جو مقابلو بلا همراهي جي ڪري سگهي سو جنهن شخص کي خلافت بخشيندڙ خيال ٿا ڪن اهو پاڻ مصر جي بادشاهن جو پنشن خوار مولوي يا شيخ طريقت هو. جنهن صورت ۾ مولوي صاحب جن کي خلافت راشده ۾ به تردوڌ آهي. ان حالت ۾ ان کانپوءِ واري خلافت جي لاءِ عزت نه هجي ته ڪا وڏي ڳالهه نه آهي. پر مولوي صاحب جن هن ۾ الائي ڪهڙي اعتراض جوڳي ڳالهه ڏٺي آهي. سلطان سليم مرحوم کي خلافت ڏيندڙ مسلم طرح خليفو هو. پر جڏهن ان ڏٺو ته سنديس ڪمزوري انهي حد کي پهتي آهي جو ان خلافت جا اغتراض پورا نه ٿو ڪري سگهي تڏهن خود خلافت اهڙي زبردست مسلمان بادشاهه کي سونپي ڏنائين جو هر طرح ان ڳالهه جو اهل هو. جيڪڏهن هو ڪمزور نه هجي ها ۽ قوت رکي ها ته خلافت سونپڻ جي ضرورت ئي ڪهڙي هئي.

قول: تڏهن شريف مڪي جو آزاد آهي ۽ وڏي ملڪ جو حڪمران آهي ۽ موجوده سلطان ترڪي سان جنگ آزمائي به ڪري سگهي ٿو ۽ ڪنهن جو پنشن خوار به نه آهي سو زمين شريفين جو خادم ۽ منتظم ٿي سگهي ٿو. جيڪڏهن شريف مڪه جو آزاد آهي ته پوءِ پابندي دنيا ۾ ڪا به شئي ڪانهي. باقي وڏي ملڪ تي حڪمران ٿيڻ جو معيار به رڳو مولوي صاحب جن جي همت آهي. ڇو ته ڪو به جغرافيه ڄاڻڻ وارو ريگستان جهاز کي وڏو ملڪ ڪو نه چوندو.

مولوي صاحب جن کي شايد خبر نه آهي ته ان کي ايتري حيثيت ڪا به نه ڏني وئي آهيجو رڳو مقامات مقدسه ان جي هٿ ۾ ڏنا ويا هجن. اسان جو گذريل قبلو معراج شڙيف جي يادگار مسجد اقصيٰ يعني بيت المقدس، نجف اشرف، ڪربلائي معلي، بغداد شريف انهن پاڪن جاين ڏي (جتي مسلمانن جي تقدس جو وڏو ذخيرو مدفون آهي) ويچاري شريف ميان کي نظر ڪرڻ لاءِ قيامت تائين به جرئت نه ٿيندي.

باقي رهي هي ڳالهه ته مولوي صاهب جنهن جو خليفو بهادر حضرت خليفتہ المسلمين سان جنگ ڪري سگهي ٿو اها ته اهڙي ڳالهه آهي جو ڪو ماڻهو چوي ته ڪئو شينهن سان وڙهي سگهي ٿو پر تڏهن جڏهن شينهن چوکنڀو سڪ ٻڌل هجي. جنهن صورت ۾ حضرت خليفتہ المسلمين کي طرف رڌل ڏسي شريف نمڪ حرامي ڪري جنهن ملڪ تي ان کي عهده دار مقرر ڪيو ويو هو ان بي پرائي کي نٽي جي زور تي قبضو ڪيو اٿس تنهن صورت ۾ هن کي صاحب بهادر ۽ جنگ آزما چوڻ مولوي صاحب جن جي عقل ۽ انصاف جو عجيب مثال آهي.

شريف جي آزادي جو اهو حال آهي جو هن جو وجود اسان جي رحمدل ۽ مهربان گورنمينٽ برطانيا جي رحم ۽ مدد تي آهي. جيڪڏهن اڄ خدانخواسته دوستي ۽ صلح جا تعلقات قطع ٿي وڃن (پوءِ کڻي ان ۾ شڙيف جي ئي بدبختي آميز شرارت هجي) ته هوند يورپ جون حڪومتون جي مسلمانن جي ملڪن کي هميشه پيار ۽ محبت جي نظر سان ڏسنديون آهن سي شريف ۽ ان جي خاندان کي مولوي صاحب جي بخشيل خلافته سميت برباد ڪري ڇڏن ۽ اسان جي مولوي صاحب کي شايد انا لله وانا اليہ راجعون چوڻ جي فرصت به ڪا نه ملي. مولوي صاحب جن شايد پنهنجي مقدس ملڪ جي جغرافيائي حالت کان بي خبر هوندا پر اسان کي چڱي طرح علم آهي ته حجاز جو ملڪ جنهن ۾ هنيئر مولوي صاحب جي خليفي (شريف) جي حڪومت آهي ۽ جنهن کي مولوي صاحب جن وات ڀري وڏو بلڪه چون ٿا تنهنجا محاصل ۽ آمدني ڪڏهن به ايتري نه ٿي آهي ۽ نه ٿي سگهي ٿي. جا حرمين شريفين جي خدمات ۽ مصارف ۽ حڪومت حجاز جي انتظامي خرچن شريف جي شاهانه دربارداري ۽ اميرانه شان و شوڪت جي لاءِ پورا سگهن ۽ ڄاڻڻ واري کي چڱي طرح معلوم آهي ته جانشينان خلافته هميشه ملڪ جي ٻين ڀاڱن جي آمدني مان حجاز جي خرچن جي بقايا پوري ڪندا ايندا آهن.

مولوي صاحب جن حجره جي ڪنڊ ۾ ويهي خلافتہ جي کچڻي ترڪن جي دسترخوان تان کڻي شريف جي آڏو رکي سمجهن ٿا ته هي ترانو شريف کي ڳڙڪائي وڃڻ سولو ٿيندو پر اهو رڳو مسجد جي چارديواري جو عقل آهي. شريف ڏاڍي ڏاهپ ڪئي جو اسان جي سرڪار نامدار جي پناري پيو ۽ باوجود مکيه عيسائي حڪومت آهي تڏهن به هڪڙي مسلمان حاڪم جي لاءِ رحمت ثابت ٿي جو پنهنجي ملڪ جي مسلمان رعيت کي نه رڳو حج تي وڃڻ جي اجازت ڏنائين پر پنهنجي مهرباني ڪري جهازن ۽ روانگي جو بندوبست خاص طرح ڪيائين جنهن مان شايد شريف جو ڪجهه وقت جي لاءِ پيٽ ڀرجي پوي نه ته مولوي صاحب جن پنهنجي خليفي بهادر جو هيلهه تي ڏيوالو ڏسن.

قول: هن وقت جيڪي ماڻهو خلافته ترڪي تي زور ڏين ٿا اهي وڏي خطرناڪ غلطي ۾ مسلمانن کي ڦاسائڻ ٿا گهرجن. ڇاڪاڻ ته انهي جو لازمي نتيجو اهو نڪرندو ته هندستان ۾ ٻه جماعتون ٿينديون. هڪڙي طرفدار ترڪن جي ۽ ٻي طرفدار عربن جي ۽ ٻنهي جماعتن ۾ سخت اختلاف ۽ اجايو جهڳڙو قائم ٿيندو.

اسان جي ناصخ مولوي صاحب کي دلجاءِ رکڻ گهرجي ته هندستان جي مسلمانن کي خوب معلوم آهي ته سندن لاءِ ڪهڙو رستو وٺڻ ضروري ۽ فائدي وارو آهي. عربن جي جائز حمايت جي لاءِ ته هميشه کان ۽ هميشه جي واسطي تمام مسلمان تيار آهن باقي شريف جي باغيانه جرم جي تائيد ۽ حمايت جو فخر حاصل ڪرڻ وارو ڪيترا آهن ۽ انهن جو طرف ۽ ضمير ڪيترو آهي انهي ڳالهه جي مسلمانن کي چڱي طرح خبر آهي ۽ خوب سمجهن ٿا ته حمايته الحرب جي صدائي بي هنگام هڪڙو گنبذ جو آواز آهي ڇو ته توهين پاڻ دانا آهيو سمجهي سگهو ٿا ته برساتي ڏيڏرن جي شورو غوغا کان انديشو ٿي نه سگهي ۽ هندوستان جا مسلمان مذهب کي رڳي مسخري ڪين ٿا سمجهن مولوي صاحب جن پنهنجو ۽ پنهنجي خليفي بهادر جو فڪر ڪن مسلمانن جي اختلاف جو الڪو اجايو آهي.

مولوي صاحب جن خليفي جي لاءِ ٻه فرض سمجهن ٿا جيئن ته فرمايو اٿن ته:

قول: پهريون ته حرمين شريفين ۾ اهڙو امن قائم ڪري جو حجاج بيت الله کي بي خوف و خطرحج نصيب ٿئي ٻيو ته دين اسلام جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺي. اڳتي انهي مضمون کي هنن لفظن تي پورو ڪيو اٿن ته ”سلطان ترڪي ڪنهن به قسم جا حاجين لاءِ سهوليت نه ڪئي آهي ۽ ويچارن حاجين کي جيڪا مصيبت جان و مال جي ڏسڻي ٿي پوي سا قابل رحم آهي.“

مولوي صاحب جن کي سنڌ جي وڏيرن جي پنهنجي راڄن تي حڪومت ڪرڻ جو تجربو ٿيل آهي تنهنڪري شايد حضرت خليفتہ المسلمين جي طاقت ۽ جبروت کي به انهي تي قياس ڪن ٿا.

فڪر هرکس بقد همت اوست.

مولوي صاحب جن جي تاريخي واقفيت رڳو چند گڏ ڪئلن اخبارن تي موقف آهي مان کين ڇا ڇا سمجهايان ته کين خلافته کي هڪ صدي جي اندر هي ڇويهين جنگ ڪرڻي پئي آهي. ان حالت هوندي به جو هنن کي جنگ جي باهه ڪڏهن به آرام سان ويهڻ نه ڏنو آهي هن تازي چار سالا جنگ ۾ (جيتوڻيڪ آخري نتيجو اهو ئي ٿيو جو خدا جي مرضي ۾ هو ته) به برابر پڇاڙي تائين وڙهي پنهنجي بي انتها قوت ۽ وسائل جو ثبوت ڏنو آهي. اهڙي پر جلال قوت جي اڳيان حجازي شوره پشتن ۽ فسادين جي جماعت (جنهن جي هٿان حاجين کي تڪليفون پهچنديون آهن) ڪهڙي طاقت ۽ هستي رکي سگهي ٿي پر ترڪن جي شرافت ۽ ادب عربن کي ڪڏهن به سزا ڏيڻ جي ڪوشش نه ڪئي ۽ جنهن ظلم ۽ مصيبت جو مولوي صاحب اڳتي ذڪر ڪيو آهي تنهن جو سچ يا ڪوڙ اتاهون ئي پڌرو ٿي سگهي ٿو هنن ويچارن هميشه اهو خيال ڪيو ته سا ڪنان بيت الله ۽ ديا رسول الله صلي الله عليہ وسلم کي پاڻهين ننگ پوندو ۽ سندن ادب۽ لحاظ جي ڪري ڪڏهن به معمولي تنبيهه کانسواءِ عبرتناڪ سزا ڏيڻ جو خيال نه ڪيائين پر اها خبر ڪا نه هين ته هندوستان ۾ اهڙي قدردان دل و دماغ جا ماڻهو آهن جي هن شعر جا مصداق ٿيندا ته:

چشم بدانديش ڪه برکنده باد

عيب نما يد هنرش ور نظر

۽ افسوس آهي جو شرافت جي هن عجيب جو هر شناسي جو هنن ڪو به خيال ڪو نه آيو. ان کانسواءِ حجاز جو اندروني انتظامن هميشه شريف ۽ ان جي بزرگن جي هٿ ۾ هليو آيو آهي ۽ انهي بي انتظامي جا ذميوار شريف آهن نه حڪومت.

جيڪڏهن شريف ايمانداري سان پنهنجي خدمت انجام ڏئي ها ته حاڪم وقت جي ڪوشش جي اڳينا بدون جي ٿورڙي جماعت هميشه لاءِ نابود يا تائب ٿي وڃي ها پر هر شخص سمجهي سگهي ٿو ته اختيار واري حاڪم جي حڪومت ۾ اهڙيون خرابيون تيستائين ڪڏهن به نه ٿي سگهنديون جيستائين خود حاڪم جي ايمانداري ۾ خلل نه آهي. جيڪڏهن مولوي صاحب جن کي اهڙيون شاهديون نه ملي سگهن جن مان معلوم ٿئي ته شريف وٽ بي انتها مال دولت گڏ ٿيڻ جو سبب ڪهڙو هوندو هو ته خدارا پنهنجي عقل مان ڪم وٺي فيصلو ڪن ته شريف جي زير انتظام ڦرلٽ ڇو نه بند ٿي ويئي؟ باقي رهي اسلام جي ترقي لاءِ ڪوشش ڪرڻ ۽ واعظ مقرر ڪري ڌارين ملڪن ڏي موڪلڻ تنهن جي لاءِ وري به مون کي مولوي صاحب جن جي تاريخي ناواقفيت جو افسوس ڪرڻو پوي ٿو مولوي صاحب کي اها خبر ئي ڪانهي ته ڪفرستان يورپ جي اڪثر حصن ۾ الله اڪبر جو آواز ترڪن جي جانبازي جو نتيجو آهي ۽ ڪيترائي ملڪ ترڪي بادشاهن جي خون فشاني ۽ محنتن کان صدائي توحيد جا آشنا ٿيا پر پوءِ جڏهن دشمنان اسلام جي لڳو لڳ چالبازن ۽ جهڳڙن کان ترڪي سلطنت ۾ هيڻائي آئي تڏهن قدرتن ترقي جي ڪوشش کي ڇڏي پنهنجي قوت کي محفوظ ۽ درست رکڻ ڏي وڌيڪ توجهه ڪيائون.

قول: هن وقت دنيا ۾ آزادي ۽ حريت جو گهر گهر ۾ ڇو آهي سو جيڪڏهن عرب جي تيرنهن سئو سالن کان آزادي جو سبق دنيا کي پڙهائيندا آيا آهن پاڻ ترڪن کان آزاد ٿيا ته ڪهڙو تجب آهي.

شايد آزادي جي معنيٰ مولوي صاحب جن اها سمجهي آهي ته نعوذ بالله مذهب ۽ شريعت جي پابندين کان آزاد ٿجي. تيرنهن سئو سالن کان عرب ڪو نئون سبق نه پڙهائي رهيا آهن ۽ نه ڪا انهن کي ڪا خاص تعليم ڏني ويئي آهي. اهو هڪڙو ئي سبق ۽ تعليم آهي جا سردار دو جهان صلعم عرب ۽ عم سڀني کي بڪسان ڏني هئي. انهي مقدس تعليم ۾ ته اسان کي سڏڻ ۾ ڪو نه ٿو اچي ته آزادي جو اهڙو جنون سوار ٿئي جو خدا ۽ خدا جي حبيب پاڪ صلعم جي قائم ڪيل حدن جو به پرواهه نه رکجي. مولوي صاحب جن اهڙي آزادي کي مبارڪ سمجهندا هوندا پر مسلمان انهي آزادي کي جهنم جو طوق سمجهن ٿا جنهنڪري خليفه وقت سان مخالفت ڪري ان جي وقت کي ڪمزور رڪجي ۽ اهڙي طرح اتحاد ۽ اخوت اسلامي کي تباهه ڪري خدا ۽ ان جي ملائڪه مقربين جي لعنت حاصل ڪجي مولوي صاحب جن کي خبر نه آهي ته اهڙي آزادي جي حق حاصل ڪرڻ لاءِ شريعت اسلامي ۽ پاڪ قانون جو ڪهڙو حڪم آهي. ڪتاب رد الحتار ۾ لکيل آهي ته:

و في الاختيار اهل البغي ڪل فئتہ لهم منعتہ يتغلبون و يجتمغون و يقلتون اهل العدل بتاويل يقولون الحق معنا و يدعون الولايتہ.

اختيار ۾ لکيو اٿس ته باغي آهن جن کي طاقت هجي ۽ غلبو ڪري گڏ ٿي عدلونکي انهي تاويل سان قتل ڪن ته حق اسان جو آهي ۽ حڪومت جي ..... ڪن.

ان عبارت موجب شريف ۽ ان جا مددگار سڀ خليفه وقت کان باغي ٿيا ڇو ته آزادي ۽ حڪومت کي پنهنجو حق سمجهي سلطان سان جنگ ڪيائين ۽ هر شخص سمجهي سگهي ٿو ته باغي ڪهڙي سزا جو لائق آهي. جن ماڻهن مسلمانن جي ننڍڙن حڪومتن کي آزاد ٿيندو ڏنو آهي ۽ پوء هنن جون دليون انهي آزادي جا افسوسناڪ نتائج ڏسي خون ٿيون آهن. سي عربن جي آزادي جي حقيقت ۽ ان جي قدرت و قيمت کي خوب سمجهن ٿا.

هينئر آزادي جي شراب جو ذرانئون نشو آهي اهو وقت اچڻ ڏيو جڏهن نشو لهي سرگراني ٿيندي ته پوءِ پاڻهين شريف بهادر چوندو ته:

قرض ڪي پيتي تهي مي اور يون سمجهتي تهي ڪه هان.

رنگ لائيگي هماري فاقه مستي ايڪ دن.

پر آه جو انهي وقت جو پڇتائڻ ڪجهه به ڪم نه ايندو.

قول: سبحان الله تعجب جي ڳالهه آهي ته ڊاڪٽر انصاري ۽ سندس رفيق هندوستان وسطي خود حڪومت چاهين ٿا پر عربن کي ترڪن جو پابند ۽ هميشه لاءِ غلام رکڻ گهرون ٿا.

تعجب اهو آهي جو هاڻي مولوي صاحب جن کي به تعجب ٿيڻ لڳو ڊاڪٽر انصاري صاحب ۽ سندس رفيق هندوستان جي لاءِ جيڪا آزادي گهرن ٿا ان جو شايد مولوي صاحب جن اهو مطلب سمجهيو آهي ته (خدانخواسته) گورنمينٽ سان بغاوت ڪري پنهنجي حڪومت ٺاهجي. مشڪل هي آهي ته مولوي صاحب جن ملا ماڻهو ٿي پاليٽ ڪيس جي متعلق ڳالهائين ٿا حالانڪه اهي ڳالهيون انهن خالص شرعي ڳالهين کان وڌيڪ مشڪل آهن جن ۾ مولوي صاحب جن تباهه ڪن غلطي کائي مسلمانن ۾ هيتري قدر جوش ۽ ناراضپو پيدا ڪيو آهي عربن کي حڪومت ترڪن ۾ جيڪا آزادي ۽ خوش حالي حاصل هئي سا اسان هندوستانين جي خواب ۾ نه هوندي. هن گورنمينٽ کان گهرون ٿا ته برٽش گورنمينٽ ۽ پنهنجي شهنشاهه معظم جي سايه ڪرم هيٺ حڪومت هلائڻ ۾ اسان کي وڌيڪ دخل ملي پر اسان جي انهي خواهش کان گهڻو وڌيڪ حجاز جي عربن کي ترڪي حڪومت ۾ آزادي ۽ حقوق مليل هئا ڇو ته سڄو حجاز شريف جي هٿ ۾ رهندو هو رڳو نالي جي ڪاڻ ترڪي گورنر فوجي نظم و نسق جي لاءِ رهندو هو. پوءِ الائي مولوي صاحب جن عربن جي ڪهڙي غلامي ڏٺي جنهن لاءِ اهي لفظ چيا اٿن ته ”عربن کي هميشه لاءِ غلام رکڻ گهرون ٿا.“

ڪبرت ڪلماء تخرج من افواههم ان يقولون الاڪذبا

سندن وات مان هڪڙي وڏي (هتان جهڙي) ڳالهه نڪري ۽ ( في الحقيقت) رڳو ڪوڙ ٿا ڳالهائين.

قول: جيڪي ماڻهو عرب جي متعلق بيجا خوف و خطرا ظاهر ڪن ٿا ته آئينده عرب ڪنهن بي طاقت جو ماتحت ٿي رهندو انهن کي اهڙي بد زباني کان توبہ ڪرڻ لازم آهي.

خبر نه آهي ته مولوي صاحب جن عرب ڇا کي ٿا چون ۽ حجاز جي محدود ۽ ٿورڙي آبادي کانسواءِ ٻيو ڪهڙو حصو آزاد مسلمانن جي حڪومت ۾ ڏٺو اٿن.

جيڪڏهن عرب مان رڳو اهو ٽڪرو مراد آهي جنهن ۾ رڳا رتي جا ڍير ۽ پهاڙ آهن ته انهي ۾ شڪ ڪونهي ته اها هڪڙي اهڙي مسلمان رياست ٿي ويئي آهي جنهن جي قوت کي دنيا جي آزاد حڪومتن مان ڪنهن به ننڍڙي کان ننڍڙي جو هم رتبہ نه ٿو چئي سگهجي. مان مٿي چئي چڪو آهيان ته هن جي هستي يورپ جي مختلف طاقتن جي رحم کانسواءِ ان ڳالهه تي موقف آهي ته هو هڪڙي غير آباد ملڪ ۾ اجايو پنهنجو خرچ ڪرڻ ۽ ناحق مسلمانن جي وسيع قوم کي ناراض ڪري اجايو جهڳڙو پيدا ڪرڻ بيڪار ٿا سمجهن پر جيڪڏهن سڀاڻي فرانس ۽ اٽلي يا آمريڪا يا جرمني يا ڪنهن ٻي حڪومت کي شوق ٿئي ته خدانخواسته مسلمانن کي پوري طرح دنيا ۾ ذليل ۽ محڪوم ڪرڻ لاءِ هيڪر حرمين تي مقدس صليب جي جهنڊي جي بهار ڏسجي ته پوءِ مولوي صاحب جن مسلمانن کي ٻڌائين ته شريف ۽ سندس مولوي صاحب پاران مقتدي ڪهڙي ڪنڊ ۾ ويهي تماشو ڏسندا ۽ ڇا انهي مهل شريف کي آزاد چوڻ وارن مسلمانن کي شرم نه ٿيندو جو گورنمينٽ برطانيا جي خزاني ۾ افواج قاهره تي حرمين شريفين جي بچاءُ لاءِ بار وجهن.

غور ڪندڙن لاءِ اهو وڏو دليل آهي ته سلطان محمد خامس (مرحوم) ڪنهن به طرح خليفو بااختيار نه هو بلڪه بيجا جوشيلي جماعت جي تابع هو.

سچائي جو معجزو آهي ته ڪڏهن نه ڪڏهن زبان تي اچي ويندي آهي. مولوي صاحب جن حضرت سلطان محمد خامس مرحوم کي خليفو ته چون ٿا پر رڳو انهي ڳالهه ۾ منجهي بيٺا آهن ته بااختيار نه هو.

مشڪل هي آهي ته مولوي صاحب جن فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ته اسلام جنهن ڳالهه کي چڱو چوي ان کي پاڻ ضرور خراب سمجهندا خليفي يا امير جي اسلام ۾ ئي اها خصوصيت آهي ته هو بااختيار ۽ مطلق العنان نه ٿو ٿي سگهي بلڪه هن جو سڀ ڪم ڪم باهمي مشوره ۽ صلاح سان ٿئي ٿو ۽ اها ڳالهه جنهن لاءِ اسلام کي فخر آهي ته سموري دنيا کي نظام هڪومت جمهوري سيکاريائين تنهن کي مولوي صاحب جن حقارت جي نظر سان ڏسن ٿا.

باقي رهي هي ڳالهه به بيجا جوشيلي جماعت جي تابع هو اهو به حضرت مولانا جي قدرداني جو عجيب مثال آهي. دنيا اسلام ترڪن جي نوجوان جماعت کي عزت و ناموس اسلامي جي محافظ ۽ اسلامي غيرت کان ..... چئي ٿي ۽ انهن جي ئي حسن تدبير ۽ تلوار طرابلس ۽ بلقان جي ۾ توحيد پرستن جي لڄ رکي دنيا تي ثابت ڪري ڏيکاريو ته مسلمانن جو قومي جوش ۽ مذهبي حرارت باقي آهي تنهن کي بيجا جوشيلي جماعت جو خطاب ڏيڻ مجاهدين في سبيل الله ۽ غازيان دين جي عزت افزائي آهي.

قول: قيصر جرمن جو زور ترڪي ۾ اهڙو بيحد هو جوڳو يا ترڪي هڪڙي غير مذهب حڪومت کان دشمن جي برخلاف مدد ۾ مشورو وٺڻ ۽ ان سان عهد نامون قائم ڪرڻ ۽ تعلق پيدا ڪرڻ ڪو گناهه ڪونهي بلڪ جائز آهي ڇو ته حضور آقائي نامدار صلعم ڪفار مڪه جي برخلاف قبيله نبي خزاعتہ سان عهد نامہ ۽ صلح قائم ڪيو هو. علاوه برين جيڪڏهن ترڪي حڪومت سان حڪومت جرمن جو اهڙو تعلق هجي ها جنهن کي مولوي صاحب ڏاڍي رنگ آميزي سان بيان ڪيو آهي. پوءِ بلقان جي لڙائي ۾ پوءِ جرمني ڌار ويهي تماشو ڏسي ها ۽ جيئن هينئر پنهنجي ناجائز حرص پوري ڪرڻ لاءِ جنگ ڪايائين تيئن ڇو نه آهي وقت به جنگ ۾ گهڙي پوي ها ۽ مولوي صاحب جن کي خيال فرمائڻ گهرجي ته غير شرعي شاهدن جي خبرن تي خيال ڪري امام ۽ خليفه وقت کان بدظن ٿيڻ بلڪه ان جي شان اقدس ۾ ائين چوڻ ته ”بلڪه جرمني جو هڪڙو صوبو هو“ اهي سڀ اهڙا زبردست گناهه آهن جو دنيا ۽ آخرت جي سزائن جا مستحق ٿي سگهن ٿا.

قول: مولوي عبدالباري صاحب جا تحرير فرمائي آهي ته عيسائيت ۽ جهنڊو مقامات مقدسہ تي اڏامڻ لڳو آهي سا بالڪل ڪوڙي آهي. ائين نه ٿيو آهي ۽ نه ٿيڻو آهي. اسان سڀني کي چڱي طرح معلوم آهي ته سرڪار باوجود عيسائي يڪه عيسائي مذهب رکي ٿي تڏهن به هندوستان ۾ ڪنهن به مسجد سان اهڙي بي حرمتي ڪا نه ڪئي آهي. هڪڙي فدائي اسلام ۽ مقدس عالم و بزرگ کي ڪوڙو چوڻ ڪيتري قدر بي ادبي آهي. انهي ڳالهه کان درگذر ڪرڻ کانپوءِ مولوي صاحب جن جي معلومات ۽ واقفيت تي تعجب ٿئي ٿو. مقامات مقدسه ۾ جيڪڏهن بيت المقدس وغيره مفتوح مقامات به مولوي صاحب جن داخل سمجهن ٿا ته پوءِ مجبورن رسالي جا مطالعا ڪندڙ جناب مولوي عبدالباري صاحب ڏسي منسوب ڪيل لفظ ڏانهن منسوب ڪندا ۽ جيڪڏهن مولوي صاحب جن جي اعتقاد ۾ انهن کي ڪو تقدس ڪونهي ته پوءِ مسلمانن کي به مولوي صاحب جي طرفان ڪا شڪايت ڪانهي. اڳتي انهن لفظن مان ته ڪنهن به مسجد سان اهڙي بي حرمتي ڪا نه ٿي آهي، معلوم ٿو ٿئي ته مولوي صاحب مقامات مقدسه رڳو مسجدن جي حدود ۽ چار ديواري کي سمجهيو آهي ۽ اها ڳالهه وسري ويئي اٿن ته جزيره العرب جو هڪڙو هڪڙو انجو اهو تقدس ۽ فضيلت رکي ٿو جيڪو سندن خيال موجب مسجدن کي حاصل آهي.

هن کانپوءِ مولوي صاحب جن تسليم و رضا جي عجيب منزل طئي ڪئي آهي ۽ ابره يمن جي عيسائي حاڪم جي بيت الله شريف تي ڪاهه ڪرڻ ۽ پوءِ آخر ڪنهن جي سامهون ٿيڻ کانسواءِ خدا جي طرفان ان جي لشڪر جي ناس ٿي وڃڻ جو ذڪر ڪرڻ کانپوءِ فرمائين ٿا ته هاڻي به اهو ساڳيو خدا تعاليٰ جي و قيوم قادر مطعلق آهي ۽ ڪعبي شريف جو مالڪ و محافظ آهي شور مچائڻ جي ڪا ضرورت ڪانهين.

افسوس انسان ڪهڙو خود غرض آهي جو خدا واحد سان به خود غرض ڪرڻ کانسواءِ نه ٿو رهي.

ڪنهن ڊگهي تقرير ڪرڻ کانسواءِ مولوي صاحب جن جي خدمت ۾ رڳو ايترو غرض آهي ته قرآن شريف ۾ ڪعبي جي حفاظت کان وڌيڪ انسان خود غرض ۽ ظالم انسان جي رزق و معاش جي لاءِ صفا و عدو آيل آهي پوءِ براءِ خدا مولوي صاحب جن فرمايائين ته پاڻ جو چئن پئسن جي روٽي جي لاءِ خدا قادر جي وعدي تي ڀروسو نه ٿا رکي سگهن ۽ دربدري ۽ جائز و ناجائزحيلا حوالا ڪن ٿا سو سندن ضمير ۽ دل ايڏي وڏي ڪم جي لاءِ رڳو خدا تي رکي ويهڻ رهڻ ۽ ڪنهن به قسم جي ڪوشش نه ڪرڻ ۽ هٿن پيرن نه هلائڻ جي ترغيب ڪيئن ڏئي ٿي.

قرآن شريف جي حفاظت لاءِ خدا تبارڪ و تعاليٰ وعدو فرمايو آهي:

انا نحن نزلنا الذڪر و انالہ لحافظون

ترجمو: اسان قرآن کي نازڪ ڪيو آهي ۽ اسين هن جي حفاظت ڪرڻ وارا آهيون.

پوءِ ڇا هاڻي مولوي صاحب جن جي اعنقاد موجب مسلمانن کي گهرجي ته قرآن شريف جي حفاظت کان بي پرواهه ٿي ويهي رهن!

ان کانسواءِ جيڪڏهن ابره ڪاهه ڪئي ۽ ان جو مقابلو نه ٿي سگهيو ته انهي مهل مقابلي ۽ حفاظت ڪرڻ وارا ئي ڪير هئا. تاريخ مان معلوم ٿئي ٿو ته محافظان ڪعبه جي ايتري جماعت ڪڏهن به نه هئي جو اهڙي طاقتور بادشاهه جي سامهون ٿي سگهي تنهنڪري ويچارا خاموش رهيا ۽ اهڙي طرح قدرت کي براه راست ظاهر ٿيڻ ضرور ٿئو پر اڄ جڏهن خدا جي زمين تي چاليهه ڪروڙ حلقه بگو شان توحيد موجود آهن تڏهن انهي مقام مقدس جي حفاظت جي لاءِ (جنهن ڏينهن رات سندن گردن جهڪن ٿا) هنن کي ضرور انهي ذميواري ڪري بي چين ٿيڻ گهرجي جيڪا خدا جي طرفان هنن تي مقرر ٿيل آهي. علاوه براين اسين مڃون ٿا ته خداوند ڪريم پاڻ ڪعبي جي حفاظت ڪرڻ وارو آهي پر آخر اسان جو انهي ڳالهه جا مدعي آهيون ته اسين خدا جي مخصوص نعمتن جا اڪيلا ٺيڪيدار آهيون انهن تي به ڪجهه فرض آهن. (مولوي صاحب پاران) ماڻهن جو خيال آهي.

احسب الناس ان يترڪو ان يقولو اٰمنا و هم لا يفتنون.

ترجمو: رڳو انهن جي انهي دعويٰ کي ڏسي ته اسان ايمان وارا آهيون آزمائشن کانسواءِ.

هنن کي ڇڏي ڏيو (ته وڃي بهشت جون لذتون وٺڻ پر ائين هرگز نه ٿيندو.)

قول: شروعات کان وٺي وقت بوقت جيڪي عربي ۽ ترڪي بادشاهن ۽ ملڪن ۾ تبديليون ٿينديون آيون آهن تن ۾ نه ترڪن هندن جي مسلمانن جي رائي ورتي آهي ۽ نه هند جي مسلمانن جي رائي تي هليا آهن.

مولوي صاحب جن هي اهڙي ڳالهه ڪئي ڄڻ ڪي رشتيدار پاڻ ۾ پائپي جي ڳالهه تان رٺا آهن ۽ هڪٻئي کي ڏوراپا ڏين ٿا ته فلان ڳالهه ۾ اسان ڀائرن کان ڪين پڇيو.

مولوي صاحب جي نظر ۾ شايد خلافته اسلامي جو نظام هڪڙي قسم جو ڀائي بندي جو سلسلو آهي ۽ گويا ترڪن ۾ شادي ٿيڻي آهي. هاڻي اسان سان ڳنڍ سنڍنه رکيو اٿن تنهنڪري اسين به هنن جا ڀت ڀائي نه ٿيون.

مان مولوي صاحب کي درخواست ٿو ڪريان ته منهنجو گذريل مضمون غور سان پڙهن جنهن ۾ ٻڌائي چڪو آهيان ته شريعت جي فيصلي موجب خليفي ٿيڻ جي هڪڙي اها صورت بيان ڪئي ويئي اهي ته قوم مان اهل حل وقد هن جي بيعت ڪن ۽ حضرت خليفته المسلمين جي بعيت قوم مان هزارها اشراف و معتبر ڪن ٿا پوءِ ساندن جي ڳوٺ جي هڪڙي گوشه گمنامي جو رهندڙ پاڻ کان رائي ۽ اجازت حاصل ڪرڻ جي ڇو خواهش رکي ٿو ۽ ان جي ڪهڙي ضرورت آهي.

قول: ۽ نڪي انگريزن جي برخلاف جنگ ڪرڻ کان باز رهڻ لاءِ مسلمانن جي صلاح ٻڌايائون. هي ڳالهه پڌري پئي آهي ته اسان کي هنن جي اندروني حالتن ۽ ملڪي ضرورتن جي ڪا به خبر ڪانهي اهڙي صورت ۾ اول ته اسان جي صلاح ڏيڻ ئي هڪڙي ناموزون ڳالهه هئي پر تنهن کانسواءِ هو پنهنجو ضرورتون ۽ ملڪي اغراض ۽ فائدا اسان کان بهتر سمجهن ٿا ۽ اهڙي حالت ۾ جيڪڏهن ترڪن اسان مان ڪن چوندڙن جي ڳالهه تي ڪن نه ڏنو ته هو اختيار وارا هئا ۽ قابل الزام نه ٿا ٿي سگهن بلڪه اهو انهن ماڻهن جو قصور ۽ زبردستي هئي جن هنن کي اهڙي ڳالهه کان جهليو ٿي جنهن کين دخل ڏيڻ جو ذرو به حق ڪو نه هو ۽ ڪو به عقلمند انسان هنن کي انهي ڪري قصوردار ڪو نه چوندو.

قول: ترڪي تي صلح جا شرط ڪهڙا پوندا تنهن ۾ هند جي مسلمانن کي دخل ڏيڻ جو ڪو سبب ڪونهين.

بيشڪ جيڪي ماڻهو نظام خلافته جهڙي مقدس اسلامي اصول کي مسخري ڪري سمجهن ٿا تن جي لاءِ ته اها ڳالهه بالڪل مناسب ۽ جائز آهي ته ويهي مزي سان تماشو ڏسن پر هندوستان جا مسلمان جنهن صورت ۾ اهو نور ايمان پنهنجي دل ۾ رکن ٿا جو حضرت رسالت ماب صلعم کان کين ورثي ۾ مليو آهي تنهن صورت ۾ کين سندن مذهب ۽ ايمان مجبور ڪيو آهي ته انهي مسئلي ۾ تمام گهڻي دلچسپي وٺن جنهن جي سڃاڻڻ تي سندن خاتمه بالخيرموقف آهي ۽ مسلمان پنهنجو فرض ٿا سمجهن ته جيڪي مسخرا خليفته المسلمين جي مقدس لقب کي بازاري خطاب ڪري سمجهن ٿا تن کي ٻڌائين ته خلافته جو فيصلو اهڙن ماڻهن جي هٿ ۾ نه آهي جيڪي اسلامي تعليم کان نا آشنا يا چند روزه ۽ پائيدار دنيا جي مقابلي ۾ پنهنجي مذهب ۽ پنهنجي متاع کي هيچ سمجهن ٿا بلڪه انهن سچن مسلمانن جي مرضي ۽ اتفاق موقف آهي جن جون دليون نور ايمان کان منور آهن هندستان جي مسلمانن سان گورنمينٽ برطانيا نهايت لطف و سان (۽ پنهنجي انهن ممتاز اصول جي مد نظر تي هو سڀ قوم جي مذهبي ڳالهين جو احترام ڪري ٿي) وعدو ڪيو ته سندن مقامات مقدسه ۽ خلافته تي جنگ جو ڪو به اثر نه پنودو انهن انهي وعدي تي ڀروسو رکي ۽ دلجاءِ ڪري پنهنجي تن مال سان سرڪار جي مدد ڪئي آهي سي هنيئر ڏسن ٿا يورپ جي ڪن نا عاقبت انديش اخبارن ۾ اهڙيون ڳالهيون هلي رهيون آهن جن مان انديشو پيدا ٿيو آهي ته خلافته ۽ مقامات مقدسه ۾ دخل ٿيڻ جي لاءِ جيڪو اعلان وقت بوقت وزيرن ارڪان دولت کان ٿيندو رهيو آهي ان جي برخلاف ڪجهه چئو پچئو هلي رهي آهي ۽ ان ڪري هنن کي اهو خطرو ٿيو آهي ته اسان جي هڪڙي وڏي مذهبي اصول کي صدمو پهچڻ جو امڪان آهي بس اهو ئي سبب آهي جنهنڪري اسين پنهنجي زندگي جو اهو ضرور مقصد سمجهون ٿا ته هر طرح پنهنجي گورنمينٽ کي آماده ڪريون ته انهي شاهانه ۽ صيريح وعدي جي برخلاف هلت ڪري پنهنجي ستن ڪروڙن رعايا کي هميشه جي لاء پاڻ کان مايوس نه ڪري.

قول: ترڪن جي خلافت به نسبت فيصلو خاص ڪتاب شرح عقاب علامه تفتاززاني ۾ ٿيل آهي ۽ پوءِ ان ڪتاب جي هي عبارت نقل ڪئي اٿن ته ”فان قيل فليڪتف بذي شوڪتہ لہ الريا ستہ العامتہ اماما ڪان او غير امام فان انتظام الامر يحصل بذالک کما في عهد الانزاڪ قلنا يحصل اننظام في امر الدنيا لکن يختل امر الدين و هو الامر المقصود.“ يعني جيڪڏهن سوال ڪجي ته قريشي هجڻ خليفي...... ضروري نه آهي بلڪه جو شخص رياست ۽ شوڪت وارو هجي ان کي خليفو ڪري مڃڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته اهو به انتظام ڪري سگهي ٿو جيئن ترڪن جي زماني ۾ آهي ته جواب هن طرح آهي ته انهي ۾ ڪجهه انتقام دينوي حاصل ٿيندو پر ديني انتظام هرگز حاصل نه ٿيندو ۽ وڏو غرض دين جي انتظام جو آهي.“

تاريخ مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب شرح عقائد (جنهن مان مولوي صاحب جن هي عبارت نقل ڪئي آهي) تنهنجي مصنف (يعني ٺاهڻ واري مورخه 2 ماهه محرم 792 هجري ۾ وفات ڪئي آهي ۽ انهي عالم سڳوري جي زماني ۾ هندوستان ۾ امير تيمور مرحوم ۽ ترڪن مان سلطان با يزيد يلدر مرحوم هئا ۽ تاريخي وارن امير تيمور جي مذهبي نقطه نظر سان تعريف ڪا نه ڪئي آهي انهي ئي ڪري علامه تفازاني ۽ مير شريف جرحاني انهي کي خليفو ڪري نه مڃئو. ۽ انهي زماني جي ترڪي بدشاهن جي نظريه ملڪي ترقي تي زياده هئي ۽ اڃا تائين خلافته به ترڪن ۾ ڪا نه آئي هئي انهي ڪري علامه تفتازاني جو اهو چوڻ ته ”ديني انتظام حاصل نه ٿيندو“ انهيءَ وقت جي مناسب حال هوندو پر خلافته (جهڙي طرح مولوي صاحب جن خود پنهنجي رسالي ۾ لکيو آهي) علامه تفازاني کان هڪ سئو چوويهه ورهيه پوءِ سلطان سليم مرحوم کي ملي. ان مان معلوم ٿيو ته علامه تفتازاني دين يج انتظام نه ٿي سگهڻ جو عذر ترڪن کي خلافته ملڻ کان گهٽ ۾ گهٽ هڪ سئو ويهه ورهيه اڳ ۾ ڪيو آهي ۽ انهي وچ ۾ ترڪن جي مذهبي حالت ۾ اسلامي اعتقاد جي مضبوط ٿيڻ سان ڪيتري قدر نه وڏو تغير ٿي ويو هوندو جنهن جي ڪري انهن کي خلافته ڏيڻ جي لاءِ خليفي به منتخب ڪيو ۽ به انهي ڳالهه تي اتفاق ڪيو ۽ علامه تفتازاني جو اهو چوڻ هرگز انهي ترڪن سڳورن سان تعلق نه ٿو رکي سگهي جن کي خلافته سونپي ويئي ڇو ته هي هڪ سئو ڇوويهه ورهيه اڳ جي ڳالهه آهي.

جيڪڏهن هي ڳالهه مولوي صاحب جن تاريخ کان نا واقفيت جي ڪري ڪئي آهي ته کين غور ڪرڻ گهرجي ته ڪيڏي نه سخت خطا ڪئي اٿن جو خلافته جهڙي نازڪ ۽ ضروري مسئلي ۾ ناواقفيت جي ڪري انهي منصب جو لائق نه ٿي قلم کنيو اٿن ۽ جيڪڏهن ڄاڻي واڻي ائين ڪيو اٿن ته مان مسلمانن کي درخواست ٿو ڪريان ته انهي رسالي جي شايع ڪرڻ جي اصلي غرضن تي غور ڪن جنهن ۾ کلي طرح ڌوڪو ڏنو ويو آهي هاڻي مولوي صاحب جن جي دلائل جو گولا بارود ختم ٿي ويو آهي باقي سندن ميگزين ۾ هي آخري ڪارتوس رهيل آهي ته:

هي ڳالهه تمام ضروري غور ڪرڻ جهڙي آهي ته خلافته جو مسئلو جو ڪتب عقائد ۾ مذڪور آهي سو انهي خليفي جي متعلق آهي جو ڪنهن ملڪ ۾ پنهنجي حدود جي اندر حاڪم هجي ۽ انهي ملڪ ۾ حدود الله جاري رکي غير ملڪ سان ته ڪنهن به طرح هن جو لاڳاپو نه آهي. سلطان ترڪي نه اڳي ڪڏهن هندستان ۾ حاڪم ٿيو آهي ته هاڻي آهي پوءِ انهن مضمون کي هن جملي تي پورو ڪيو اٿن ته ملڪ مان ٻاهر ڪنهن بادشاهه کي مڃڻ مان ڪهڙو فائدو ٿيندو ڇو ته سندس فرمان پنهنجي ملڪ کانسواءِ ٻئي ملڪ ۾ جاري نه ٿو ٿي سگهي. مولوي صاحب جن کي هن ڳالهه تي ويچار ڪرڻ گهرجي ته اسلام جيتوڻيڪ هڪڙي اهڙي هدايت آهي جا سموري دنيا جي لاءِ هڪڙي ئي طرح مفيد ۽ ڪارآمد ٿي سگهي ٿي پر اها ڳالهه بظاهر ناممڪن آهي سڄي دنيا ۽ ڪل انسان ٻين مذهبن کي ڇڏي اسلام جا حلقا لڳوش ٿين ۽ اها ڳالهه نه ڪڏهن ٿي آهي ۽ نه آئينده ٿيڻي آهي ۽ انهي ڪري سڄي دنيا تي حڪومت ڪرڻ محال آهي پر سڀڪنهن مذهب جي لاءِ اها ڳالهه ضروري هجڻ گهرجي ته جتي هو پيدا ٿيو ۽ نشو نما پاتا ۽ جتي هن ترقي ڪئي آهي جايون ضرور هن جي مذهبي حڪومت جي زير اثر هجڻ گهرجن. غور ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته اسلام تي هڪڙو اهڙو مذهب آهي جنهن لاءِ چئي سگهجي ٿو ته هن جا مرڪزي شهر ۽ جتي هن جو سنگ بنياد رکيو ويو سي هن جي حڪومت هيبت آهن ۽ انشاءَ الله تعاليٰ جيستائين خدا جو لطف و ڪرم شامل حال آهي ۽ مسلمانن جي خون مان غيرت و حميت جي حرارت سرد نه ٿي وئي آهي تيستائين ارض مقدس اسلام جي زير اثر رهندي ۽ انهي طرح چئي سگهجي ٿو ته اسلام جو بنياد بفضله تعاليٰ هميشه کان مضبوط آهي ۽ رهندو ۽ اسلام جي سچائي جو اهو کليل دليل آهي.

پر انهي کلي حقيقت سان گڏ اها ڳالهه به پڌري پئي آهي ته اسلام هڪڙو عالمگير قانون آهي ۽ اڳين زماني جي مذهبن وانگر ان جا اصول ۽ هدايتون ڪنهن خاص ملڪ يا قوم يا فرقي سان مخصوص نه آهي. انهي ڪري دنيا جي مختلف حصن ۾ ان جا اصول ۽ متارائج ٿيا ۽ گهڻن ماڻهن کي توفيق ٿي ته الاهي هدايت حاصل ڪن. پر جتي جتي هي هدايت پهتي ۽ جيڪي ماڻهو ان جي اثر جي هيٺ آيا تن جي لاءِ ضروري نه آهي ته هو پوري طرح اسلامي حڪومت جي زور اثر هجن. ڇو ته مان مٿي چئي چڪو آهيان ته دينوي اثر ۽ تعلق ۾ تمام دنيا جو اسلام جو تابعدارٿيڻ ڏاڍو مشڪل آهي پر انهن جي لاءِ اها ڳالهه بالڪل ضروري اهي ته اسلامي برادري ۽ مذهبي اخوت جي انهي مرڪز سان هنن جو تعلق قائم رهي جنهن کي خداوند ڪريم پهرين ڏينهن کان اسلام جو مخصوص مقام ڪري ڇڏيو.

ڇو ته اها اسلامي اخوت ۽ اتحاد جي مسلمانن لاءِ يقينن فرض کان به وڌيڪ ضروري آهي ۽ جنهن کان افسوس آهي ته مولوي صاحب جن جي پرواهه آهن تيستائين ٿي نه ٿي سگهي جيستائين ان جو رشتو مضبوط نه رکيو وڃي.

جيڪي ماڻهو اخوت جهڙي اسلام جي بنيادي اصول کي مسخراپن سمجهن ٿا تن کي مان ٻي طرح سمجهايان ٿو ته انسان ۾ جسم ۽ روح ٻه شئي آهن ۽ جهڙي طرح ٻئي جدا جدا حقيقتون رکن ٿيون. اهڙي طرح هنن جا تعلقات به هڪ ٻئي کان ممتاز رهن ٿا ۽ دنياوي پابندن جو رڳو جسم تي ٿي سگهي ٿو پر روح ڪڏهن به ڪنهن دنياوي طاقت جو محڪوم ۽ فرمانبردار نه ٿو ٿي سگهي. انهي ڪري اسلام ٻنهي جي لاءِ قانون مقرر ڪيا آهن ۽ ٻنهي ڌار ڌار فرائض آهن. مذهب جا جيڪي اصول خاص طرح روح سان تعلق رکن ٿا انهن جو جسم سان ڪو تعلق ڪونهي ۽ اهڙي جسم مخصوص احڪام روح کان الڳ آهن.

خليفته المسلمين جي هٿ ۾ دنياوي ۽ روحاني ٻئي رشتا ڏنا ويا آهن ۽ جتي ۽ جيتري قدر ان جي دنياوي بادشاهت آهي اتي ۽ اوتري قدر هو بادشاهي فرائض انجام ڏئي سگهي ٿو ۽ ان کي ڏيڻ ضروري آهي پر هن جي روحاني حڪومت تمام حلقه بگوشان اسلام تي هڪ جهڙي ۽ هر وقت هر حالت ۾ آهي پوءِ اهي سنديس دنياوي بادشاهت جي اندر هجن يا ٻاهر.

ان ۾ نه ٿو چئي سگهان ته منهن جو چوڻ انهن ماڻهن سمجهي ويا نه جن جون نظرون منهنجي پير جي پٺي تي به نه ٿيون پون ۽ روح ۽ جسم جا تعلقات ته هنن جي سمجهه کان گهڻو پري آهن. ڇو ته عرفي مرحوم چئي ويو آهي ته:

مدار صحبت مابر حديث زير لبيٰ ست

ڪه اهل شوق عام اندر گفتگو عربي است.

انهن ماڻهن کي جيڪي اهو طفلانه اعتقاد رکن ٿا ته حضرت خليفته المسلمين جي دنياوي بادشاهي کان ٻاهر مسلمانن کي ان جي مڃڻ جي ضرورت ڪانهي تن کي عيسائي دنيا کان سبق آموز عبرت وٺڻ گهرجي ته هو دينوي حڪومت سان گڏ پنهنجن مذهبي تعلقات جي لاءِ روحاني بادشاهت کي ڪيترو ضروري خيال ٿا ڪن ۽ اڄ به (باوجود يڪ دنيا هنن کي مذهبي پابندين کان آزاد چئي رهي آهي.) پوپ جي روحاني اثر کي حد کان وڌيڪ مڃيندا ٿا اچن ۽ جيڪڏهن هاڻي هنن جي انهي مڃتا ۾ ڪجهه گهٽتائي ٿيندي وڃي ٿي ته اها هنن جي ماده پرستي جو نتيجو آهي ۽ پوءِ اسان جا مذهبي پيشوا هجڻ جا مدعي شرم ڪن ته هنن جي اها مڃتا اهڙي حالت ۾ آهي جو هنن وٽ امام ۽ خليفي جي مقرر ڪرڻ جا اهڙا تاڪيدي اصول ڪين آهن جهڙا سان وٽ.

مان مولوي صاحب جن جي عجيب و غريب عقل کان سوال ٿو ڪريان ته توهان جو چوڻ آهي ته ترڪي حڪومت کان ٻاهر آهيون انهي ڪري انهن جي حڪمن مڃڻ جي ضرورت ڪانهي ۽ ڪو فائدو نه ٿيندو ۽ انهي مان دليل ٿا انهي ڳالهه جو وٺو ته ترڪ جي خلافت صحيح نه آهي هاڻي مهرباني ڪري ٻڌايو ته جيڪي مسلمان خلفاء راشدين رضه جي زماني ۾ اسلام جي دينوي حڪومت کان ٻاهر رهندا اهو ڇا اهي به نعوذ بالله خلافت کي راند ڪري سمجهندا هئا ۽ ڇا انهن جو به اهو خيال هوندو هو ته خلافت کي مڃڻ جي ضرورت ڪانهي؟ ۽ ڇا توهين به ائين سمجهو ٿا ته جنهن صورت ۾ هنن تي پرائي برادشاهي ۾ هجڻ جي ڪري جيڪو حڪم ڪو نه هلندو هوتنهن صورت ۾ خلفاء راشدين خلافت صحيح نه هجڻ گهرجي.

۽ جيڪڏهن ائين نه آهي ته مهرباني ڪري توهين هاڻي سمجهي ڇڏيو ته جهڙي طرح هو پروان ملڪن ۾ رهي روحاني (حڪام ۾ حضرات خلفاء راشدين رضه کي پنهنجو امام ۽ خليفو ڪري مڃيندا هئا ۽ هنن جي خلافت صحيح سمجهندا هئا بلڪه انهي طرح اسان به حضرت امير المومنين خليفته المسلمين حضرت سلطان وحيد الدين (اللهُمَ والمن والاه و عاد من عاداه)کي جنهن جي خلافت مڃڻ اسان تي واجب آهي) پنهنجو جائز ۽ صحيح خليفو ڪري مڃيون ٿا.

مان گهڻي ڪوشش ٿو ڪريان ته جناب مولوي صاحب جن جو پرده فاش نه ٿئي ۽ ماڻهو سمجهن ته رڳو تحقيقات جي غلطي ڪري شريف ميان باغي کي مولوي صاحب جن خليفو چيو آهي ۽ ڪنهن خاص غرض جي ڪري ڄاڻي واڻي مسلمانن ۾ فساد جا ڳائڻ جي ڪوشش نه ڪئي اٿن پر افسوس آهي جو مولوي صاحب جن مضمون خود ڀانڊو ڦوڙيو ٿو وجهي.

حضرت جن فرمائين ٿا ته ”ترڪن جي هندستان ۾ بادشاهي ڪانهي ۽ اسان سان ڪو تعلق ڪونهين ۽ ملڪ کان ٻاهر ڪنهن بادشاهه کي مڃڻ مان ڪهڙو فائدو ٿيندو ڇو ته سندس فرمان پنهنجي ملڪ کانسواءِ ٻئي ملڪ ۾ جاري نه ٿو ٿي سگهي ۽ انهي ڪري انهن جي خلافت مڃڻ مان ڪهڙو فائدو ٿيندو ڇو ته سندس فرمان پنهنجي ملڪ کانسواءِ ٻئي ملڪ ۾ جاري نه ٿو ٿي سگهي ۽ انهي ڪري انهن جي خلافت قابل تسليم نه آهي.“ پر ساڳئي وقت مسٽر شريف جي لاءِ جو هڪڙو باغي آهي ۽ جنهن جي طاقت حضرت سلطان العظم جي پتي جيتري به نه آهي ۽ اسان مان هن جو ڪو به تعلق ڪونهي ۽ هندوستان ۾ هن جي اهڙي طرح حڪومت ڪانهي جهڙي ترڪن جي نه آهي ته به مولوي صاحب جن بي چين آهن ۽ مسلمانن کي ورغلائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا ته شريف کي خليفته المسلمين ڪري مڃڻ.

منکرئي لودن وهم رنگ مستان زيستن

قرآن پاڪ ۾ ارشآد الاهي آهي ته:

لا يُڪَلفُ اللهُ نَفسًا اِلاَ وُسعَهَا.

ڪنهن به ماڻهو کي خداوند ڪريم هن جي طاقت ۽ امڪان کان وڌيڪ تڪليف نه ٿو ڏئي.

۽ سڀ ديني پابنديون انهي حالت ۾ اسان تي ضروري ٿي سگهن ٿيون جنهن حالت ۾ اسان ۾ انهن جي بجاءِ آڻڻ جي طاقت هجي. ۽ جيڪڏهن ويچارو انسان ڪنهن وقت مجبور ٿي پيو ته ۽ شريعت جا حڪم پورو نه ٿي سگهن ته هو بارگاهه صمدي ۾ قابل معافي سمجهي وڃي ٿو. ڇو ته سڀ ڪجهه ڄاڻڻ واري کي خبر آهي ته ان جا ٻانها مجبوري کان سندس حڪم بجاءِ نه ٿا آڻي سگهن. جيڪڏهن مولوي صاحب جن انهي ڳالهه تي ٿورو گهڻو ويچار ڪن ها ته هي لفظ ڪڏهن به نه لکن ها ته:

قول: تواريخن مان معلوم ٿو ٿئي ته خلافت ۾ وقت بوقت تبديليون ٿينديون آيون آهن. يزيد پليد با نفاق مسلمان خليفو نه هو تنهنڪري قبول ڪرڻو پوندو ته انهي زماني خليفو حذوم هو ۽ جيڪڏهن انهي کي منجمه خلفاء جو شمار ڪيو وڃي ته موٽي اهو مشڪل لازم ايندو ته حضرت امام حسين عليه السلام جي شهادت قائم نه ٿي رهي سگهي. حالانڪه سڀ مسلمان امام حسين رضه کي شهيد قبول ڪن ٿا. ڇو ته يزيد پليد جي جبر ۽ علم کان سڀ مسلمان خاموش رهيا ۽ مروان بن حڪم جي زباني به اهڙو ئي ظلم هو جنهن مسلمانن کي جائز ۽ صحيح خليفي مقرر ڪرڻ جو موقعو نه ڏنو. اهڙي صورت ۾ جيئن مان مٿي چئي چڪو آهيان برابر مجبوري کان هڪڙي واجب ۽ ضروري فرض ادا ڪرڻ کان قاصر رهيا. ۽ مون کي اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه ٿي اچي ته مولوي صاحب هي اجائي ڳالهه لکي ڇو رسالي جا ڪاغذ ڪارا ڪيا.

قول: سلسله خلافت جو ٻيو انقطاع خاندان بني اميه جي پڇاڙي ۾ واقع ٿيو جڏهن ابو العباس السفاج عباسي بني اميه کي تباهه ڪري بني عباس جي خلافت جو پايو وڌو.

مان مٿي شرعي دليلن سان ثابت ڪري آيو آهيان ته عباسن جو خلافت حاصل ڪرڻ بالڪل صحيح هو ۽ مولوي صاحب جن يقين رکن ته مسلمان اهڙين انڌين محبتن جي ڪري پنهنجي اسلامي اصول کي چرچو يا کيل نه ڪري سمجهندا.

قول: بني عباس جي زماني ۾ هڪ رقيب سلطنت بني اميه جي اندلس ۾ موجود هئي اهي به خلافت جا مدعي هئا وري بني عباس جي آخري زماني ۾ مصر ۾ بني عبيد جي خلافتت قريبن ٽي سئو ورهيه نهايت اقتدار ۽ زور شور سان رهي انهي مان به گهڻائي مدعي خلافت جا بڻيا.

مولوي صاحب جن کي مان وري انهي ڳالهه ڏي توجهه ٿو ڏياريان ته اسلام جا اصول ه طلب مولوين جي هٿ وس نه آهن جو جنهن مهل ضرورت سمجهن پنهنجي سياهه اغراض جي حاصل ڪرڻ لاءِ نڪ کان جهلي هيڏي هوڏي ڦيرائين. ۽ جيڪڏهن ڪي اهڙا مولوي اڳئين زماني جا هوندا ته به اسلام انهن جي ايتري ئي حقيقت سمجهي ٿو جيتري هن زماني جي دنيا پرست مولون جي.

مان وري به کلي طرح اوهان کي ٻڌايان ٿو ته هڪڙي جائز ۽ مسلم خلافت جي هوندي اهي به خلافت جا اهڙي طرح غير مستحق ۽ غلط مدعي هئا جهڙو هينئر اوهان وارو خليفو شريف بهادر خلافت جو لائق نه آهي.

قول: وري به دوباره چئجي ٿو هندوستان جي مسلمانن کي ڪنهن به وقت تبديل خلافت جي متعلق دخل ڏيڻ جو موقعو ڪو نه مليو آهي.

مان مٿي ٻڌائي چڪو آهيان ته قانون شريعت جي مطابق اها حل و عقد ۽ قوم جي معتبر ماڻهن جي نيت سان صحيح طرح خليفو ٿي سگهي ٿو ۽ هميشه ائين ٿيندو آيو آهي ته جڏهن جڏهن ڪو خليفو مجبوري جي ڪري معزول ڪرڻ ۾ ايندو آهي تڏهن مسلمانن مان هزارين اهل حل و عقد ۽ اشراف قوم ٻئي خليفي جي بيعت ڪندا آهن ۽ اهڙي طرح ان جي خلافت مڪمل ۽ صحيح ٿي ويندي آهي.

باقي رهي هي ڳالهه ته هندستان جي ماڻهن ۽ خصوصن اسان جي حضرت مولانا مولوي صاحب جن کان (جن جي شخصيت تحقيق الخلافتہ لکڻ کانپوءِ شايد اهم ٿي پئي آهي). ڇو نه صلاح ورتاءُ تنهن لاءِ عرض آهي ته ارض مقدس ۽ اسلامي حڪومت جي لکين علماء ۽ اشراف قوم جي هوندي هنن کي هتان مشورو وٺڻ جي ضرورت ڪا نه هئي پر تنهن کانسواءِ وڏي ڳالهه هي آهي ته مشورو انهي ماڻهو کان وٺبو آهي جيڪو پوري طرح واقفيت رکڻ ڪري صلاح ڏيڻ جي لائق هوندو آهي اسين سندن بادشاهي کان ٻاهر آهيون ۽ تمام پري رهون ٿا تنهنڪري اتاهون جي اندروني حالتن ۽ ضرورتن جي اسان کي خبر ڪانهي انهي ڪري اسان بلڪل نه چئي سگهنداسين ته ڪهڙو ماڻهو خليفي چونڊڻ جي لائق آهي ۽ ڪهڙو نه آهي. انهي ڪري سڀ ڪو ماڻهو سمجهي سگهي ٿو اسان کان صلاح وٺڻ فضول ۽ اسان جو مشورو ڏيڻ نا موزون هو.

۽ مولوي صاحب جن غور فرمائين ته اسان جي حالت بالڪل اهڙي آهي جهڙي انه مسلمانن جي هئي جيڪي خلافت راشده جي زماني ۾ اسلامي حڪومت کان ٻاهر رهندا هئا ڇا پوءِ نعوذ بالله اهي به انهي ڪري خلافت تي يقين نه رکندا هئا ته خليفي مقرر ڪرڻ وقت اسان کان صلاح نه پڇي وئي آهي.

الله اڪبر! مون کي عجب ٿو ٿئي مولوي صاحب جن جي ضمير ڪيئن اجازت ڏني آهي ته اهڙين صفا ڳالهين جي برخلاف چئي آفتاب ني خاڪ وجهو.

يُرِيدُونَ اِنَ يطفئو نور الله بِاَ افواهِم و الله متم نوره وَلو ڪره الڪَافِرون.

خدا جي( سچائي ۽ صداقت) جي نور کي پنهنجن ...... سان زائل ڪرڻ گهرون ٿا پر جيتوڻيڪ ڪافرن کي برو ٿو لڳي تڏهن به خدا پنهنجي نور کي پورو ڪرڻ وارو آهي.

قول: حالانڪه ڪيترا سلطان ترڪي معزول ۽ مقتول ٿيا جو شريعت ۾ نهايت ناجائزامر آهي.

جيڪڏهن چالاڪي رڳو مولوي صاحب جن جي حصي ۾ آئي آهي ته گهٽ ۾ گهٽ چالاڪي جا سمجهڻ وارا دنيا ۾ گهڻا ٿيندا.

مولوي صاحب جن معزول ۽ مقتول ٻنهي لفظن کي انهي لاءِ گڏيو آهي ته عام ماڻهن کي خليفي کي خلافت ۽ بادشاهي کان برطرف ڪرڻ ۽ ان کي مقتول ڪرڻ ٻئي هڪ جهڙيون ڳالهيون ڏسڻ ۾ اچن ۽ مسلمانن جي نظر ۾ مقتول سان گڏجي معزول به هڪڙي وڏي خراب ڳالهه ڏسڻ ۾ اچي ۽ پورو وري پنهنجي مطلب کي پورو ڪرڻ لاءِ معزول ڪرڻ ۽ قتل ڪرڻ ٻنهي کي گڏي ناجائز ٻڌائين ٿا پر ائين نه آهي قتل ڪرڻ برابر شريعت ۾ ناجائز امر آهي ۽ انهي ڪري جڏهن ڪنهن ناخدا ترس قاتل خليفي کي شهيد ڪيو آهي ته ان جي پوري طرح تفتيش ڪري سزا ڏني ويئي آهي. باقي معزول ڪرڻ جي لاءِ مان اڳتي ٻڌائيندس ته جائز آهي ۽ مولوي صاحب جن بالڪل غلط چيو آهي ته ناجائز آهي.

قول: ڪتب عقائد ۾ صاف تشريح موجود آهي ته خليفو ملڪ جو سواءِ ڪافر ٿيڻ جي معزول نه ٿو ڏئي سگهي.

افسوس آهي جو عوام الناس کي وڏو فريب ڏنو ويو آهي ۽ مون کي مجبورن ائين چوڻو پوي ٿو ته هي ڳالهه بالڪل غلط ۽ صريحًا ناواقفيت تي مبني آهي.

امام ۽ خليفو معزول ٿي سگهي ٿو اها اهڙي کلي ڳالهه آهي جو ڪنهن شهادت پيش ڪرڻ جي ضرورت ئي ڪانهي پر انهي لاءِ مولوي صاحب جن غور ڪن سندين خدمت ۾ عرض ڪيان ٿو شرح مقاصد ۾ لکيل آهي ته:

ينحل عقد الامامتہ بما يزول به مقصود الامامتہ.

امامت قائم ڪرڻ جو غرض جن ڳالهين سان ٽٽي پوي ٿو انهن ڳالهين پيدا ڪري امامت به زائل ٿي ويندي.

۽ ڪتاب شرح مواقف ۾ چيل آهي ته:

..........................................................

جيڪڏهن ڪو سبب پيدا ٿي پوي ته پوءِ امت کي امام جي معزول ڪرڻ جو اختيار آهي. مثلن هن کان ڪا اهڙي ڳالهه ظاهر ٿئي جنهن مان مسلمانن جي حالتن جي خرابي ۽ ديني امور جي گهٽتائي پيدا ٿئي ۽ موقف ڪرڻ به مسلمانن جي اهڙوئي وس آهي جهڙو انتظام ۽ ديني امور جي واڌاري لاءِ ان کي قائم ڪرڻ ۽ جيڪڏهن ان جي معزول ڪرڻ مان ڪو فتنو جاڳي ته ٻنهي مان هلڪي خرابي اختيار ڪرڻ گهرجي.

بعض ڪتابن جيڪڏهن امام ۽ خليفي کي معزول ڪرڻ کان جهليو آهي به رڳو ايتري لاءِ ته متان ان کي معزول ڪرڻ ڪري ان جا طرفدار مخالفت ڪن ۽ پوءِ مسلمانن جي پاڻ ۾ خونريزي ٿئي انهي شر کي ٽارڻ لاءِ منع ڪئي اٿن. پر جيڪڏهن اهڙي فساد پيدا ٿيڻ جو امڪان نه هجي ته پوءِ قانون اسلامي چوي ٿو خليفو معزول ڪرڻ لائق آهي ۽ ٿي سگهي ٿو.

سلطان عبدالحميد خان مرحوم کي جڏهن معزول ڪيو ويو هو تڏهن دنيا کي خبر آهي ته فتنو و فساد جو انديشو ڪو نه هو ۽ بفضله تعاليٰ ٿيو تنهنڪري قوم مان اهل حل و عقد جيڪڏهن ان جي مقدس عهدي کان جدا ڪيو ته شريعت اسلامي بلڪل جائز چوي ٿي.

مسلمانن کي گهرجي ته اهڙين ڳالهين تي غور ڪرن ۽ فريب نه کائين پنهنجي ايمان کي بچائڻ جي ڪوشش ڪن ڇو ته اسان مسلمانن کي خدا جي طرفان هڪڙو آزمائش جو زمانو آيل ٿو ڏسجي جيڪو خود جا جيڪي مولوي (جن جو ڪم مسلمانن کي هدايت ڪرڻ هجڻ گهرجي) سي گمراهه ڪرڻ ۽ سڌي رستي کان هٽائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن.

چو ڪفراز ڪعبه برخيزد ڪي ماند مسلماني.

جب مسيحا دشمن جان هو تو هو ڪيونڪر شفا

ڪون رهبر هو بهلا جب خضر بهڪاني لگي.

قول: هي چوڻ ۾ ٿو اچي ته جيستائين سلطان ترڪي وٽ تبرڪات رسول الله صلي الله عليہ وسلم جا موجود آهن تيستائين ٻيو ڪو خليفونه ٿو ٿي سگهي. سو سڀ کان وڏا ۽ عمده تبرڪات رسول الله صلعم جا حرمين شريفين آهن ۽ جيڪو انهن جو خادم آهي ان کي ٻين سڀني خلافت جي مدعين کان زياده حق آهي.

هنن لفظن ڏسڻ کانپوءِ ته صفا معلوم ٿو ٿئي ته هن رسالي جو مضمون مولوي صاحب جن جي قلم و زبان مان نڪتل نه آهي بلڪه پوري خول مان ڪو ٻيو آواز ڪڍي رهيو آهي.

از پس آئينه طوطي صفتم و اشته اند

انچه استاد ازل گفت همان مي گويم.

مان ڪيئن مڃان ته هن رسالي جي ورقن تي هڪڙي اهڙي دل جي جذبات جو نقشو آهي جنهن جي زبان مان سچائي سان لا الِٰہ الا الله محمد رسول الله صلعم نڪري ٿو اعتبار ڪرڻ جهڙي ڳالهه ئي ڪونهي ته رسالا تحقيق الخلافتہ مولوي صاحب جن پنهنجي اعتقاد ۽ ضمير جي مطابق لکيو آهي ڇو ته بقول غالب مرحوم.

چرخ ڪو ڪب يه سليقه هين ستم گاري من

ڪوئي معشوق هين اس پرده زنگاري مين.

۽ اها افسوسناڪ ڳالهه آهي ته حبيب پاڪ روحي فدا صلعم جي ضرورت جو اندازو مولوي صاحب جن کان نه ٿي سگهيو آهي ۽ هو نائب رسول صلعم وٽ حضور جا نشان ۽ تبرڪات غير ضروري سمجهن ٿا.

مولوي صاحب جن کي اها خبر هوندي ته هميشه کان اهو خدائي قانون هليو آيو آهي ته پيغمبرن جا تبرڪات سندن جانشنين جي سچائي جو ثبوت ليکڻ ۾ ايندو آهي.

خداوند جل و جلاله نبي اسرائيل جو هڪڙو پراڻو واقعو بيان ڪري بالڪل صفائي سان انهي جهڳڙي جو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. ارشاد الاهي هن ريت آهي ته:

اذ قال لهم نبيهم ان الله قد بعث لکم طالوت ملڪًا قالوا انيٰ يڪون لہ الملڪ علينا و نحن احق بالملڪ منہ قال انه الله اصطفٰہ عليکم و زاده بسطتہ في العلم والجسم والله يوتي ملڪہ من يشاء والله واسع عليم وقال لهم نبيهم ان اٰيتہ ملڪہ ان ياتيڪم التابوت فيہ سڪينتہ من ربکم و بقيتہ مما ترڪ اٰل موسيٰ وال هٰرون تحملہ الملٰڪتہ ان في ذٰلک لايتہ ان کنتم مومنين.

جڏهن سندن (بني اسرائيل جي) نبي کين چيو ته خدا تعاليٰ اطالون کي توهان جو بادشاهه مقرر ڪيو ته چيائون ته وري انهي کي اسان تي بادشاهي ڪيئن ملندي ۽ ان کان ته اسين وڌيڪ حقدارآهيون. چيائين ته خدا ڪريم هن کي توهان تي حڪومت ڪرڻ جي لاءِ پسند ڪيو آهي ۽ هن کي علم ۽ جسم (طاقت) ۾ ڪشادو ڪيو اٿس. ۽ خدا جي مرضي جنهن کي پنهنجو ملڪ ڏئي (۽ خدا جا سڀ ڪم چڱا آهن ڇو ته) ڏاڍو گنجائش وارو ۽ داناءُ آهي ۽ نبي عليہ السلام ائين به چيو ته ان جي بادشاهه ٿيڻ جي نشاني هي آهي ته جنهن صندوق ۾ توهان جي خدا جي تسلي (مقدس تورات) ۽ حضرت موسيٰ ۽ حضرت هارون جي اولاد جا باقي ڇڏيل تبرڪات موجود آهن توهان وٽ ايندي ۽ فرشتا ان کي کڻندا ۽ جيڪڏهن توهان ۾ ايمان آهي ته توهان جي لاءِ هي هڪڙي نشاني ئي بس آهي.

هاڻي قرآن مجيد جي هڪڙي هڪڙي لفظ تي غور ڪيو. معلوم ٿيندو ته جنهن تي مولوي صاحب جن ۾ مونجهاري کان چڙهي نه ٿا سگهن تنهن جو تمام کليل لفظن ۾ خدا تبارڪ و تعاليٰ فيصلو ڪيو آهي. هن مختصر رسالي ۾ ايتري گنجائش نه آهي نه ته مان اوهان کي ٻڌايان ته قرآن شريف جي هڪ هڪ لفظ مان مولوي صاحب جن جي سڄي رسالي جو رد آهي پر جيڪا ڳالهه مان هينئر اوهان کي ٻڌائڻ گهران ٿو سا بالڪل صفا پئي آهي. جڏهن ماڻهن طالوت جي بادشاهي قبول نه ٿي ڪئي تڏهن پيغمبر وقت کي ضرورت ٿي ته ماڻهن کي دليل سان هن جي بادشاهي مًڃارائي. هڪڙو زبردست دليل خدا جي طرفان اهو بيان ڪيو ويو ته اوهان کي گذريلن پيغمبرن جا تبرڪات آڻي ڏيکاريندو جنهن مان معلوم ٿيو ته پيغمبر جا تبرڪات موجود هجن ان جي جانشيني جو وڏو دليل آهي.

مولوي صاحب جن جي هنن لفظن مان ته ”هي جو چوڻ ۾ ٿو اچي معلوم ٿو ٿئي ته پاڻ سمجهو اٿن ته تبرڪات کي خلافت جو دليل ماڻهن کي ٺهرايو آهي پر اها مها غلطي آهي مان کين ٻڌايان ٿو ته هي حضرت رب العزتہ جو دليل بيان ڪيو آهي ۽ اهو اعتراض اسان تي نه ٿو ٿئي پر خود خدا ئي قهار تي ٿئي ٿو ۽ پوءِ بهرحال انهي جا جيڪو خدا جي فيصلن تي اعتراض ڪري قرآن پاڪ جي لفظن مان معلوم ٿئي ٿو ته خداوند ڪريم انهي دليلن کي هڪڙو زبردست دليل ٺهرايو آهي جنهن ڪري انهي نشاني ۽ دليل کي ايمان جي ڪسوٽي ۽ پرک فرمايو اٿس ڇو ته چوي ٿو ته جيڪڏهن اوهان کي ايمان آهي نه اهو ئي دليل گنج اٿو.“

هاڻي مولوي صاحب جن غور ڪن ته جيڪڏهن حضرت موسيٰ عليہ السلام جا تبرڪات حڪومت جو اهڙو زبردست دليل ٿي سگهن ٿا ته ڇو حضور آقائن نامدار سردار انس و جان صلعم جا تبرڪات دليل خلافت نٿا ٿي سگهن؟

پر تبرڪات کان اڳ ۾ قرآن شريف انهن تمام ضروري ڳالهين ڏي اشارو فرمايو آهي جيڪي خلافت ۽ بادشاهي ۽ پيغمبر جي جان نشينن جي لاءِ لازمي طرح هجڻ گهرجي. چنانچه ارشاد الاهي آهي ته طالوت کي جو خدا بادشاهي جي لاءِ منتخب فرمايو آهي ته ان کي علم و دانش طاقت و قوت ۾ به اهڙوئي ڪو اٿس جنهن ڪري بادشاهي جي لائق ٿي سگهي ۽ اها ئي ڳالهه آهي جنهن لاءِ علماء خلف و خلق جو اتفاق آهي ته خليفته المسلمين ضرور قوي زبردست ۽ طاقت وارو هجڻ گهرجي پوءِ مولوي صاحب جن کي خيال فرمائڻ گهرجي ته معدود چند عربن جي جماعت ۽ هڪڙي پرائي هٿ وس نواب کي ڪيئن اهڙي ذميواري سونپڻ جي ذليل ڪوششن ڪن ٿا جنهن لاءِ خداوند ڪريم جي صريح ارشاد جي برخلاف ٿئي ٿي. آخر ۾ مولوي صاحب جن مسلمانن کي وعظ فرمايو آهي ته بادشاهه وقت جي اطاعت ضروري آهي. بيشڪ هي اهڙي ڳالهه چئي اٿن جنهن جي ضرورت کي عام مسلمان مولوي صاحب جن کان وڌيڪ محسوس ڪن ٿا پر حاڪم جي اطاعت سان گڏ اسان تي ۽ مولوي صاحب تي انهي زبردست حاڪم جا حقوق ۽ فرائض آهن جن کان رڳو خوشامد پرستي جي ڪري بي پرواهه ٿيڻ نهايت ايمان سوزي ۽ اسلام فروشي آهي ۽ حڪومت چڱي طرح سمجهي ٿي ته جو شخص پنهنجي خدا ۽ پنهنجي رسول ۽ مقدس ايمان ۽ مذهبي تعليم جي برخلاف ڪرڻ يا چوڻ ۾ بي پاڪ آهي تنهن ۾ انساني شرافت جي انهي پاڪ جو هر يعني وفاداري ۽ اطاعت مان ڪو به بهرو ڪو نه هوندو ۽ پوءِ جيڪڏهن هو اطاعت يا وفداري جي دعويٰ ڪري ته يقينن ان ۾ سچائي ڪا نه هوندي. بس شورشر نه ٿا ڪيون سو به انهي پروردگار جي ارشاد جي ڪري جنهن ديني ڳالهين جي پابندي ۽ احترام اسان تي سڀ کان وڌيڪ ضروري ڪيو آهي.

۽ انهي ڪري اسان پاڻ گورنمينٽ جي سامهون نهايت ادب سان عرض ڪيون ٿا ته خلافت ۽ مقامات مقدسه جي فيصلي ۾ مسلمانن جي خالص مذهبي جذبات ۽ احساسات جو خيال رکي مسلمانن کي انهي نيڪ ڪوشش ۾ مدد ڏئي جا هو پنهنجي وفداري کي داغدار نه ڪرڻ جي لاءِ ڪري رهيا آهن.

۽ جيڪي تنگ نظر ماڻهو خوشامدڙين جي ضمير فروشي کان جلد خوش ٿي پائجامه مان نڪري وڃن ٿا تن کي گهرجي ته جيڪڏهن تحقيق الخلافت جي ڏسڻ سان کين ڪنهن گهڻي خوشي ورتو هجي ته مهرباني ڪري ان کي گهٽ ڪن ڇو ته انهن رسالي ۾ مسلمانن جي صحيح مذهب ۽ خيالات جي ذرو به ترجماني ڪا نه ڪئي وئي آهي.

پڇاڙي ۾ خدا کان دعا آهي ته پنهنجي دين کي ماراسنين کان هميشه محفوظ رکي آمين.

رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ .

.............................................

حڪيم شمس الدين احمد- ڪراچي

متوطن نوشهره فيروز حال وارد-ايضًا

3-Document

استقباليه خطبو

رئيس ميان جان محمد خان ڀرڳڙي

صوبه سنڌ خلافت ڪانفرنس، حيدرآباد

12 ربيع الثاني 1338هه مطابق 4، جنوري 1920

بسم الله الرحمٰن الرحيم

علما ڪرام و برادران اسلام-

ميمبران استقباليه ڪميٽي جي طرفان آءُ اوهان سڀني صاحبن جي هن تواريخي شهر ۾ تشريف آوري تي دلي مرحبا ڪيان ٿو. اسان کي هرگز اها اميد نه هئي ته ڪو ايتري تنگه اطلاع تي اسان جا ايترا علماء سڳورا ۽ اسان جي صوبي جي شهرن ۽ ڳوٺن جا نمائندا ايتري وڏي تعداد ۾ اچي گڏ ٿيندا. مگرجا محبت اسلام جي پيروي ڪندڙ پنهنجي مذهب سان رکن ٿا تنهنجو هي جلسو هڪ صاف ۽ کليل ثبوت آهي. جيڪڏهن ڪو شخص اڃا به بهانا چوي ته جيڪي شرارتون خلافت اسلاميه جي برخلاف ٿيون آهن، تن مسلمانن ۾ ڪا به بيچيني پيدا نه ڪئي آهي ته هي عظيم الشان ۽ بااثر جلسا اهڙي شخص جي، جو خواب پاڻ کي ڌوڪو ڏئي رهيو آهي، زبان بند ڪندو.

صاحبان! سال 1919ع اسان جي مذهب جي پيروي ڪندڙن لاءِ سخت کان سخت رنج ۽ انتظار جو وقت رهيو آهي. جيتوڻيڪ ”صلح“ سرڪاري طور ”ملهايو“ ويو آهي ته به اسان جي دلين تي اڃا ان ڪو ٿڌو ڇنڊو ڪو نه وڌو آهي. جيڪڏهن ڪي شڪ شبها انهي ڳالهه ۾ هئا ته مسلمان جناب رسول اڪرم صلي الله عليہ وسلم جي تعليم تي وفاداري سان قائم بيٺل آهن ته مسلمان قوم جو صلح جشن کان ڪناره ڪش ڪرڻ انهن شڪن کي رفع ڪري ڇڏيو هوندو اسلام تي مصيبت انهي حد کي وڃي پهتي آهي جو تمام ضروري ٿي پيو آهي ته اسين پنهنجي دلي خيالن کي صاف صاف ظاهر ڪيون، متان ائين نه ڪرڻ ڪري غلط فهمي پيدا ٿي پوي.

صاحبان- اسان هندوستان جي مسلمانن سرڪار جي قول تي اعتبار ڪيو ۽ اسان هن عالمگير جنگ کي مذهبي جنگ ڪري نه سمجهيو. اسان پنهنجو خزانو ۽ پنهنجو سلطنت برطانيا جي مدد ۽ بچاءَ لاءِ رهايو ۽ مسلمان مسلمان سان خونخوار ٻکين پيئي وڙهيا. انهي هوندي به سلطنت عثمانيه سان عارضي صلح ڪرڻ کانپوءِ ٿورن ئي مهينن ۾ سلطنت برطانيا جو وزيراعظم ٻڌائي ٿو ته جنرل النبي سڀ کان شاندار صليبي جنگين مان آخري جنگ فتح ڪئي آهي! سلطنت برطانيا جنهن ۾ مسلمان رعايا جو تعداد بمقابلا عيسائين جي گهڻون آهي تنهن ۾ صليبي جي رنگه ۽ جهلڪ جي ائش نه هئڻ گهرجي. خود جنرل النبي جا اهي لفظ آهن ته جي خاتمي ٿيڻ وقت سندس سموري فوج جا ٻه حصا مسلمان ۽ ٽيون حصو ٻيون قومون هيون. ڇا وزيراعظم اها مرضي آهي ته اهي مسلمان سپاهي جي برطانيا طرفان وڙهيا ۽ اهي مسلمان جن سلطنت جي مدد سي اهو خال ڪن ته اهو اڃا تائين هوائي ويساهن تي آهن ۽ انهن هڪ شرعن ناجائز جنگ ۾ حصو ورتو آهي؟ سلطنت عثمانيه سان اڃا جنگ مس لڳي هئي هند سرڪار اسان کي يقين ڏياريو ته اسان جا جيڪي مقامات مقدسه عربستان ۽ عراق عرب ۾ آهن سي انگلستان ۽ سندس اتحادين فرانس ۽ روس جي بحري ۽ بري فوجن جي حملا ۽ ستائڻ کان محفوظ رهندا. وزيراعظم ته ايتري قدر به يقين ڏياري چڪو ته جيڪڏهن ڪا ضرورت پيئي ته خود انگلستان مقامات مقدس تي سڀني حملا ڪندرن جي آڌر پاڻ ٿي بيهندو ۽ مقامات مقدسه جي حرمت قائم رکندو. پر صاحبان! بيت المقدس مسلمانن جي قبضي مان نڪري ويو آهي، اسان جون پاڪ جايون عراق عرب واريون اسلام جي پيروي ڪندڙن جي قبضي ۾ نه آهن ۽ شريف حسين پاشا جي حرڪتن سڄي روءِ زمين ۾ جتي مسلم آهن غصي ۽ رنج جي لهر پيدا ڪري ڇڏي آهي. اسان مسلمانن مقامات مقدسه جي معنيٰ صرف عمارتون هرگز نه سمجهي هئي. ۽ اهڙي ناجائز معنيٰ جيڪڏهن انهن لفظن جي ورتي وئي (جيئن وٺڻ ۾ شايد اچي) ته اسان مسلمانن جي زخمن تي مرهم جي بدران مورڳو نمڪ ڇڻڪيو ويندو.

سڄي اسلامي دنيا، خود شريف حسين پاشا سميت جنهن جي مدد لاءِ هت ڪن سرڪاري عملدارن تحريڪ برپا ڪئي هئي، سلطان المعظم کي خليفتہ المسلمين ڪري مڃي ٿي. ۽ اسلامي پاڪ ارض يعني جزيرہ العرب (جو رسول الله صلي الله عليہ وسلم) جو ورثو اسان سندس امتين کي آنجناب وٽان عطا ٿيل آهي سو مقدس ملڪ خليفتہ المسلمين جي قبضي ۾ روءِ زمين جي مسلمانن جي امانت آهي ۽ اهو پاڪ جزيره اسان جي شرع شريف جي احڪامن موجب ڪامل آزاد ۽ سچي مسلم قبضي ۽ حڪومت هيٺ رهڻو آهي. خود اسان جي نماز جي بارگاهه الاهي ۾ قبول ٿيڻ لاءِ آزاد خليفه جو هجڻ تمام ضروري آهي. انهي مسئلي تي اسان جي قوم جي مشهور قانوندان رائيٽ آنربل مسٽر امير علي هيئن فرمايو آهي ته ”جيڪا طلب سلطان المعظم جي آزادي لاءِ ڪئي وڃي ٿي سا سنت جماعت جي احڪامن موجب بلڪل قدرتي آهي، جو سنت جماعت جا قاعدا امام الڪبير يعني خليفه ۽ نماز جي جائزي بابت اهڙا جاري ٿيل آهن شروع موجب اهو ضروري آهي ته امام المعظم ۽ ماڻهن جي درميان هڪ روحاني ناتو هجي ۽ اهو ناتو بيهي نٿو سگهي جيڪڏهن خليفي کي آزادي نه آهي.“

اهو ته ٿيو موجوده حالت جو مذهبي پهلو ۽ انهي کي ڪنهن به صورت ۾ نظرانداز نٿو ڪري سگهجي. پر خود اتحادين يج اصولن موجب به جيڪي اسان جو چوڻ آهي سو بلڪل پورو ۽ انصاف تي مبني آهي. سلطنت عثمانيه جي سڀني صوبن ۾ مسلمانن جو تعداد ٻين قومن کان وڌيڪ آهي. تنهنڪري ارمني، يهودي ۽ يونانين جهڙين قليل تعداد قومن کي انصاف روءِ مسلمانن تي حڪومت هلائڻ جون واڳون ڏئي نٿيون سگهجن ۽ وري جيڪڏهن اتحادين جو اصول ته ”ملڪي ماڻهو پنهنجي لاءِ پاڻ حڪومت جو فيصلو ڪن. “ لڳايو وڃي ته ”سنڀاليندڙ“ مقرر ڪرڻ جي تجويز بلڪل بي معنيٰ ٿيو ٿي پوي. يونانين جو سمرنا جي شهر تي زبردستي سان قبضو ڪرڻ ۽ جيڪي زبان تي نه آڻڻ جهڙا مظالم مسلمانن تي انهن ڪيا آهن ۽ جن جو فقط پڙلاءُ ٻاهرين دنيا جي ڪنن تائين اڃا مس پهتو آهي سو ته ”ملڪي ماڻهو پنهنجي لاءِ حڪومت جو پاڻ فيصلو ڪرڻ واري اصول ۾ اسان جي اعتقاد کي لوڙهي ڇڏيو آهي.“ دارالخلافت اسلام بول جي آزادي لاءِ ۽ انهي ملڪ، جنهن کي ترڪن واري ترڪي چوڻ ۾ اچي ٿو. تنهنجي آزادي لاءِ ته وزيراعظم مسٽر لارڊ جارج پاڻ خود پنهنجي واتان، نه رڳو پنهنجي طرفان بلڪه انگريز قوم ۽ گورنمينٽ جي طرفان اسلامي دنيا کي يقين ڏياريو ۽ قول ڪرڻ جي معنيٰ آهي پنهنجي عزت ٻين وٽ گرو رکڻ اسان جي مقامات مقدسه جو محافظ دنيوي اصطلاح موجب خاص خليفته المسلمين ئي آهي ۽ مسلمان شروع شريف موجب ڪو به فيصلو قبول ڪري نٿا سگهن جنهن موجب امير المومنين جو قبضا مقامات مقدسه ۽ اسلامي ارض پاڪ تان لهي وڃي يا انهن جي اقتدار کي گهٽائي هڪ معمولي سردار جيترو ڪيو وڃي. نائب رسول الله صلي الله عليہ وسلم جيڪي ڪنهن به طاقت جي زير عمل يا زير تعليم آڻڻ اسان جي مذهب ۾ صريحن دست اندازي ڪرڻ کانسواءِ ٻيو ڪو به نتيجو نه رکندو. از انسواءِ اها اسان جي ايمانداري جي راءِ آهي ته گذريل چئن سون سالن ۾ ترڪن غير قومن تي حڪومت ڪرڻ جي ڪا به ناقابليت نه ڏيکاري آهي. هاڻي جنهن صورت ۾ آمريڪا پري ٿي بيٺو آهي تنهن صورت ۾ سلطنت عثمانيه سان انصافانه صلح ڪرڻ جو بار، جيڪڏهن سمورو نه ته به ان جو تمام وڏو حصو، انگلستان جي ڪلهن تي آهي ۽ جيڪڏهن انگلستان جي مرضي آهي ته سڀ کان گهڻن مسلمانن تي راڄ ڪندڙ حڪومت وارو نالو فخر سان ماڻي، ته هن کي پنهنجي مشهور مدبر بسرائلي جي ”مشرقي پاليسي“ تي وري پاڻ کي هلائڻ گهرجيس، ڇو ته هن صاحب جي نظر ۾ انگلستان جي دوستي سلطان المعظم سان بنسبت زار بادشاهه روس جي کان وڌيڪ مفيد هئي ڇاڪاڻ ته سلطان المعظم سان اتحاد هئڻ ڪري هڪ ته انگريز مسلم رعايا کي گهڻي خوشي ٿي ٿئي ۽ ٻيو ته سلطان المعظم جون خواهشون ۽ اميدون انگلستان جي مخالف نه آهن. گذريل وقت ۾ سلطان المعظم خليفته المسلمين سلطنت برطانيا کي تمام وڏيون مددون ڏنيون آهن ۽ ائينده آزاد ترڪي برطانيا لاءِ پشت پناهه وانگر مفيد ٿيندو.

صاحبان- ڪيتري به منهنجي اها آرزو هجي ته سال 1919 کي پنهنجي خيالن مان ڪڍي ڇڏيان ته به انهن حقير شرارتن بابت ڪجهه لفظ چوڻ ڌاران رهي نٿو سگهان جي ڪن سرڪاري ڪامورن هن مسئلي ۾ ڪيون آهن. ۽ جن تي غور ڪرڻ لاءِ هن ڪانفرنس جو خاص طور تي اجلاس ٿيو آهي. ڇهن مهينن کان به مٿي اسان جي صوبي سخت کان سخت بيچيني ۾ ڪاٽيو آهي. هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين انهن سرڪاري ڪامورن ۽ سندن اوزارن جي شرارتن جون باهه جي شعلن وانگر پکڙنديون رهيون. ان جي ساري سنڌ ۾ سنڌ جي حڪومت کان انهن به پناهه ملڻ جي نراسائي ڪري سنڌ هزايڪسلني سر جارج لايڊ ڏي کڻڻ لڳي. اهل سنڌ برابر حليم طبعيت جا آهن. جنهن کي اڄڪلهه زماني واري هلچل ڪرڻ نٿي اچي ۽ هو ڪا به هر هڪ ڳالهه تمام عجيب صبر سان برداشت ڪندا آهن پر جڏهن انهن کان انهن جي مذهب ڦرڻ ۽ انهن کي ڪافر جي ظالمانه ڪوشش ڪئي وڃي ته پوءِ اهڙن ساده طبعيت ماڻهن کي معاف ڪجي جيڪڏهن انصاف لاءِ سرڪار کي التجائون ڪن، جنهن نوڪرن انهن نابرداشت شرارتن ۾ حصو ورتو وڃي. جيڪڏهن بمبئي سرڪدار سنڌ کي ايتري قدر ڌيان لاهي نه ڇڏي ها ۽ جيڪڏهن اسين به بمبئي کاتي سان ان جي ٻين ڪمشنرين وانگر هجون ها ته اسان اڄ هت ٿي انهي بيمثل شرارت تي جا ڪن سرڪاري ڪامورن بندي ڪري اسان جي ڪن علمائن پيرن ۽ زميندارن خوفزده ڪرڻ جي ڪئي آهي واويلا ڪرڻ جي ضرورت محسوس نه ٿئي ها. ٻار ٻار کي خبر آهي ته ڇا ٿيو آهي ان کي نظرانداز ڪري نٿو سگهجي. انهي تحريڪ کي جاري رکڻ ۾ سرڪارجو نالو تمام اصراف سان ڪم ۾ آندو ويو، ائين ظاهر ڪيو ويو ته هي سرڪاري تحريڪ آهي، ۽ جيئن جناب حضرت پير امام الدين شاهه صاحب فرمايو هو نوش و نيش تمام عام طرح سان استعمال ڪيا ويا. هر هڪ خوفزده ٿي ويو ۽ سزا جي خوف کان جا ڪنهن به ڏوهه تي جيل سمجهيو ٿي ويو سڀڪو پنهنجي زبان بند ڪري ويٺو.

سنڌ جي ڏيهي اخبارن وسط جون کان وٺي لڳاتار عملدارن جون ڌيان هن نازيبا مڪروه حالتن ڏي ڇڪايو ۽ ڪمشنر کي اپيل ڪئي ته خلافت جي مسئلي ۾ جيڪا سرڪار جي پاليسي اهي تنهن جو اعلان ماڻهن ۾ ڪري ته هو خوامخواهه نه ڊڄن ۽ هن شرارت کي بند ڪرائي. انهن اپيلن ۽ التجائن جو جيڪو نتيجو نڪتو تنهنجي توهان کي پوري خبر اهي ۽ انهن کي آءُ کولڻ نٿو گهران. صوبه سنڌ جي حڪومت جي سرڪرده تي ڪو اثر ڪو نه ٿيو ۽ رنجيده دل ماڻهن جي احساسات جو ذرو به خيال نه ڪيو ويو. تنهنڪري جيڪو اشارو هن ايڪسلينيسي سر جارج لاريڊ ٿورا ڏينهن ٿيندا ته پنهنجي ڪائونسل واري تقرير ۾ هن تحريڪ ڏي ڪيو تنهن کي اسان مان هر هڪ خوشي سان ٻڌو.

پر هز ايڪسلينسي کي انهي ظلم جو ، جو ڪنهن به بهاني کانسواءِ سنڌ جي مسلمانن سان ڪيو ويو آهي تنهن جو صحيح اندازه معلوم ٿيل نٿو ڏسجي ۽ جيڪو خطرو وڌيڪ ظلم جا انهن کي آهن تن جي پوري خبر جناب گورنر صاحب بهادر کي رسيل نٿي معلوم ٿئي. سنڌ جي ماڻهن جو اهو خيال آهي ته جيڪڏهن اهڙي سخت ناجائز روش به سزا جي مستحق نٿي ته پوءِ اسان جا علماء خصوصن اهي جن خلافت جي برخلاف واري تحريڪ کان پاڻ ڪڍائي ورتو آهي سي ۽ خلافت اسلاميه ۾ اعتقاد رکندڙ مومن ظلم کان هرگز بچي ڪين سگهندا ۽ اهڙو سخت گمان آهي ته اهو ظلم به وري اهڙي هوشياري جو ۽ حرفت جو نمونو وٺندو جو خود هز ايڪسلينسي جي گورنمينٽ لاءِ دست اندازي ڪرڻ حڪومتي ويچارن ۽ قاعدن جي ڪري ناممڪن ٿي پوندو. مولوي صاحبن ۽ ماڻهن تي ظلم ۽ تڪليف هلي ايندي و گو تنبيهه ڏنل هجي يا نه ڏنل هجي ۽ ماڻهن ۾ بيچيني، آهه و فرياد روز بروز اندازن ۽ مقدارن وڌندي ويندي. هز ايڪسيلينسي ائين ٿو خيال فرمائي ته سرڪاري عملدار خلافت جي برخلاف واري تحريڪ ۾ فقط شامل ٿيا آهن پر سنڌ جي مسلمانن جي دلين تي بلڪل ذره جو به شبه نه آهي ته درحقيقت هڪ عملدارمغز جي زرخيزي هي تحريڪ وجود ۾ آندي آهي ۽ ان جو باني مباني به خود اهو سرڪاري عملدار آهي. صوبو سنڌ ائين ٿو ڀانئين ته هن سان ڪنهن به قسم جو انصاف ڪو نه ٿيو آهي ۽ مسلمانن جو اهو خيال آهي ته تنبيهه ڪرڻ جو فقط اهو نتيجو نڪرندو جو تعلق رکندر جٿابند عملدار خار سببان وڌيڪ. مگر درپرده ظلم ڪندا جنهن لاءِ ڪو به علاج ميسر نه ٿيندو.

جيڪا رٿ آنربل سردار غلام جيلاني هن ذليل تحريڪ جي جاچ ۽ ظلم جو ماڻهن سان ٿيو آهي تنهن جي لاءِ تحقيقاتي ڪميشن مقرر ڪرڻ واسطي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ آڻڻ گهري ٿي تنهن کي رد ڪرڻ ڪري گورنمينٽ پاڻ تي اهو اخلاقي فرض کنيو آهي ته هو انهن عملدارن کي جن سڀني اصولن کي خاڪ ۾ ملائي بلڪل بي قانوني طريقي سان هلت ڪئي آهي ته تن کي سخت سزا ڏئي. خان بهادر نبي بخش جي خطن جا جيڪي جنسي عڪسي نقل الحق ۽ سنڌ مسلم اخبارن ۾ شايع ٿيا آهن سي انهي شرارت کي صاف ظاهر ڪن ٿا جا هن ۽ هن جي ڀاءُ مسٽر عبدالقادر لاڙڪاڻي ضلعي جي دفتردار پنهنجن ايجنٽن جي مدد سان اسان جي صوبي ۾ ڪئي آهي. جيڪڏهن اهي خط ايڊيٽر اخبار الحق ۽ سنڌه مسلم جي، جنهن جيڪا خدمت قوم جي ڪئي آهي جنهن لاءِ مسلمان هن جا مشڪور آهن، يعني مسٽر عبدالعزيز جي قبضي ۾ نه اچن ها ته جيڪر ڪو به سرڪاري عملدارن جي زبردستي تي ۽ انهن جيڪو حصو هن تحريڪ ۾ ورتو آهي تنهن تي آهه وفغان ڪري ها ته انهي جي برخلاف تمام زور شور سان ائين چيو وڃي ها ته هو ڪوڙو آهي، ملڪ ۾ شور و غل وڌائيندڙ اهي ۽ سرڪار جو دشمن آهي. خان بهادر نبي بخش جنهن هي تحريڪ مسلم قوم تي هچا ڪري مڙهي آهي تنهن پنهنجي عملداري منصب ۽ اختيارات جي ذريعي ايتر وڏو ناقابل تصور ڊپ ۽ ڊاءُ ماڻحن جي دلين تي ويهاري ڇڏيو آهي جيڪو ڪنهن به پيچ بازي لاءِ سرڪاري ڪامورن، زميندارن ۽ مهربانين جي طالبن مان آساني سان ڪي سولا آلات مهيا ڪري سگهي ٿو. اهڙي آب و هوا ۾ ڪو به مسلمان بي ڊپو مذهبي آزادي ماڻي نٿو سگهي، جو هر ڪنهن جو جنمي حق آهي جيتري قدر اسان جو تعلق آهي، اسين صاف صاف ٻڌائڻ ۽ سمجهائڻ گهرون ٿا ته جيستائين سرڪار پنهنجي انهن عملدارن کي، جن اسان جي مذهب جي بيحرمتي ڪئي آهي. سزا ڏئي سنڌ سان پورو پورو انصاف نه ڪندي ۽ جيستائين سرڪار انهن روپين جو پائي پائي جو حساب حڪما شايع نه ڪرائيندي جي هن تحريڪ لاءِ انهن مسلمانن کان ورتا ويا آهن، جي ڪفر جي عظيم گناهه جي معافي ملڻ لاءِ عالي درٻار ۾ رجوع آهن تيستائين مسلمانن جون دليون خوش نه هونديون ۽ نه هو راضي رهندا، بلڪه ائين خيال ڪندا ته پنهنجي رعيت جي آزادي محفوظ رکڻ لاءِ سرڪار ڪجهه به نه ڪيو آهي. انهن سرڪاري نوڪرين پنهنجي عملداري منصب ۽ اثر جو ناجائز فائدو ورتو آهي ۽ مسلمان ائين خيال ٿا ڪن ته انهن خود سرڪار جو نالو بيعزت ڪيو آهي. ڇا سرڪار ائين روا رکندي ته مسٽر نبي بخش ۽ سندس ڀاءُ دفتردار ماڻهن واسطي ۽ انهن جي آزادي ۽ صوبي جي امن واسطي هميشه لاءِ خطرو ٿي رهن؟ ڇا سرڪار ماڻهن جا عظيم الشان ۽ ضروري حق جي خدا تعاليٰ حفاظت لاءِ سرڪار کي سونپيا آهن، عملدارن جي دٻدٻه بچائڻ خاطر انهن تان نثارڪري ڇڏيندي؟ جيڪڏهن ائين ڪندي ته جيڪي يقينن اسان کي سرڪار اسان جي مذهبي سوال ۾ دست انداز نه ڪرڻ جا ڏنا آهن سي مرده صفات الفاظ ٿي پوندا ۽ جيڪي مسٽر ائڪسئٽ وزيراعظم فرمايو هي سو بي معنيٰ ٿي پوندو.

صاحبان! جيڪي طلبون توهان صاحبن جون هن ظلم تي انصاف گهرڻ جون ٿينديون تن بابت آءُ اڳڪٿي ڪري نٿو سگهان. اهي توهين سڀ صاحب پاڻ ۾ صلاح مصلحت ڪري ٺاهيندا. تنهنڪري آءُ فقط ايترو چوندس ته مون کي بلڪل قوي اميد اهي ته هز ايڪسلينسي گورنر صاحب بهادر به سنڌ جي مسلمانن جي ارنائڻ ۽ التجائن کي هڪ ”ڪوڙي هلچل“ ڪري نه سمجهندا جهڙي طرح ڪراچي جي اينگلو انڊين روزانو اخبار (جنهن جي شرڪت مسئلا خلافت جي بحث مباحثي ۾ اسان کي بخوبي معلوم آهي). سو صاف ڏسجي پيو. فقط اهي ماڻهو جيڪي اهو نٿا چاهين ته غريب امن پسند ماڻهن سان ڪو انصاف ٿئي سي ڏسي نٿا سگهن ۽ اهي ڪڏهن به ڏسي نه سگهندا.

صاحبان! سال 1919 پنهنجي زندگاني جو دور ختم ڪري چڪو آهي. اسان سڀني کي بارگاهه باري تعاليٰ ۾ عرض ڪرڻ گهرجي ته پروردگار نئين سال جي شروعات سان اسان جي گورنمينٽ کي به نئين پاليسي تي آڻي بيهاري، جيڪا پاليسي سندس پراڻن ۽ وفاداري جي امتحان ۾ پاس ٿيلن رفيقن، مسلمانن جي مذهبي اصولن ۽ احساسات جي مطابق هجي. (آمين).

علماءَ ڪرام و برادران اسلام- استقباليه ڪميٽي جا ميمبر انهي تڪليف کي جيڪا اوهان صاحبن کي ايتري سفر ڪرڻ ڪري ٿي اهي تمام چڱي طرح محسوس ڪري رهيا آهن ۽ جيڪي خاميون توهان صاحبن جي رهائش جي انتظام ۾ رهجي ويون آهن تن لاءِ اسين سڀ ميمبر توهان کان معافي جا خواستگار آهيون وقت جي تنگي ڪري جيتري قدر اسان جي خواهش هئي ۽ جيڪو ضروري بندوبست به هو اوترو ڪري نه سگهيا آهيون. اميد آهي ته اوهين اسان کي معاف ڪندا ۽ انهي تڪليف جو اجر خداوند تعاليٰ توهان کي ڏيندو. (آمين).

...............................................

جيرامداس دولترام ”ڀارتواسي“ پريس حيدرآباد سنڌ ۾ ڇپيو ۽ رئيس ميان جان محمد خان ڀرڳڙي ڇپائي پڌرو ڪيو.

4-Document

بخدمت جميع برادران اسلام از سيٺ حاجي عبدالله هارون وڪٽوريه پريس سکر ۾ ڇپيو

.........................................

Printed by: - Shaikh Abdul Aziz at the VICTORIA Press, Sukkur.

Published by: - Seth Hajee Abdullah Haroon of Karachi.

کليل خط

بخدمت جميع برادران اسلام

اسلام و عليڪم و رحمتہ الله و برڪاتہ.

اوهان تي سلام ۽ ارحم الراحمين جون رحمتون ۽ برڪتون هجن. بعده اوهان صاحبن کي معلوم ٿئي ته هي وقت عظيم جنگ يورپ جي خاتمي سبب دنيائي اسلام لاءِ گهنيون نازڪ آهي. اسلام جي تيرنهن صدين جي تاريخ ۾ اهڙي تاريڪ افعاه ڪڏهن به پيش نه آئي آهي. چوڻي آهي ته مصيبت اڪيلي نه ايندي آهي. مولوي فيض الڪريم نامي باشنده متصل ٺارو شاهه ضلعي نوابشاهه هڪ رسالا تحقيق خلافت ڇپائي ملڪ سنڌ ۾ وڏي بي آرامي پيدا ڪئي آهي. ان رسالي جا هزارين جلد ڇپائي مفت ورهايا ويا آهن نه فقط انهي تي بس ڪئي وئي آهي بلڪه رسالي جو انگريزي زبان ۾ به ترجمو ڪري وڏي تعداد ۾ شايع ڪيو ويو آهي.

مولوي صاحب رسالي ۾ ثابت ڪرڻ جي اجائي ڪوشش ڪئي آهي ته حضرت سلطان المعظم ترڪي جو قريشي خاندان مان نه هئڻ ڪري خليفه المسلمين نه آهي ۽ مطلب اٿس ته شريف مڪه معظمه جتي پهچي آءُ ۽ سلطان سان سامهون ٿي جنگ ڪئي آهي هن کي اها پڳ پهرائجي. هن سموري زحمت ۽ درد درئي جو ڪارڻ اهو ڏنو اٿس ته حق ظاهر ٿئي ۽ ته سڀ ماڻهو پنهنجا عقيدا ۽ خيال حضرت رسول مقبول صلي الله عليہ وسلم جي حڪمت موجب درست رکن (سبحان الله) رسالي جي مضمون کي مضبوط ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڪن حضرات پير صاحبن ۽ علماءَ جا دستخط ورتا ويا آهن.

اڪثر اصحاب کي خبر اهي ته مولوي فيض الڪريم حيثيت ۾ گمنام ۽ مفلس آهي. هن کي سنڌ جي مسلمانن جي فقط هن عٰقيدي جي ۽ هن وقت درست ڪرڻ جو ڪهڙو فڪرا منگير ٿيو جو هزارين رپيا خرچ ڪري رسالا ۽ اشتهار پيو ڇپائي؟ ويچاري کي مسلمانن جي فاسد عقيدي ڏاڍو بي چين ڪري ڇڏيو آهي. گلي په پهيرلي چين تيغ معذرت ڪي ساتهه. (اکير)

هاڻي معلوم ڪجي ته سلاطين ترڪي صدين کان اميرالمومنين خليفته المسلمين خادم حرمين الشريفين زادهم الله شرفاءَ و تعظيماءَ تسليم ٿيندا آيا آهن ڇاڪاڻ ته هن وقت عربن قريشن پنهنجي عصمت ۽ طاقت وڃائي ان وقت ترڪي سلطان اسلامي جهنڊي جي حمايت ڪئي. ان لاءِ ظاهر ثابتي رهيا آهن جو خطبه جمعه ۽ نماز عقيدين جي اخير ۾ اسلام ۽ موجود الوقت سلطان جي بهري ۽ ڪاميابي لاءِ دعا ڪجي ٿي. مولوي صاحب جي خيال ۾ گذشته زماني جا بزرگان دين ۽ مسلمان هاڻوڪا حاملان شريعت ۽ اهل اسلام سڀ گمراهه هئا ۽ آهن! برين عقل و دانش بايد گريست، ياد رکڻ گهرجي ته اها ڪارستاني نه فقط مولوي صاحب جي آهي پر ان جي ته ۾ اسان جا ٻيا ڀائر آهن. عاقلان خود ميدانند. جن في سبيل الله خلافت اسلاميه جي تباهي لاءِ سندرو ٻڌو آهي اوهين انصاف ڪري سگهندا ته انهن مانهن جو ديني معاملات سان ڪهڙو واسطو. مسلمانن جا عقيدا درست هجن يا نا درست هن جي بلا کي. من خوب مي شناسم پيران پارسار! رسالي تي وڏي سرجوشي سان دربدر ڦري طرهين طرحين هيلن حوالن سان دستخط ورتا ويا آهن. ڪيترن ٻن بزرگن کي به دام فريب ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي پر انهن پنهنجي ايمان تي ثابت قدم رهي رڳو جواب ڏنو.

کليگا حال ميري درد ڪا تيپر قيامت مين

ڪريڪا خوب اس ڪا فيصلا دا ور قيامت مين.

بردران اهڙي بيچيني جي زماني ۾ حق ۽ ناحق جي تميز ٿيڻ مشڪل آهي الابشرفيق خداوندي. جيئن ته يزيد ۽ هن جا همراهي به ڪلمه گو هئا ۽ خدا تعاليٰ ۽ رسول عليہ الصلواتہ والسلام جي واسطي سان اهل بيت اطهر تي مظالم برپا ڪيا ويا. ويچارا ٻهراڙيءَ جا حضرات پير صاحب ۽ مولوي صاحب زماني جي حوادث ۽ مڪارين کان بي خبر ۽ رسالا تي صحيح ڪندڙن مان اڪثر علم کان بي بهره آهن. اهي في الحال ڦندي ۾ اچي ويا آهن.

آءُ اوهان صاحبن کي يقين ڏياريان ٿو ته مون خلافت بابت گهڻن بزرگن جي پرهيزگار عالم ۽ راءِ طريقيت جا هادي به آهن کان تحقيقات ڪئي آهي هو سڀ متفق آهن ته صحيح حنفي عقيدي موجب سلاطين ترڪي جائز خليفا هئا ۽ آهن ۽ ته شريف مڪه معظمه به سڀ محفا ۽ بي سرو ساماني مسلمانن جو امام ۽ پيسوا ٿي نه ٿو سگهي. انشاءَ الله تعاليٰ حق کي جلد فتح حاصل ٿيندي.

هن نپيد کانپوءِ منهنجي مخالف ۽ موافق صاحبن کي عاجزانه گذارش آهي ته هو يڪيا رکي پنهنجي دل کي طرفاري کان صاف ڪري هن مضمون تي غور فرمائين ته پوءِ هنن کي روشن ٿيندو ته خلافت جي مسئلي ڇيڙڻ ڪري مسلمانن لاءِ ڪيترو نه نقصان متصور آهي.

اسلام لاءِ خليفو هئڻ ضروري آهي. ڪلام رباني ۽ ارشاد نبوي صلي الله عليہ وسلم پٽاندڙ ارض مقدسه مٿي هن جو تسلط لازمي آهي.

(قول تعاليٰ): وعد الله الذين آمنوا منكم وعملوا الصالحات ليستخلفنهم في الأرض كما استخلف الذين من قبلهم.

”ترجمو: اوهان مان مومنن ۽ نيڪو ڪارن سان خداوند تعاليٰ وعدو فرمائي ٿو ته هنن کي زمين (مقدسه) ۾ خليفه ڪندو جهڙي طرح اڳين (حضرت دائود ۽ سليمان عليها اسلام)کي خليفو ڪيو هو.“ انهيءَ ارشاد ۾ حڪمت اها آهي ته هڪ ملڪ اسلام جو مرڪز هجي جتي اصول هن ۽ احڪما شريعت ڪما حقه اصلي صورت ۾ برقرار رهن ڇاڪاڻ ته ٻين ملڪن ۾ به سبب عروج اهيان غير آهن ۾ فرق اچڻ ممڪن آهي مثلن اوهان صاحبن ٻڌو هوندو ته ڪنهن وقت حڪومت روم، قرآن شريف مان ڪي آيتون ڪڍائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. اهل اسلام لاءِ ارض مقدسه جنهن جي حدود ۾ احاديث ۽ علوم اسلامي بموجب سرزمين عرب فلسطين (بيت المقدس)، شام (دمشق بيروت) عراق (بغداد موصل) قطعات ملحته اچي وڃن ٿا. سر چشمه تهذيب ۽ هدايت آهي. اسان جي تاريخ ۽ روايات ان ملڪ سان وابسته آهن جنهنڪري مسلمانن جو مضبوط رشتو ان سان قائم آهي ۽ تا ابد قائم رهندو.

هاڻي جنگ يورپ ۾ اتحادين جنهن ۾ اسان جي نامدار سرڪار برطانيا، آمريڪا، فرانس، اٽلي وغيره شامل آهن تن جي فتحيابي ڪري ترڪي سلطنت سان برتاءُ جو سوال صلح جي مجلس ۾ پيش ٿيو آهي. اها ڳالهه لکڻ بلڪل مناسب آهي ۽ اتحادي هونئن عالمگير جنگ ۾ ملڪ گيري جي هوس ڪري نه گهڙيون جو مدعا اهو هو ته دنيا ۾ حق ۽ انصاف جو دور دورو رهي ۽ ته ننڍين قومن (بيليجم ۽ سرويا) کي زور آور ۽ خود سر حڪومتن (جرمني ۽ آسٽريا) جي دستبرد کان نجات ڏيارجي. ان کانسواءِ ٻيون ننڍيون قومن جي زبردست قومن جي پنج ۾ گرفتار آهن. انهن کي به آزادي حاصل ڪرائجي.

(ڏسو تقرير وزيراعظم انگلستان مورخه 7 آگسٽ 1914 ۽ اتحادي مدبرن جا اقوال بعد از جنگ).

تازو اخبارن مان معلوم ٿيو آهي ته ولايت جي ڪن اخبارن ۾ اهڙيون ڪي تجويزون ذڪر ٿيل هيون ته ترڪي سلطنت کي ڀڃي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏجي. جنهن تي ولايت جي مسلمانن اعتراض ورتا آهن. عملي حقيقت اها آهي ته هن وقت عرب تي شاهه حجاز قابض آهي. عراق، فلسطين، شام اتحادين جي هٿ ۾ آهن سمرنا ۽ ايشيائي ڪوچڪ ٿي يونان ۽ اٽلي فوجون لاٿيون آهن. آرمينا آزاد حڪومت ٿيڻ جي دعويٰ رکي ٿو قسلطنطيه دارالخلافت ۽ ان سان ملحقه پرکم ٿريس جو حشر خدا ڄاڻي ٿو ٿيڻو آهي آهي پر اسان کي الله تي ڀروسو آهي ته برطانوي وزرا ۽ مدبر اسان مسلمانن جي جذبات جو ضرور لحاظ رکندا. انهن سڀني ملڪن ۾ سواءِ آرمينيا جي غالب عنصر ترڪن يا عرب مسلمانن جو ئي هاڻي آهي. ترڪي جي مجوزه تقسيم جنهن لاءِ مسلمان هٿ پير هڻي رهيا آهن ته اها ٽري وڃي راستي انصاف اتحادي جيئن ٻين ننڍين عيسائي قومن کي نسلي لحاظ سان آزادي ۽ خودمختياري ڏياري وئي آهي مسلمان قومن سان به ساڳيو سلوڪ جائز رکيو وڃي ۽ نه ائين ته انهن جا ملڪ هڪ نه ٻئي حجت ظاهر ڪري ڪن يوروپ جي اخبارن جي لکڻ موجب وراهيا وڃن.

مسلمانن کي فخر آهي ته هو هڪڙي اهڙي سرڪار جي مطيع آهن جو ان جو سنگ بنياد سچائي ۽ انصاف تي ٻڌل آهي ۽ هو هرگز مٿي ذڪر ڪيل غيرمنصفانه فعل جي شرڪت نه ڪندي جنهن جو لازمي نتيجو اهو ٿيندو ته ترڪن جو خاص ملڪ ۽ ارض مقدسه مسلمانن جي هٿان نڪري ويندا ۽ خلافت اسلاميه جو ازخود خاليون ٿي ويندو. آءُ پنهنجي ڀائرن کي خوشخبري ڏيان ٿو ته مسلمانن جي عرضداشت تي جملي مسٽر مانيٽيو وزير هند ۽ هن جي ٻين رفيقن صلح جي مجلس ۾ اسلامي تقاضائن جي زوردار تائيد ڪئي آهي ۽ وزيراعظم انگلستان جي خدمت ۾ جيڪو اسلامي وفد حاضر ٿيو هو تنهن سان صاحب ممدوح کڻي همدردي ظاهر ڪري دلاسو ڏنو آهي. ان لاءِ سندس شڪريو ادا ٿو ڪريان.

هاڻي خلافت اسلاميه جي برخلاف جيڪڏهن ٿورائي مسلمان ڦري بيهندا جيئن مولوي فيض الڪريم ۽ سندس سرپرستن روش ورتي آهي ۽ اڃا به بيجا ضد تي قائم رهندا ۽ ان منحوس تحريڪ کي تقويت ڏيندا ته انهن قومن کي جن جو ترڪي مملڪت جي بربادي ۾ فائدو هوندو هڪڙي سند ملندي. اسين جيڪڏهن سرڪار عاليه برطانيا جا دلي خيرخواهه آهيون ته ان جي سربراهه اهلڪارن کي گذارش ڪندا رهون ته ترڪي سلطنت جي ناس ڪرڻ جي جيڪا تحريڪ ڪئي يورپ جا ماڻهو ڪري رهيا آهن سا شهنشاهي اغراض کي صدمو پهچائڻ واري آهي ۽ جنهن کان ڏهه ڪروڙ وفادار وهايا ۽ 30 ڪروڙ دنيا جا ٻٽآ مسلمان هميشه لاءِ ناراض ۽ خائف ٿي پوندا. اسين اهڙو طريقو وٺون جن کان اسلامي مفاد کي ضعف پهچي ۽ برٽش ميمبرن جيڪا سنجيده ڪارروائي صلح جي ڪانفرنس ۾ ڪئي آهي يا هن کانپوءِ ڪندا سا سره بڻجي وڃي.

ڏسو اسان جا بزرگ مقيم انگلستان ۽ نو مسلم ڀائر هن مسئلي بابت ڪيتري نه سرجوشي ڪري رهيا آهن. هنن هڪ عرضداشت مورخه 12 جون 1919 جناب وزيراعظم جي خدمت ۾ موڪلي ترڪي سان انصاف جو سلوڪ گهربو آهي ۽ هن کي سندس وعدو ياد ڏياريڳ آهي جنهن ۾ هن صاحب فرمايو هو.

”۽ نه اسين انهيءَ لاءِ جنهن کي آزمائي ڪري رهيا آهيون ته ترڪي کي سندس دارالحڪومت (قسطنيطه) يا ايشيائي ڪوچڪ ۽ ٿريس جي زرخيز نامور سر زمين کان محروم ڪريون جتي نسلي لحاظ سان وڏو تعداد ترڪي قوم جو آهي.“

اڳتي هلي هو عرضداشت ۾ لکن ٿا.

”گذشته جنوري جي پهرين تاريخ اسان هزمئجسٽريٽي جي سرڪار ۽ وزيراعظم صاحب جن جي خدمت ۾ هڪ گذارش پيش ڪئي هئي ۽ اوهان جو ڌيان مبارڪ ان يادگار اظهار طرف ڇڪايو هو جو خاص ڪري هز مئجسٽريٽي جي مسلمان رعايا ڏانهن مخاطب هو ۽ ان عرضداشت ۾ اسان لکڻ جي جرئت ڪئي هئي ته:“

”وزيراعظم صاحب جي مضبوط وعدي جنهن کي ٿورا ڏينهن ٿيندا ته پڌرو ڪيو هو، جنهن جو مطلب هو ته ترڪي قوم پنهنجي حڪومت پنهنجي نسلي ملڪ ۾ قائم رکندي هندوستان ۽ ٻين ملڪن جي مسلمانن کي دلداري ڏني. اسين چئي سگهون ٿا ته انهي يادگار وعدي جي انحرافي سخت مايوسي پيدا ڪندي. مسلمانن جن پنهنجو خون هاريو آهي ۽ سلطنت جي حفاظت ۾ مالي امداد ڪئي آهي انهن جو حق ته جو اها اميد رکن ته قومي امتياز ۽ آزادي جو اصول ترڪي سان به لاڳو رکيو وڃي جهڙي طرح اهو بئين يورپي قومن مان لڳايو ويو آهي. ان کانسواءِ ٻيو ڪو به سمجهوتو دردناڪ نتائيج پيدا ڪندو ۽ ائين وسهڻ ۾ ايندو ته اعليٰ اصول ۽ خوشڪن ارادا ترڪي قوم سان هلت ڪرڻ ۾ پس پشت رکيا ويا آهن جن جي ئي سبب ڪري اسلامي دنيا جو وڏو حصو اتحادي حلقه ۾ وفاداري سان شريڪ ٿيو هو. اسان کي يقين آهي ته ڪو به قومي يا مذهبي تعصب مسلمانن جي اعتماد ۾ جو هن اتحادين جي راست بازي ۾ رکيو هو خال انداز نه ٿيندو آهن دنيا جي عظيم الشان مسئلي جو فيصلو عمل و انصاف قومي اتفاق ۽ قومي روايات جي اصولن مٿي طئي ٿيندو جيڪي اصول برطانيا عظم جي وزيراعظم (مسٽر لائڊ جارج) ۽ متحده سلطنت جي پريذيڊنٽ (مسٽر ولسن) ۽ مرتب ڪيا آهن.“

ايشيا ۾ ملڪ شام جي شمالي سرحد کان بحيره ايجين ۽ بحيره اسو ۽ ان جي جنوبي زمين سرحد آذربائيجان تائين جنهن جي آبادي تخميني 19، 20 ملين (2 ڪروڙ) ڪن ضلعن ۾ خاص ۽ ٻين ضلعن ۾ ڪثرت تعداد جي لحاظ سان ترڪي نسل ۽ اسلامي مذهب جي آهي. ٿريس ملڪ ۾ پڻ ساڳئي طور مسلمان ڪثير تعداد ۾ آهن اسين ادب سان العماس ڪريون ٿا ته اهو سمورو ملڪ پايه تخت قسطنيطه سان ترڪي قوم جي حوالي ۾ ڏجي.“

عرضداشت جو قلم ظاهر ڪري ٿو.

ترڪي سلطنت جي سلامتي لاءِ اوهان هزمئجسٽيٽي جي مسلمان رعايا کي جن سلطنت برطانيا جي آبادي جو چوٿون حصو آهي پڪو وعدو ڏنو هو.

مطلب ته انهي عرضداشت ۾ قسطنيطيه کي دارالخلافت ۽ سلطان المعظم کي خليفه المسلمين تسليم ڪيو ويو آهي ۽ انگلستان کي پرزور استدعا ڪئي وئي اهي ته هو ترڪي جي تقسيم ۽ بربادي جي تجويز ۾ شرڪت نه ڪري بلڪه مسلمانن جي مذهبي جذبات جو لحاظ ڪري نه فقط خالص ترڪي ملڪ ترڪن جي حوالي ۾ ڏياري بلڪه غير ترڪي صوبن (آرمينا، عراق، شام، فلسطين، عرب) تي خليفته المسلمين جي سياست قائم رکائي.

هن عرضداشت تي هز هائنس آغا جان سيد امير علي صاحب مرزا عباسي علي بيگ صاحب، ايس افعاب احمد خان صاحب، لارڊ هيڊلي صاحب(نو مسلم) ۽ ٻين ڪيترن ئي سربراهه اصحاب ۽ انگريز نو مسلم مردن ۽ اهل نساءَ جا همخيا آهن. هن عرضداشت کانسواءِ تاريخ 24 مئي 1919 لنڊن جي اسلامي جماعت هڪ وڏي ميٽنگ منعقد ڪئي هئي جنهن ۾ نامور انگريز صاحبان، هندو برادران به شريڪ ٿيا هئا انهي ۾ زبردست ۽ مدلل تقريرن بعد مٿي ڄاڻايا. ميموريل پٽاندڙ ٺهراءُ پاس ٿيا جن ۾ پڻ حضرت سلطان العمظم کي جائز خليفو تسليم ڪيو ويو مون کي افسوس آهي ته هن خد ۾ ايترو بيان آڻي نه ٿو سگهجي ورنه اوهين معلوم ڪري سگهو ها ته اهل فهم اصحاب خلافت ۽ اسلامي سلطنت کي بچائڻ لاءِ ڪيڏي نه جدوجهد ڪري رهيا آهن پر تنهن هوندي به مسٽر مارماديوڪ پڪٽ انگريز نو مسلم برادر جي تقرير جو هڪڙو فقرو لکان ٿو جيڪو آب زور سان لکڻ جي قابل آهي.

”هن وقت سرڪار برطانيا جي واڳ منهنجي هٿ ۾ هجي ته آءُ هوندو حڪم ڪريان. اڳتي وڌو ۽ دل وچان ترڪي جي حمايت ڪريو آءُ يقين ڪريان ٿو ته هڪ ڪروڙ مسلمان اوهان جي پاران ان طاقت جو مقابلو سرفروشي سان ڪندا جيڪا اوهان جي مزاحم ٿيندي. هن وقت اسلامي سلطنت جي بچاءَ ڪرڻ ڪري اوهين انگلستان کي بدناميءَ کان بچائيندا ۽ ان کي فنا ڪرڻ سان اوهين انگلستان کي عظيم نقصان کان بچائيندا.“

مولوي فيض الڪريم سنڌ جي اٻوجهه مسلمانن کي رسالا ۾ ويساهه ڏيکاريو آهي ته خلافت جو سوال سلطان المعظم ۽ شريف جي وچ ۾ آهي. شاهه حجاز ٿورا ڏينهن ٿيا جو پنهنجي عربي اخبار ۾ اعلان ڪيو.

ته مسلمان هن کي اميرالمومنين نه سڏي جو اهو خطاب فقطه سلطان العظم لاءِ مخصوص آهي ۽ سچ پڻ اهو آهي پوءِ مدعي سست گواهه چست، ڪهڙن مدعين کاوفس فيصلو گهريو هو جو خواهه مخواهه ڪڏي پيو آهي. قريشت جو حل مذهبي ڪتابن ۾ اڳتي ٿيل آهي ته خلافت جو مدار فقط قريشي هئڻ تي نه آهي پر ان لاءِ ٻٽا شرائط به درڪار آهن ۽ نه ترڪي سلطان جو قرشي نه هئڻ هن جي خلافت کي مارج نه آهي (ڏسو مابره لابن الهمام).

هن زماني ۾ ترڪي قوم گهڻي مظلوم آهي ڏهاڪو ورهيه ٿيا جو هن ترقي جي تي، قدم رکڻ گهريو پر هن ۽ ڪن پاڙوسي حڪومتن جي وچ ۾ اڻبڻت هئڻ ڪري ترڪن کي يڪي بعد ديڳري لڙائين ۾ جعلا ٿيڻو پيو.

Document-5

پيغام

پروفيسر ساڌو واسواڻي جو بطرف مسلمانان سنڌ

.................................

(يعني پروفيسر واسواڻي جي انهن معرڪه الارا مضمون جو ترجمو جيڪو اخبار نيو ٽائيمس مورخه 27 جولاءِ 1920ع ۾ شايع ٿيو.)

...................................

منهنجا مسلمان دوست سرڪار سان تحريڪ خلافت جي مخالف تازو جاري ڪيل پريس نوٽ جي ڪري ناراض آهن. هي وقت ڪاوڙ غصي جي خيالن کان پاڪ رکڻ جهرو آهي. بذات خود مون کي پريس نوٽ جي ڏسڻ کان ڪا به نااميدي ڪا نه ٿي ڇاڪاڻ جو ڪيترن هفتن کان اهڙي روش جي مون کي توقع هئي. سرڪار ڄاڻي ٿي ته سنڌ تحريڪ خلافت جو روح روان آهي اهو به ڄاڻي ٿي ته ڪهڙي نه ذلت سان خلفت جي مخالف جيڪا هلچل سنڌ جي ڪن ڪامورن کڙي ڪئي هئي سا ناڪام ٿي. سرڪار جو حافظو اهڙو ڪمزور نه آهي جهڙو اسان مان گهڻن جو آهي، سرڪار کي ياد آهي ته مسلمانن هڪ ٿي صلح جشن ۾ شريڪ ٿيڻ کان انڪار ڪيو هو. سرڪار محسوس ڪري رهي آهي ته سنڌ جي مسلمانن ايثار ۽ خود قرباني جي هڪ تعجب خيز قوت ڏيکاري آهي. جيتوڻيڪ ترڪ موالات تي عمل پهرين آگسٽ کان اڳي شروع ٿيڻو نه آهي تنهن هوندي به ڪيترن سنڌي مسلمانن وقت مهينن کان اڳ ۾ خطاب نوڪريون ۽ اعزازي عهدا ڇڏي ڏنا آهن. ڪيترن ته تعليم کاتي جا گرانٽ به ڇڏي ڏنا آهن ۽ ڪثير تعداد ۾ مسلمان مال متاع وڪڻي ضمير کي حب الوطني کان مقدم سمجهي ۽ ڏکن ڏولائن کي بطور گواشان اسان برداشت ڪري هندوستان مان هجرت ڪري ويا آهن. ترڪ خردي جي ميدان ۾ سڄي سنڌ هندوستان جي رهبري ڪري رهي آهي سنڌ هڪ نئين ۽ شاندار تواريخ جا سامان موجود ڪري رهي آهي. اها سرڪار جيڪا تسلي کانڌيو جا برانه قوتي رکي ٿي. سا قدرتي اهڙي ملڪ جي عام ۾ جتي ايمان ڊپ کي ڀڄائي رهيو آهي تحريڪ خلافت جي پکڙي وڃڻ کان ڪنئو پيئي کائي.

هن ڳالهه جي ڪري مسلمانن جا جذبات سخت جوش ۾ آيل آهن ۽ مشڪل آهي جو هر ڪو تقرير ڪندڙ پنهنجي جذبات کي قابو ۾ رکي سگهي ۽ آءُ قبول ٿو ڪريان ته خلافت جي جلسن ۾ بعض اهڙا لفظ ڪم آندا ويا آهن جن کي آءُ پسند نٿو ڪريان پر سرڪار جو هي الزام غير منصفانه آهي ته اهڙين جلسن جي هڪ خاص روش هي آهي ته انهن ۾ اهڙا لفظ ڪم آندا ٿا وڃن جيڪي نه رڳو قومن ۾ باهمي نفاق پيدا ڪن پر مذهبي بغض فساد ۽ بي چيني کي اڀاريندڙ آهن بي آرامي ته سڄي ملڪ ۾ پکڙيل آهي ۽ نه رڳو سنڌ ۾ اها بيچيني جاري رهندي ته وڌيڪ مسئلا خلافت مشڪل ٿئي ۽ پنجاب جي زخمن جو علاج ٿئي پر بي آرامي جي معنيٰ غدر ڪين آهي مذهبي جذبو زور سان ڀڙڪجي اٿيو آهي ۽ زوردار جذبات جو پرزور اظهار فطرت انساني ۾ وديعت ٿيل آهي پر آئين سمجهڻ غلط آهي ته خلافت جي جلسن جي هڪ خاص روش هي آهي جو بدامني ۽ ڀوري ڪاري جي خيالن کي ڄاڻائين ٿا. سرڪار جو الزام انصاف جوڳو نه آهي پروري به هت به مون کي نراسائي ڪا نه ٿي ڇاڪاڻ ته هن تحريڪ جي خلاف سرڪار وري وري اهڙا الزام لڳائيندي. سرڪار به ڪهڙي؟ جيڪا پنهنجي عقل کي انهن جاسوسن جي رپورٽن جو مطيع ڪري ٿي جيڪي هر قدم تي اسان جا همدرد ۽ همساز آهن ۽ بلا کٽڪي دروغ باغي کي بطور هڪ نفع ڏيندڙ ۽ اپائيندڙئن جي قائم رکن ٿا.

سرڪار بغاوتي جلسن جي ايڪٽ تي سنڌ سان عافد ڪرڻ جا دڙڪا پئي ڏئي. جڏهن اها ڌمڪي بطور حڪم جي نافذ ٿي وڃي ته گهرجي ته منهنجن مسلمانن دوستن مان ڪو به انحرافي نه ڪري. اسان گهڻائي جلسا ڪيا آهن ۽ شايد ضرورت کان به زياده اسان جي قوت جو وڏو حصو هن وقت تائين نعرن ۽ ڳالهين ۾ صرف ٿي ويو آهي. هن وقت منزل مقصود کي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان کي سڀني قوتن جي جمع ڪرڻ جي ضرورت اهي، جيڪڏهن پهرين آگسٽ وارن مجوزه اجلاس جي خلاف ڪنهن به هنڌ ايڪٽ عائد ڪيو وڃي ته حاميلن تحريڪ خلافت کي گهرجي ته مئجسٽريٽن جي حڪمن کي خاموشي ۽ خودداري سان مڃين. عام جلسن کان وڌيڪ مفيد ته دعا آهي ۽ جن هنڌن تي جلسا ممنوع آهن اتي قومن جي بچائيندڙ خدا لابذال کان مسلمان دعا پنڻ ۾ اهو ڏينهن ملهائي سگهن ٿا.

مون کي انهي ڳالهه جي پوري پوري توقع اهي ته سرڪار عنصريب ظلم جي شديد طرز عمل اختيار ڪندي سرڪار هن تحريڪ جي مٿيا ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندي اسن کي نراس ٿيڻ نه گهرجي. جنهن ڏينهن ان سرڪار سان عدم اشتراڪ عمل ڪم آڻينداسين ته سرڪار به اسان سان اها ئي روش وٺندي اسان مان گهڻن جون گرفتاريون ٿينديون. اها اسان جي آزمائش جي گهڙي آهي ۽ انهي وقت پاڻ کي قابو ۾ رکڻ جي عظيم توپن ضرورت آهي. هن تحريڪ جو امتحان انهن مهل شروع ٿيندو جنهن مهل سرڪار ستم ۽ جبر ڪرڻ لاءِ ڏنئري تي هٿ هڻي بيهندي. ظلم جو ڪاوڙ ۽ حقار سان مقابلي جي زور جي خلاف زور لڳائڻ جي تحريڪ جو شيرازي جهندر سرڪار جي دعويٰ جو مقابلو اسان جا جلسا ته ڀلي ڪري اسان کي وڌيڪ جلسن جي ضرورت ڪا نه آهي. سرڪار اسان مان ڪن کي جيل ڏي موڪليندي ڀلي ائين ڪري يا ته زنجير ته اسان اڳيئي آهيون قيد کان بدتر مصيبتون شايد اسان تي اچڻيون هجن اسان کي خفا ٿيڻ نه گهرجي ۽ نڪا شڪايت ڪرڻ گهرجي نه ڪي ڪنهن انگريز جي خلاف اسان کي نفرت هئڻ گهرجي. انگريز به بشرآهي ۽ ان ڪري بني نوع انسان جو رڪن. اسان جو احتجاج ۽ جهيڙو ڪنهن شخص سان ذاتي نه آهي پر هڪ سرشتو حڪومت ۽ دسترالعيل جي خلاف آهي ۽ جيڪا ڪشمڪش اچڻي آهي ۽ ان ۾ نوع انسان ڀلائي جي کي قطع نظر ڪرڻ نه گهرجي. اسان جي طاقت مصيبتن کي خاموشي سان سهڻ ۾ آهي جنهن آتش جي اسان کي ضرورت آهي سا آهي آتش دل ۽ نه ساڙيندڙ ۽ هاٿڪ کن باهه جنهن قوت جو اسان کي احتجاج آهي اها آهي قوت روحاني ته بم گولي ۽ تلوار جو وحشيانه زور، عدم تعاون جي حقيقي معنيٰ آهي اسان جي بهترين دماغي ۽ روحاني قوتن سان تعاون. هي خبيس ڳالهين گار گند نفرت يا غصي جو وقت نه آهي. مشڪلات جا وقت جيڪي سنڌ تي اچڻ وارا آهن تنهن ۾ حقيقي ڪشمڪش جن ڌرين جي وچ ۾ ٿيڻي آهي اهي هي آهن هڪ طرف حڪام جابرانا قوت سان مصلح ٿيل ۽ ٻئي طرف مسلمانن ۽ سندن هندو به خواهن جا اعليٰ ترين اخلاقي اصول، مغربي فيلسوفن ۽ سياسي ممدبرن جسماني زور (يعني قوت آلات حرب) کي نظام انساني جو سنگ بنياد قرار ڏنو آهي. انهي هوندي به شايد هندستان قيدن جو چراغ اميد ثابت ٿئي ۽ خود قرباني ۽ اختيار مصائب سان قادر مطلق جي هستي تان شڪ ڪندڙ گروهه کي قائل ڪري ڏيکاري ته مٿيون ئي طريقو وڏن ڪم ڪرڻ جو آهي. اسان راسٽبازي ۽ پاڪ طيننت کي هٿان نه ڇڏينداسون ناپاڪ خيالن کي اسين دلين ۾ جاءِ نه ڏينداسون. نوع انسان جي ڀلائي جا خواهان رهنداسون زور جسماني ڪاري ڀوري رنگ جي خيالن ۽ قومي فوقيت جو مقابلو اسين صبر ايمان حب الوطني مصيبتن سهڻ ۽ قرباني سان ڪنداسون. يقين ڄاڻو ته اسان جي بزرگن ۽ مشاهرين وٽ قرباني کان وڌيڪ عزت وارو طاقتور ۽ مقبول نذرانو ڪو نه آهي.

Document-6

KHILAFAT DAY AT KARACHI

Seth Haji Abdulla Haroon's Speech

The followingis the full text of the address delivered by Seth Haji Abdullah Haroon, President of the Khilafat Meeting, held in khalikdina Hall on Friday , the 17th October 1919:-

In the name of GOD the most Merciful and Compassionate,

Praise be to GOD and blessings and peace to the Holy Prophet.

Brethren in Faith and Fellow Countrymen

If eel it my duty to express thanks for your having conferred upon me the distinguished honour of presiding over this assembly. I certainly realize that far abler personages are present in this meeting, who are better entitled to this high position but it is my religious duty also to place my humble services at your call in a matter that has thrown all Muslims in a profound grief and thus work shoulder to shoulder with you.

Muslim Conference at Lucknow

Yon all fully know that having been startled by the intentions which European Powers entertain towards our Grand Khalifat and Turkish Empire and overwhelmed with fears that bythe proposed dismemberment they will inevitably cause disruption in our religious duties, which the Islamic world cannot tolerate and submit to quietly, an all India Muslim. Conference was held at Luck now on 21st September1919, for the purpose of placing our demands before the Government and raising a protest against the proposed partition of Turkey, which the Allied Peace Council was contemplating. In this Conference it was resolved that on a particular day all Indian Muslims should raise their united voice so that it may prove effective and convincing. This is therefore that day on which we are gathered together here for the purpose of giving vent to our wounded feelings and horror, which the events have necessarily created in our minds.

If you expect to hear from me a strong and stirring speech, I would liketo be excused for telling you that you will not he full^y satisfied,because considering my inability and limited resources it is quite impossible for me to meet with your wishes. But you will surely hear from me all that should emanate from the heart of a true follower of Islam, and feel that a wave of pain is striking at my heart in the same manner as it has touched and broken' yours.

The Question of Khilafat

Among other duties which are enjoined upon Muslims, the one is that they should select a Muslim Sovereign who should look after the civilization ofI slam and spiritual progress of its followers. The Holy Land, the cradle ofIslam, known by the name of Jaziratul Arab, corned with such discussions, arealso anxious and full of fears on this problem because this is such a precious Islamic Principle that no Mussalman, of any caste or creed, can afford to ignore it. It is therefore that the people of those sects of Islam, which are little interested in the problem of Khilafat, also have been feeling on this problem.

Holy Places

Keeping in view the orders of our religion, we Mnssalmans firmly believe that the Holy Land, which, in the Laws of

Islam is called Jaziratul Arab,"and the boundaries o which, have been described on several occasions, from the religious point of view, must always remain under the Sovereignty of Mussalman. Therefore the Mussalmans, all over the world, cannot for a moment. See thecontrol of non-Muslims over any part of the Hol^y Land withoutfeeling that it clearly means an undue interference with our religiousresponsibilities. During the War, in order comfort their minds, the Mussalmans were given promises in most Clear words to the effect that the war will not affect the position of the Holy Land, that they will have more liberty than before and that they will not affect remain under the control of any non-Muslim Power. But now with great regret are the Mussalmans seeing that those who made these promises, are forgetting their word by means of which it was always sought to keep the Muslims at ease as defined by the Founder of Islam (May the Blessings and Peace be on him), should remain in his possession and control. It also indispensible that he should be so mighty and powerful as to claim the leadership of the large population of Muslims, the right of preserving the purity of the faith and defending the Holy Land. The law of Islam has given the sacred title of “Khalifat-ul-Mussalmin” to such a sovereign. The Muslim, in accordance to the teaching of religion has been recognizing this high ideal and conducting their life in conformity with this distinct commandment.

Since this world-wide and terrible conflict has ended, the Muslim world does not find that pleasure which would be natural in demand of every person inview of righteous principles formulated at its culmination. Quite contrary toour expectation we find from that day, deep sensation of pain and injury because our Khilafat and the Ottoman Empire which was one of the opponents of the Allies, is not being treated in the manner we were assured of and which justice and righteousness demands. It is not necessary to say that all followers of Islam, young and old alike are over shadowed with gloom. All shades of opinions among Muslims have always and in all possible forms been representing their views and necessities. The Muslim League, The London Central Islamic Society and other Muslim bodies by means of memorials, petitions etc.have thrown sufficient light on their afflictions.

The Allied aims of War and Pledges of Statesmen

0n the declaration of war, Mr. Asquith, the then Prime Minister, declared ^"We are fighting to vindicate the principle, in these days when material force some times seems to be the dominant influence and factor in the development of the mankind, that small nationalities are not to be crushed, in defiance of international good faith, by the arbitrary will of a strong and overwhelming power."

The Rt. Hon'ble Mr. Lloyd George, the present Prime Minister of Great Britain in the memorable speech delivered on 5th January 1918, while explaining the war aims said "Nor are we fighting to deprive Turkey of its Capital, or of the rich and renowned lands of Asia Minor and Thrace, winch are predominantly Turkish in race." And in another speech, which was principally addressed to His Majesty's Muslim subjects, he pronounced thus we do not challenge the maintenance of the Turkish Empire in the Homelands of the Turkish race with its Capital at Constantinople."

President Wilson in the 12th of his Fourteen Points, advanced as the basis for the conclusion of the war, spoke of the ''assured Sovereignty" of Turkey being safeguarded. And in his speech at the tomb of Washington on 4th July 1 918, lie insisted on "the settlement of every question, whether of territory or Sovereignty, of economic arrangement or of Political relationship,upon the basis of the free acceptance of that settlement by the People immediately concerned and not upon the basis of the material interest or advantage of any other Nation or people which way desire a different settlement for the sake of its own exterior influence or mastery."

The Allied Peace Council

In face of these clear and unequivocal pled^ges given byresponsible statesmen, His Majesty 's_. Muslim subjects were naturally led to be at rest as regards the integrity of their religious supremacy,because. With Muslims all other Asiatic people believe in the sanctity of the pledges given by responsible ministers. It is an irony, of fate that we see the reply given by the Allied peace Council to the Turkish Delegates diametrically opposed to the lofty principles, quite unjust, and tending to create alarm and indignation. The apprehension has been confirmed that some fanatical and selfish powers are designing to occupy and control the territories of the'Khalifatul Mussalmin in the ill—used name, of justice and equity and for this they persuade the world to believe' that the Turks are devoid of the capacity to rule. This must be remembered that the neighboring hostile and greedy Christian Powers never allowed the, Turks a moment of respite to put their house in order and by_, their intrigues involved them into perpetual wars and the internal risings, the events which persons well versed in History are well aware of. Any other Nation would have succumbed long ago to these dire onslaughts. The Turks alone had the courage to face their numerous enemies and to put down their rebellious Christian subjects for centuries together.Now the Muslims have quite realized that this is the first step to violate their principles of religion. Considering all the present and past events the Muslims are perfectly justified to think that they are being driven into such acatastrophe as appears_,to be a fatal blow to their religious aims and ideals. This feeling becomes still more aggravated when they perceive that the charming pledges and the lofty principles of equality of nations and self-determination declared at the conclusion of the war were only advanced to be applied to those enemies of the Allies, who in comparison to the Islamic Power, Turkey, are decidedly more dangerous to the peace of the world in general and the Allied supremacy in particular.But the same in connection with our KhiIaftat are thrown over board. Now we are confronted with the result of those efforts, b^ywhich after all the Khilafat, cherished by the forty crore followers of Islam,is to be annihilated, thus causing an intense injury to the civilization of Islam and our spiritual duties and progress.

The Proposed Dismemberment of Turkey

The schemes, which the Council of the Peace Conference proposes^, to enforce, show that practically whole territory of the Khalifat-u1-Muslmin is to be detached from his sovereignty, including those portions of his dominions in which the Turkish nation is predominant. The British Government wants to have a Mandate for Mesopotamia, and France is to have all rights of a Mandate over Syria, and in Palestine is being created a Jewish State. The Islamic World has invariably protest against these designs and the British Ministers have been reminded of their pledges and also of the hitter and grave consequences which the breach on their part is fraught with. It was made clear to them that many of the provinces, which were thus unjustly to be snatched from Turkey, besides being include in the Holy Land (Jaziratul Arab), were So connected with the past brilliant history of Islam that foreign domination there was a cruel test oft heir peaceful and solemn feelings. The principles of justice and equity (if they have the same meaning in the dictionary of Europe, as is understood by the simple^, but sincere Asiatic) would demand, that these provinces be granted the right of: Self determination and allowed to remain under the suzerainty of the Klialifatul-Mussalmin, so that the spiritual relations between the different factors of Muslins be not' rent as under.

Turkey and Bulgaria were equally responsible for declaring waron the Allies but it is so painful, for the Muslims to see the Islamic Territory being broken into pieces by time advocates of righteousness, while the Bulgarian' aspirations which she couldnot attain before the war, are being supported, and she is being given thechance of extending her territory to the sea. Our grief becomes still more unbearable when we see that for the imaginary persecutions of the Christians, which were circulated by the Government of the Czar, millions of avenging hands are raised in Europe against time Muslim.On time other hand, is this not barbarity and violation of all human instincts that when poor Muslims are plunged into the welter of tyranny and persecutions. By the Christians, as by the Greeks recently in Smyrna these Champions of righteousness deafen their ears, which were so alert to hear the slanderous voice against the Muslims. No sympathetic expression has yet beenheard from any quarter of Europe on the cries of brutal murders and acts of violation committed by the Greeks.

The Turkey Government is thus blamed for atrocities on subject races, especially Armenian massacres. The spokesman of the Allied Peace Council described this as the serious crime of the Turks. Is it not, a well- known fact that Christian subjects and particularly Armenians have been notorious for their risⁱngs against the lawful authority? In the present war, the Armenians, at the instigation of Russia took arms to stab the Turks at time back when they were busy in their operation against Russia in the Caucasus. What forms of treatment the followers of Christian morality approve of in such a case? We see that most civilized Governments, even in time of peace, do not hesitate tocrush the unarmed oppositionwithout discrimination.Why then should timepoor Turk, pay the penalty of being strangled, if they dealt with the rebels, as they deserved to be dealt with

Thedisappointment of the Mussalmans is still more increased when they find thatthe responsible Ministers of our British Government, which always proudlyclaims to be a "Great Islamic Power," are plunged deep in the same bigotry. When the same Mr. Lloyd George, whose clear promises have been narrated above, remembers the war in Palestine as a"Crusade", we cannot help doubting his intentions and purposes.

Obligation of the British Government towards Mussalmans

Wehave no reason to find fault with other European powers, if they do not payheed to our cries and lamentations. But our own Government which alwaysproudly reiterates to be patron of the great Islamic population, and justly so,cannot set itself free of concomitant obligations. Our restlessness is aggravated when we find the Ministers of the Crown actively forward in the scheme of the dismemberment and partition of Turkey and solicitous of secret treaties, ignoring their solemn pledges.

Musalmansdid not shed their blood and pour out money like water, to see their aspirations dishonored in the Peace Council and the Victory, in which they took prominent Part to be designated as the Victory of the “war of the Crusade." Now when we realize the situation, our hearts become greatly lacerated.

The Existence of Turkey is essential and Useful for Great Britain

It will he idle to repeat how the interests of Great Britain are c1oely bound up with the stability and continuance of the Ottoman Caliphate because so far asIthe Indian political complications are concerned, those noble Englishman whoremember the services rendered by the Ottoman Caliphate during the War with Tippoo Sultan and again on the occasion of the great Indian Munity of 1857, do not lose sight of their importance.

Besides, the Islamic World views the existence and ascendency of Turkey as vital to their religious needs. In this svur1d-vde. conflagration it has been proved beyond doubt and acknowledges that the British cannot do away with the sympathy of the vast population of the Mussalmans for the strength and economical advanteges of their great Empire. Again, if a generous hand is extended to a people,(whose life and conduct is entirely religious,) in a matter of high importance touching their beliefs and affections they will appreciate it passionately and that policy will be a great asset to secure their permanent loyalty, gratitude and devotion which are their national virtues.

On this occasion it is advisable that I should repro- d reproduce for you a portion of the speech of that just and true En_glishman, Mr. Marmaduke Pickthall,who, in the true sense of the world, deserves to be called a friend and well-wisher of the British Government. Hesays

What fools we are deliberately to go and anger Asiain order to please Powers of Europe, which we have to bribe. Europe is commercial. The European nations sell their faith. Asia is, no doubt, ulterio to Europe in this respect and others as is self-evident. But if you want undying faith and loyalty, a passionate devotion which never fail you at a pinch, a pure enthusiasm for_, ideals not commercial nor political,but righteous, just and human, then go to Asia and seek by all means in your power to win the heart of Asia,“If I had the ear of the British Government at this Juncture, I would say: ‘Step forth and with a generous gesture saves Turkey now;and if any Poweropposes you, I promise you an army of 10,000,000 of Muhammadans who will fi_ght for you against that Power with wild delight. Save the Muslim Empire now, and you save England from dishonour. Destroy it and you Wreck the British Empire.

I beg to be pardoned if i[ frankly warn Ministers Of the Crown againstthe blunder they are committing by utter disregard of the Muslim feeling,taking them to be the feelings of a dormant and dying nation. They forget theLaw of God. Thai Virile Nations Die Notand they lose sight of thestruggle of Nations, once fallen for their rise. They must remember that theirhaughtinessand breach of faith is acting as a lash for the sleeping Muslim Nations.The time has come when tire Muslims are face to face with novel political situation and with it the deplorable attitude of the Ministers of_.the Crown entails serious issues.

The Duty of the British Government

Brethren,from: what has been narrated above, it is quite clear what we Mussalmans demand. It is the moral duty of the Government to honour imperishable feelings,based on the rights we claim as seven crore subjects of the Crown. The formal excuse that Great Britain has no control over the decisions of the Allied Peace Council cannot be entertained as valid. The events have confirmed the conviction that if the British

Government were to use prestige and weight with a sincere desire and induce the Entente Powers;it will be impossible for them to turn, away from the British and particularly when our demands are within the limits of time principles formed as the basis of peace.

Suppose that the Entente Powers_, in their thirst for territory disregard the brilliant and valuable part p^layed by England, by which they have attained now the position of settling the politics of the world, then for the British it will be the real test of their sincerity amid good intentions by ill will they have always soothed the Muslim mind and in that case they should not give the support to the Peace Treaty out of deference to the conviction of the seven crore Muslim subjects of time Crown. If the British Ministers cannot prevail upon time Peace Conference, and the treaty is passed in such. terms as are opposed to the demand of the' Islamic world, and contrary to the pledges of President Wilson and Mr. Lloyd George and it should be the duty of the British Nation to reject it when the same is finally placed before the Parliament for ratification.

As to what should be the duty of the Musalman in this connection, I would convey to you message of time venerable member of our community Hon’ble K.B. Ibrahim Haroon Jaffur, given by him in conclusion of his address delivered on.21st September 1919 President of the All— India Muslim Conference Lucknow. That is:-

After this, the question rises, what should be the attitude of the Muslims if the fate of. Turkey is not decided agreeably. There is only one answer to this, and that is that we shall never recognise that decision of the Peace Conference, which insults forty crores Muslims of the world and destro^ys their hopes.Such a treaty can, in no circumstances, be binding on us, as was conveyed to the Prime Minister in a resolution of the All India Muslim League Council,passed on 27th August 1919, to the effect that Indian Muslims were not prepared to acknowledge any settlement which is against their demands and wishes.Eventually, the Muslims will be perfectly justified to pursue all constitutional means and utilize their material resources in the cause of Islam."

The Allied aims of War and Pledges of Statesmen

0n the declaration of war, Mr. Asquith, the then Prime Minister, declared ^"We are fighting to 1vindicate the principle, in these days when material force sometimes seems to be the dominant influence and factor in the development of the mankind, that small nationalities are not to be crushed, in defiance of international good faith, by the arbitrary will of a strong and overwhelming power."

President Wilson in the 12th of his Fourteen Points, advanced as the basis for the conclusion of the war, spoke of the ''assured Sovereignty" of Turkey being safeguarded. And in his speech at the tomb of Washington on 4th July 1 918, lie insisted on "the settlement of every question, whether of territory or Sovereignty, of economic arrangement or of Political relationship, upon the basis of the free acceptance of that settlement by the People immediately concerned and not upon the basisof the material interest or advantage of any other Nation or people which way desire a different settlement for the sake of its own exterior influence or mastery."

The Allied Peace Council

In face of these clear and unequivocal pled^ges given by responsible statesmen, His Majesty 's_. Muslim subjects were naturally led to be at rest as regards the integrity of their religious supremacy, because. With Muslims all other Asiatic people believe in the sanctity of the pledges given by responsible ministers. It is an irony, of fate that we see the reply given by the Allied peace Council to the Turkish Delegates diametrically opposed to the lofty principles, quite unjust, and tending to create alarm and indignation. The apprehension has been confirmed that some fanatical and selfish powers are designing to occupy and control the territories of the 'Khalifatul Mussalmin in the ill—used name, of justice and equity and for this they persuade the world to believe' that the Turks are devoid of the capacity to rule. This must be remembered that the neighboring hostile and greedy Christian Powers never allowed the, Turks a moment of respite to put their house in order and by_, their intrigues involved them into perpetual wars and the internal risings, the events which persons well versed in History are well aware of. Any other Nation would have succumbed long ago to these dire onslaughts. The Turks alone had the courage to face their numerous enemies and to put down their rebellious Christian subjects for centuries together. Now the Muslims have quite realised that this is the first step to violate their principles of religion. Considering all the present and past events the Muslims are perfectly justified to think that they are being driven into such a catastrophe as appears_, to be a fatal blow to their religious aims and ideals. This feeling becomes still more aggravated when they perceive that the charming pledges and the lofty principles of equality of nations and self-determination declared at the conclusion ofthewar were only advanced to be applied to those enemies of the Allies, who in comparison to the Islamic Power, Turkey, are decidedly more dangerous to the peace of the world in general and the Allied supremacy in particular. But the same in connection with ourK1iiIaftt are thrown overboard. Now we are confronted with the result of those efforts, b^y which after all the Khi1afat, cherished by the forty crore followers of Islam, is to be annihilated, thus causing an intense injury to the civilization of Islam and our spiritual duties and progress.

The Proposed Dismemberment of Turkey

The schemes, which the Council of the Peace Conference proposes^, to enforce, show that practically whole territory of the Khalifat-u1-Mithslmin is to be detachedfrom his sovereignty, including those portions of his dominions inwhich the Turkish nation is predominant. The British Government wants to have a Mandate for Mesopotamia, and France is to have all rights of a Mandate over Syria, and in Palestine is being created a Jewish State. The Islamic World has invariablyprotested against thesedesigns and the BritishMinisters have been reminded of their pledges and also of the hitter and grave consequences which the breach on their part is fraught with. It was made clear to them that many of the provinces, which were thus unjustly to be snatched from Turkey, besides being include in the Holy Land (Jaziratul Arab), were So connected with the past brilliant history of Islam that foreign domination there was a cruel test of their peaceful and solemn feelings. The principles of justice and equity (if they have the same meaning in the dictionary of Europe, as is understood by the simple^, but sincere Asiatic) would demand, that these provinces be granted the right of: Self-determination and allowed to remain under the suzerainty of the Klialifatul-Mussalmin, so that the spiritual relations between the different factors of Muslins be not' rent asunder.

Turkey and Bulgaria were equally responsible for declaring waron the Allies but it is so painful, for the Muslims to see the Islamic Territory being broken into pieces by time advocates of righteousness, while the Bulgarian' aspirations which she could not attain before the war, are being supported, and she is being given the chance of extending her territory to the sea. Our grief becomes still more unbearable when we see that for the imaginary persecutions of the Christians, which were circulated by the Government of the Czar, millions of avenginghands are raised in Europe against time Muslim.On time other hand, is this not barbarity and violation of all human instincts that when poor Muslims are plunged into the welterof tyranny and persecutions. By the Christians, as by the Greeks recently in Smyrna these Champions of righteousness deafen their ears, which were so alert to hear the slanderous voice against the Muslims. No sympathetic expression has yet been heard from any quarter of Europe on the cries of brutal murders and acts of violation committed by the Greeks.

The Turkey Government is thus blamed for atrocities on subject races, especially Armenian massacres. The spokesman of the Allied Peace Council described this as the serious crime of the Turks. Is it not, a well- known fact that Christian subjects and particularly Armenians have been notorious for their risⁱngs against the lawful authority? In the present war, the Armenians, at the instigation of Russia took arms to stab the Turks at time back when they were busy in their operations against Russia in the Caucasus. What forms of treatment the followers of Christian morality approve of in such a case? We see that most civilized Governments, even in time of peace, do not hesitate to crush the unarmed opposition without discrimination.Why then should time poor Turk, pay the penalty of being strangled, if they dealt with the rebels, as they deserved to be dealt with

The disappointment of the Mussalmans is still more increased when they find that the responsible Ministers of our British Government, which always proudly claims to be a "Great Islamic Power," are plunged deep in the same bigotry. When the same Mr. Lloyd George, whose clear promises have been narrated above, remembers the war in Palestine as a "Crusade", we cannot help doubting his intentions and purposes.

Obligation of the British Government towards Mussalmans

We have no reason to find fault with other European powers, if they do not pay heed to our cries and lamentations. But our own Government which always proudly reiterates to be patron of the great Islamic population, and justly so, cannot set itself free of concomitant obligations. Our restlessness is aggravated when we find the Ministers of the Crown actively forward in the scheme of the dismemberment and partition of Turkey and solicitous of secret treaties, ignoring their solemn pledges.

Musalmans did not shed their blood and pour out money like water, to see their aspirations dishonored in the Peace Council and the Victory, in which they took prominent Part to be designated as the Victory of the “war of the Crusade." Now when we realize the situation, our hearts become greatly lacerated.

The Existence of Turkey is essential and Useful for Great Britain

It will he idle to repeat how the interests of Great Britain are c1oely bound up with the stability and continuance of the Ottoman Caliphate because so far asI the Indian political complications are concerned, those noble Englishman who remember the services rendered by the Ottoman Caliphate during the War with Tippoo Sultan and again on the occasion of the great Indian Munity of 1857, do not lose sight of their importance.

Besides, the Islamic World views the existence and ascendency of Turkey as vital to their religious needs. In this svur1d-vde.conflagration it has been proved beyond doubt and acknowledges that the British cannot do away with the sympathy of the vast population of the Mussalmans for the strength and economic advantages of their great Empire. Again, if a generous hand is extended to a people, (whose life and conduct is entirely religious,) in a matter of high importance touching their beliefs and affections they will appreciateit passionately and that policy will be a great asset to secure their permanent loyalty, gratitude and devotion which are their national virtues.

On this occasion it is advisable that I should repro- d reproduce for you a portion of the speech of that just and true En_glishman, Mr. Marmaduke Pickthall, who, in the true sense of the world, deserves to be called a friend and well-wisher of the British Government. He says

What fools we are deliberately to go and anger Asia in order to please Powers of Europe, which we have to bribe. Europe is commercial. The European nations sell their faith. Asia is, no doubt, ulterior to Europe in this respect and others as is self-evident. But if you want undying faith and loyalty, a passionate devotion which never fail you at a pinch, a pure enthusiasm for_, ideals not commercial nor political, but righteous, just and human, then go to Asia and seek by all means in your power to win the heart of Asia,“If I had the ear of the British Government at this Juncture, I would say: ‘Step forth and with a generous gesture saves Turkey now; and if any Poweropposes you, I promise you an army of 10,000,000 of Muhammadans who will fi_ght for you against that Power with wild delight. Save the Muslim Empire now, and you save England from dishonour. Destroy it and you Wreck the British Empire.

I beg to be pardoned if i[ frankly warn Ministers Of the Crown against the blunder they are committing by utter disregard of the Muslim feeling, taking them to be the feelings of a dormant and dying nation. They forget the Law of God. Thai Virile Nations Die Notand they lose sight of the struggle of Nations, once fallen for their rise. They must remember that their haughtinessand breach of faith isacting as a lash for the sleeping Muslim Nations. The time has come when tire Muslims are face to face with novel political situation and with it the deplorable attitude of the Ministers of_.the Crown entails serious issues.

The Duty of the British Government

Brethren, from: what has been narrated above, it is quite clear what we Mussalmans demand. It is the moralduty of the Government to honour imperishable feelings, based on the rights we claim as seven crore subjects of the Crown. The formal excuse that Great Britain has no control over the decisions of the Allied Peace Council cannot be entertained as valid. The events have confirmed the conviction that if the British

Government were to use prestige and weight with a sincere desire and induce the Entente Powers; it will be impossible for them to turn, away from the British and particularly when our demands are within the limits of time principles formed as the basis of peace.

Suppose that the Entente Powers_, in their thirst for territory disregard the brilliant and valuable part p^layed by England, by which they have attained now the position of settling the politics of the world, then for the British it will be the real test of their sincerity amid good intentions by vlii1i they have always soothed the Muslim mind and in that case they should not give the support to the Peace Treaty out of deference to the conviction of the seven crore Muslim subjects of time Crown. If the British Ministers cannot prevail upon time Peace Conference, and the treaty is passed in such. terms as are opposed to the demand of the' Islamic world, and contrary to the pledges of President Wilson and Mr. Lloyd George and it should be the duty of the British Nation to reject it when the same is finally placed before the Parliament for ratification.

The Duty of the Mussalmans

As to what should be the duty of the Musalman in this connection, I would convey to you message of time venerable member of our community Hon’ble K.B. Ibrahim HaroonJaffur, given by him in conclusion of his address delivered on.21st September 1919 President of the All— India Muslim Conference Lucknow. That is:-

After this, the question rises, what should be the attitude of the Muslims if the fate of. Turkey is not decided agreeably. There is only one answer to this, and that is that we shall never recognise that decision of the Peace Conference, which insults forty crores Muslims of the world and destro^ys their hopes. Such a treaty can, in no circumstances, be binding on us, as was conveyed to the Prime Minister in a resolution of the All India Muslim League Council, passed on 27th August 1919, to the effect that Indian Muslims were not prepared to acknowledge any settlement which is against their demands and wishes. Eventually, the Muslims will be perfectly justified to pursue all constitutional means and utilize their material resources in the cause of Islam."

Propaganda of the Muslim Object

In conclusion, it is necessary to say that time organized fanaticism and unsympathetic attitude of Europe and America towards the Islamic world, which has quit blinded them to treat Muslims with even common human courtesy, is due to the fact that the ill- informed and shortsighted press of those Countries has fanned, by false and unfounded allegations, the flames of great racial prejudice against Islam, and particularly against time Turks. These dastardly attempts are not the peculiarities of time Press of any particular country, but generally this hysteria has spread like an epidemic in all those countries. Therefore, it is imperatively necessary that through the medium of a journal and by other means, a movement, slow but sure, should be set on foot to contradict those calumnious charges which have driven the misrepresentation to such a high pitch.

Realizing the importance of this idea, of our respected leader H. H. Sir Agha Khan, the Hon'ble G. M. Bhurgri and other Muslims residing in England, and our newly converted Muslim brethren, especially Mr. MarmadukePickthall, are striving bard in this direction. I think this auspicious work must have been regularly commenced from September last. You very well know that forsuch purposes, a co-ordinate effort and a large fund are necessary. Perhaps many from among us may be unaware of the fact that the European Nations spend thousands of pounds annually on purposes which can influence the public opinion in their favour, it appeal's from a fresh letter, received from H. ,H. Sir Agha Khan that the Greeks spend twenty thousand pounds, and the Armenians ten thousand pounds annually ontheir detestable propaganda. The present events demand that we stand more in need of making use of such means. Can here be any other more pressing occasion than this to try and test our established generosity and large heartedness? The spirits of our those ancestors, whose lives and treasures were sacrificed for the National welfare are at this time expectantly looking for our liberality to see how far we act to defend and preserve our religions and national existence. In fact, our this, life is only meant to he sacrificed in the Path of God, theAlmighty, Who has ordered us to say prayers, our Sacrifices, our lives and our deaths are all for God, the. Lord of the worlds."Will the Nation entrusted by God with such clear Commandment.-, allow its momentary wâ1th to be kept back from being spent in a cause acceptable to Him? Thanks.

I would lack in the discharge of my_. duties if 1 (10 not express deep sense of gratitude towards those righteous English men including several retired Officials and our new Muslim brethren, who, for right and justice and in the best interest of the, British Government, are whole-heartedly denouncing the dismemberment of Turkey_. They have invited the British Ministers and their Nation to turn their attention to the practice of that virtue, which will enable them easily to win over the hearts of the Muslim world and which 'will leave the ineffaceable impressions of gratitude on their minds.

Gentlemen, I cannot control the deep feelings of gratitude, which have been naturally created in my mind as well as in the mind of all my co-religionists, by our fellow-countrymen, sympathising with us in our presenthour of trial. How auspicious are these days for us, when we the son of mother India feel that touch of real injury and pain which result from the calamities of one another. The expression, that 11 and my co-religionists are on this account_, thankful to our Hindu and other brethren, is a mere formality in fact their fraternal inclinations towards it are far superior and stronger to be appreciated in suitable terms. Thisour reciprocal unity is a happy augury of the bright future of our Motherland.

Conclusion

Gentlemen, in wishing you farewell, I will remind you that it isour religious obligation to press our demands, and God forbid, if our efforts prove futile, Islam will, undoubtedly, receive a severe blow. But it is my firm belief that the existence of Islam and its integrity do not depend on any particular Nation. Several nations have come and gone, having served the cause of Islam in the Divine Light which will never wane,for, the Great God has promised: ‑

“VerilyWe hath sent down the Quran and Verily, We shall protect it."

The darkness of the night forestalls the Dawn o the Sun of Glory with fresh splendor and brilliancy.

PEACE BE UNTO YOU.

AMEN

Karachi Meeting

The Khilafat Day, Friday the 17^th October 1919, was suitably observed in Karachi, Musalmans and most Hindus fasted the whole day. After the Juma prayers in every mosque special prayers were offered for thecontinuance and permanence of the temporal power of the Klia1iat-ul-Mussi1inin, the Sultan of Turkey, SultanWaheeduddin VI.

The public meeting presided over by Seth Haji Abdullah Haroon President of the^, Sind Provincial Khilafat Committee, came off at 7-30 p.m. that day in Rhalikclina Hall. Muslims and their other brethren mustered strong on the occasion. Thousands of people were present and the Hall was packed to its full capacity, the verandah also being full. Most people had to go away for want of space to stand. Among those present were Maulvi Muhammad Siddik, Abdul KarimDaras, Hakim Shamshudin, Hakim. Valimahomed, Principal T. L. Vaswani, The Hon'ble Mr. HarchandaniVishindas, Messrs. YnsafaliAlibhaiKarimji, ulamali G. Chagla, Jamshed N. It. Melita, LokamalChellaram, T. K. Jes- wani, editor, "New Times," Durgdas B. Advani, Princi- pal T. K. Shaliani, Pandit M. D. Amersaii and Narsinglal, M. Misquita, Abdul Rahema.n_Bar-at-Law,Fakir Mahomed D utrakhan, Mir Maliomed T3alocli, Drs. Haji, G. H. Kassim and Nihalchand U. Va.swani, TikamdasWadh n mal, Bar-at-Law, Thakurdas V. Thadhani, Barat-Law, SrikirishnaLulla, Seth Adam Khatri, TyebaliAlibliai Kari fl)]i, GulamhusenShoikhValiji, Wali Muhammad Hasanally B.A., LL.B.; Peer Bukhsh and several other Ulermas and Faqirs.

The proceedings opened with a recitation from the Holy Quran which was excellently done by Hafiz Khan MahmoodSaheb. Seth Haji Abdullah Haroon then read his thoughtful address in eloquent Urdu and throw light on the problems regarding the Caliphate and the KhaliafatulMussilmin, on the satisfactory solution of which, the learned president thought, depended the future peace and progress of the world, dwelt on the promises hitherto made by responsible British Ministers on the fulfillment of which, he said, the Muslims had every right to insist. Letters of sympathy from MaulviFateh Muhammad bhaiAlkamari, Hyderabad, Priest of the Borah community of Karachi, Hakim MaulviFateh Muhammad and Mir Ayub Khan bar-at-law, who were unavoidably absent from the meeting, wore read, as also a telegram from the Anjurnan-e-Islarn, Mirpurkhas, giving account of the meeting held there. The Head Priest of the Borah Communitywrote: -" I am one with you in the object of the meeting to-night to memorialize Government on the subject of the Khalifatand the Holy Places of Islam."

Then was sung by Munshi Abdul Ghani in a melodious tone, an elegy on the present deplorable circumstances in which Turkey and Islam havebeen hurled and the audience listened to him in rapt attention. The poem was so pathetic that it moved one and all any manywere heard sighing and sobbing in the hail and tears.

Coursed down many a cheek.This poem more than anything else brought home to the Muslim mind the extent of the present Islamic decline as the result of the contemplated dismemberment of the KhaIif's dominions Iqbal's National Anthem, sung by a Muslim boy, created a bright ray' of hope in the audience and at every couplet the singer was enthusiastically applauded.

Resolutions

The first resolution ran:—"That this public meeting of the Mussalmans of Karachi held under the auspices of Sind Provincial Khilafat Committee, after solemn Friday Prayers and Prayers for the continuance and permanence of the temporal power' of the Khalifat-ulMussilmin, approves the proceedings of and adopts all the resolutions passed by the All—India Muslim Conference held at Lucknow on the 21st September 1919 and expresses its greatest anxiety and _,indignation over the threatened dismemberment of Turkey and removal of the Holy Places of Islam from the Khalif's control, and trusts that His Majesty's Ministers will secure fulfillment of the pledge of the Right Hon'bleLloyed George, given on behalf of the British Empire regarding Turkey, for,otherwise there will inevitably be created an upheaval among the Muslims threatening alike the peace and progress of the world generally, and giving rise to strong and deep rooted discontent within the British Empire particularly."

Maulvi AbdulKarimDaras, while moving the resolution, said that he did so not as a matter of custom andformality but as hischief religious duty. Islam had never -been without a Khalifat, he said, and never would: remain so. The booklet named "TahqiqulKhilaJat" has been written by an unknown Mulla with a view to deceive the simple folks in the muffasil, and the writer thus had doubtless played into the hands of the enemies of Islam. The Mullawrote in his pamphlet that the Musalmansin loyalty bound to the British Government in India should not bother themselves with the "Ottoman Caliphate. The learned Ulama refuted that mischievous statement by saying that their loyalty to the British Throne could, never bar them from owning spiritual allegiance to the Sultan of Turkey, the KhalifatualMussilmin the Commander of the Faithful, the Keeper and Protector of the Holy Kaaba to which Muslims of the world ever turn their faces in prayers five times a day. Some advanced, the Maulvi said, that ridiculous argument that they were against Islam when the Caliphate was in imminent danger. He beautifully illustrated his idea by saying that it would be the height of folly to wish for the, preservation of Attarif the bottle containing it was broken into pieces. The KhalifutalMussilmin might lose his dominions, as the Prophet did when hewas forced to emigrate to Medina,, but he believed that the Turks would return not as conquerors of Mecca alone, but like the Prophet, peace of God be upon Him, asconquerorsand ruler of God's land.This resolution was seconded and supported by Mr. Abdul Raheman Bar-atLaw, Moulvui Muhammad SidikSaheb and Mr. Muhammad Ali Muhammad, in spirited speeches.

The Hon'ble Mr. Hari Chand Raisympathised with the Mussalmans in their present hard situation, as much as, he said, lie would with his own people. 1-lindoos and Muslims are like the limbs of one body and it is therefore natural that if one limb is injured the whole body must ache with pain. Principal T. L. Vaswani who wore an expression of sincere sympathy on his face, more eloquent than his words, moved as he was by the solemness of the occasion, quietly gave his wholehearted support to the resolution.

Messrs. Jamshèd N. R. Mehta, Lokamal Chellaram1 Principal Tarachand K. Shahani, Pandit M. P. Amersain a Unitarian Christian,narsinglal and ShrikisiiindasLulla expressed their sympathy with the Muslim cause. Principal Tarachand himself agreeing with the text of the resolution as it was, insisted on the inclusion of the word "Hindus" also along with Mussalmans in it. PanditAmersain warned his fellow Christians that the cause of Christ and hence that of Christianity would suffer more than of Islam by the proposed dismemberment of Turkey for has not Christ ordered the Christians to love their friends and foes alike?

This resolution was unanimously carried. The second resolution ran as under: ‑

With a view to safeguard the integrity of the Turkish Empire and maintain the Ottoman Klialifat and consequently Khalifat-ul-Mussalmin's necessary control over the Holy Place of Islam, by means of carryingon an effective propaganda in England and elsewhere, including the proposed organ of the Muslim Opinion in London, this Public Meeting of the Mussalmans of Karachi resolves that a fund for the proposed object be startedand controlled by the Sind Provincial Khilafat Committee and appeals to all brethren-in-faith and their sympathizers to make liberal contributions towards the same"

Mr. Mohammed Khan moved this resolution and said that the European Powers had been planning the expulsion of the Turks hag and baggage from Europe and thus wanted to strike at the very heart of Islamic Polity. Then he referred to various massacres of Muslims by Armenians and Greeks and said that false stories regarding Turkey were given free publicity in the European Press inorder to justify their own misdeeds whichput civilization andjustice alike to shame. In view of the facts which he disclosed, he said that a Muslim Propaganda on the lilies suggested by the Hon'ble Mr. G. M. Bhurgri was essentially, necessary. While appealing for the funds, he said that ten thousand pounds as Reserve Fund and Fifteen hundred pounds as recurring annual expenditure for a weekly organ of Muslim Opinion in London was not a sum which Muslims could not afford. Dr. Haji seconded the resolution which was unanimously passed

The third and the last resolution authorizing the President "to forward copies of the first Resolution by wire to the Prime Minister, the Secretary of State for India, His Excellency the Viceroy, H. H. Agakhan and theHon'ble Mr. G. M. Bhnrgri" was moved and secondedby Dr. Haji, M. B. B. S. and Mr. MuledinaAbbasi, B.A., LL.B, respectively and was unanimously carried.

A vote of thanks to the President moved by Mr. Mahomed.Khan and seconded by Seth Tayebali "AlibhaiKarimji, the latter eulogising the efforts of the President in glowing terms, was carried with acclamation and thus terminated the splendid meeting the memory of which will ever be cherished in' the minds of all and which will be remembered in the history of the Indian Evolutionfor the fact that perfect order prevailed there and thereit was that the ties of Hindu-Muslim unity were bound and cemented more strongly than ever.

Khilafat Day at Hyderabad

AUDIENCE MOVED TO TEARS.

Inquiry Demanded into Anti-Khilafat Movement in Sind,

MUSLIM LADIES' GATHERING

The Khilafat Day was celebrated here yesterday with the greatest enthusiasm. Musslmans had voluntarily on the mere announcementof Moulana Abdul-Bari stopped business. HazaratMoulanaTaj Muhammad, one of the greatest religious teachers in Sind, came down to preside and was welcomed at the railway station by Hindus and Mussalmans. At the Jumma prayers in tile Mosques of the townspecialprayers for the safety of the Khilafat, Turkey and Jazeeratul Arab were offered and in the Sadar Mosque MoulanaTaj Muhammad spoke on these questions taking an Ayatfrom the Quran as his text. There were tears in theeyes of the entire congregation. The whole of the Mosque was so overcrowded that people had to stand outside in the sun in the afternoon a long procession of several thousands of Mussalmans on foot passed through the main bazaar amidst

The enthusiastic and enthusiastic takbeers of Allah O Akbar .Never before in the history of Hyderabad had such a long yet orderly procession taken place. At shortintervals Hindus garlanded the president—elect and other religious 1eders and sprinkled rose water on the procession.

Integrity of Turkish Empire

At Holmstead Hall where an openair meeting was held, the entire front ground wascrowded up. The proceedings began. Witha recitation from the Holy Quran by Moulana Hafiz Asadullah Shah, Mian Muhammad Hashim, Editor of the Ka.chlcol, then read an especially composed poem for the occasion which moved the hearts of hearers so much thatthere was actual sobbing among the Mussulmans. Mr. Noor Muhammad , pleader, than spoke on behalf of the conveners of the meeting, explaining at some length the purpose of their gathering there that evening The president then read his speech in a loud voice, showing the importance of the Khulafat and Jazeeratul Arab and the necessity of the integrity and independence of Turkey. The meeting then adjourned for the sunset prayers and on its reassembling Iqbal'sTurana was sung in chorus. Mr. Abdul Jabbar pleader then in a forceful speech proposed the following resolution.

In view of the threatened dismemberment and Parceling of the Turkish Empire among some of the European nations the Mussalmans of Hyderabad, (Sindh) in public meeting assembled after invoking in the mosque theaid of God Almighty to avert the calamity over the House of Islam deem it necessary in the interest of both, Islam and British Empire to place on record their strong convictions

(a) That the spiritual supremacy and the status of the Khalifat-uI-Mussilmeen are inseparably bound up with his complete political independence and therefore any scheme that aims at his removal from the seat of Khilafat Islam or at reducing his power, andprestige in any shape or form would be considered by the entire Muslim world-as a direct encroachment upon their faith and violation of the pledges given to Muss1mans by the chief spokesmen of the British Empire 'and the Associated Governments.

(b) That, in conformity with the doctrine of Jazeeratul Arab and in justice to Turkey, the only power in the world that can have the mandate for the provinces of Turkey now under military occupation is Turkey herself and they appeal to the British Government not to disregard the doctrine of the JaeeiatulAiab

(c) That any interference with the authority and absolute control of the Commander of the Faithful H I IM. Sultan Wahid-ud-Din Mohamd over the land and affairs of Hedjaby any non-Moslem Power or any help howsoever small, given to any tribe or 'party be it even to protect the Holy Kaba itself or the Holy Sepulchre at Medina would be an intolerable offence to Mussalman sentiments.

(d) That the time has come when Mussalmans respectful1ybut emphatically demand that the British Government should give effect to the most solemn pledges it gave to the Muslim world with regard to Turkey, the Khlafat and the Holy_. Lana, and to uphold the principles for which the Allies fought a those promises and principleswere in no small measure instrumental increasing the enthusiastic support in men and money which the Mussalmans of India gave to the British, Empire in the hour ofherneed.”

Seth Haji Ahmed seconds this resolution and Mr. Santdas, pleader, and Professor Ghashaidas supported it and it was carried amidst loud Takbeers of Allah-o-Akber.

Greek Atrocities in Asia Minor

Mr. Sheikh Abdul Majid, Editor of the Alamin, in a beautiful speech, which made both Hindus and Mussa1mas weep, moved the following resolution:

“That this meeting condemns the Greek atrocities committed upon the Muslim population of Asia Minor and considers the Greek occupation of the Turkish territory, at a time when the Turkish Army is under the terms of Armistice, disarmed and demobilized, as a vio1átiôn of all-principles and laws of war and justice and therefore urges upon the British Government the necessity of securing the Mussalinans of the unhappy areas safety of life and property and of obtaining the immediate evacuation of the territory forcibly taken possession of by the Hellenic,troops."

Mr.Majid wound up his speech by reciting a poem appealing for the mercy of the Prophet which made the entire the assembly weep like children. The resolution was second by Mr. SikanderBeg and was supported by Dr. Choithram in a forceful speech. It was carried amidst still louder Takbeers.

The resolution created the greatestpossible indignation the extent of which canonly be realized by those present in the meeting. It ran as follows:-

Anti-Khilafat Propaganda in Sind

AN APPEAL TO H. E. THE GOVERNOR

"That this meeting views with contempt the anti-Khilafa propaganda started in Sindh and feels it to duty to bring to the notes of His Excellency Sir George Lloyd the fact that very strong belief is widely prevalent in Sindh that the movement owes its Organ and existence solely to the official capacity and influence of some Government servants. This meeting, remove the fears that the Mussalmans of Sindh now entertain regarding the intentions of the Government in this question. This meeting is confident that his Excellency will with his usual breathed of mind secure the Sindh Mussalmans peace of mind by taking immediate action against such Government servants as may be found responsible for starting, aiding and carrying on this propaganda.

This resolution was moved by Dr. Sheikh Noor Mohammed who traced: the history of the movement and showed how it had been started after the Easter last during which the Ulemas of Sind had unanimously held the Sultan to, be the rightful Caliph He chew attention to the state- merits of the Moulavees of Sind and how their signatures had been obtained for a pamphlet MoulaveeFaiz-ul-Karim is said to have written, He would not believe that MoulaveeFaiz-ul-Karim could possibly be the writer of the Anti-Khilafat Pamphlet because the Moulavee had inmost clear word testified to the correctness of the Fatwa of Moulana Abdul-Bari Sahib only in the Easter last'. If he was really the author of the anti-Khalift pamphlet there must be something which made him change his views in. so wonderfully short a time. He read out the facsimile of a 1etter of MoulveeGul Muhammad to Khan BahadurNabiBukhsh, Native" Assistant Commissioner and another facsimile of a letter of the Khan Bahadur himself enlisting the help of a friend of big in the matter of the distribution of pamphlets in Karachi. He drew attention to the articles of the Aihaqand Sind Moslem and showed that this movement had all the characteristic of a political propaganda and said that it was against the Government Service Conduct Rules for any Government Servant to start aid to carry onthe propaganda, as it had been carried on in Sind. He was sure that Sir. George Lloyd would hear their appeal. The resolution was seconded by MianMahomed Ismail SahlbLada Sahib of the Peer of Jhandoo who in supporting the resolution, said that the resolution had two parts.

One was the expression of their feelings regarding the movement and the second an appeal tothe greatand good Governor of Bombay to hold an enquiry into this affair. He was concerned more especially withthe second part ofthe Resolution than the first as he had some personal experience of it. He was called to Karachi by Khan BahaduNabiBuksh, native Assistant Commissioner, through one of the speaker's friends whowrote to him three letters urging him, to go to Karachi. In consequence of those letters he went to Karachi the Khan Bahadur called on him five times and he avoided meeting him but the fifth timemanners did not permit him to refuse to see him. The khan Bahadur then spoke to him things which supported this resolution. Perhaps he thought that all Peers in Sind were so timid, illiterate andignorant of the history and principles of Islam that he would be able to achieve his object through them. But it was not possible, for him (the speaker) to be so dishonest to the faith and ho had to disappoint the Khan Bahadurby refusing point-blank to put his signature on what is said to be the pamphlet of MoulaviKarim.Heappealed to HisExcellency to hold an enquiry into this matter and announce the result of it, to the satisfaction ofMussalmansonthe occasion of his forthcoming visit to Sind, and thereby earn the gratitude as he did, during his last visit when of all the Governors he made the best soothing references to the Khilafat and the TurkishQuestion in reply to the address of the Sind Muhammaden Association. He believed that it was the good fortune of Mussalmans that they had a sympathetic and above all a vigilant.Governor and he were sure that hisExcellency would consider it necessary to hold an enquiry.

On being put to vote the resolution was carried amidst the loudest TAKBEERS OFALLAHO AKBAR and the whole assembly loudly demandedan open enquiry.

A committee was then appointed to form a Khilafat Committee.

With a vote Of thanks to president and the outside guests the meeting dispersed. The meeting was a huge success and the people were most orderly throughout The Police were conspicuous by their absence in the bazar through which the procession passed, which reflects greatcredit to the common sense of the DistrictOfficers. As a large number of Mussalmans had fasted that day theHindusmade the arrangement at the Holmstead Hall for their Iftari. Thismeeting demonstrated the sincere co-operation of Hindus and Mussalmans.

Another most important feature of the local Khi1afat Day was theMussalmans Ladies Meeting at which prayers were offered for their Kha1fa. Never before had a meeting of Mussalmans Ladies taken p1ace in Sindh the present gathering shows the attachmentof Mussalmans to theirbeliefs. The resolution been cabled to Premier, the Aga Khan and the Hon'bleMr. Bhurgi.

The Khilafat Day in other places in Sind

LARKANA

Larkana deserves to be congratulated on the wonderful success it achieved in celebrating the Khilafat Day. The local Eidgah was full to the brim, and among others were present Mr. Jan MahommadJoonejoBaratLaw; Pirzada. Abdul Ghaffar Bar-at--Law, Syed Ahmad Akhtar, Syed Malunuci Shah, Seth Khudadad Sb., PirTurabali Shah, Pir Syed Imarnni Din: Shb, PirSyédFathul: Din Shah, Pir Ali 'Mania, Pir Ibrahim Shah, Maulana .Abdul FaizGhuiarnUrnMaulavi Haji AhmaclSb.,MulviMohdAlamSb,,MaulviSulemanSbMauiaviMolid. Shah Sb., MaulaviGhulatnHussain Sb., Pir m, Aahullah Shah Sb, Pit^,Syed'Ali Anwar Shah, MtulaviGhuiamNabi Sb., Wadei'oMohd.. .Khn Sb., Wadero Syed Panah Ali Shah Sb., SyëdGhausal Shah Sb., WaderoMohd.Bachal Khan and MaulaviGhulamRasul. Mr. G. M. Ghulam Ali, B. A. Pleader occupied the chair. MaulaviMohd. Aq'il Sb. read the khutba. The following resolution was unanimously passed

Chairman—Mr. Ohulam Au, Pleader Larkana.

"Graciously accept and convey following resolution passed under my presidency to British Premier and Secretary of State England. Mahomeclans of Town and District of Larkana in mass meeting assembled at Eidgah support All India Moslem Conference Lucknow held 21^stSeptember and approach you with their earnest loyal request that you will press with Your BritishPower and prestige as you havepromised to us Indian Mussalmans, that integrity, dignify an I prestige of the Ottoman Caliph and safety and sanctity of the holy lands of Islam shall be reserved to the Mahomedans of the world."

SUKKUR

CItaiuinan-11oidvi Abdul K7u.li1e 1forai,.Sulcicur,

Resolution.

"The local Mussalmans and Hindus of Sukkur assembled in a meeting near Mir Massuim Shah Minaret and supported by the pardahNashin ladies meeting held today, emphatically appeal to His Excellency the Viceroy of India to urge His Majesty's Prime Ministerto use the full weight of his office and the influence of the British Empire to prevent any interference by any Non-Muslims power with the universal Khilafat of the Sultan of Turkey and with his undisputed. Control over all Holy Places and to preserve unimpaired the integrity of his Empire for which the loyal and law abiding population of the Indian Empire will remain sincerely grateful."

Radhan(District Larkhana).

(From Saiyed Hafiz Misri Shah.)

A mass meeting of the Muslims of Radhan was held on 17th October 1019 under the presidency of Saiyed Hafiz Misri Shah to celebrate the Khilafat Dayand the following resolutions were passed:-

1. That the boundaries of the Turkish Empire should remain the same as they were before the war.

2. That Arabia should remain under the sovereignty f the Turkish Empire.

3. That the Indian Government be requested to use their good offices to influence the Peace Conference to give a due consideration to the feelings of the Muslims in general.

4. That the above resolutions be sent to the Sind Provincial Khilafat Committee Karachi for transmission to the Government.

(From_.Mahom,edHashimBalochZeminclai )

A general mass meeting of the Muslims was held under the presidency of MianMuhammedHashim Khan Baloach, founder of the MadrassehHashma near post 78 miles Post 84 Jamrao Canal TalukaMirpurKhas District Thar and Paikar, and the following resolution, was passed :—

That the Government request over and over again to use their influence to preserve the integrity of Islam by maintaining the temporal authority of the Sultan of Turkey, this year the number of pilgrims being comparatively so small is a clear proof of the weakness of the Islamic situation and the weakness of the temporal authority of the Turkish Empire will lead to the weakness of Islam.

Goth Kazi Muhammad Araf

(From Mr. dbcioolKärirn.)

The Muslim residents of Goth Kazi Muhammad Araf assembled in a meeting on Friday the 17th October 1919 to offer prayers for the safety of the Turkish Empire, when the following resolution was passed:-

We the Muslims of this village pray to theBritish Government to preserve the integrity of HazratKhalifat-ul-Musilmin Sultan WahiduddinMuhammad VI, and thus earn the blessings of their Muslim subjects.

Goth Pir of Jhanda

A mass meeting consisting of about 700 Muslims washe1d to celebrate the Khilafat Day under the dencyof the Pir Sahib of Jhando, and prayers were offered for the integrity of the Turkish Empire and continuance and permanence of the 'Khahite of Razrat Sultan Wahiduddin Muhammad VI.

Bakrani Road (District Larkhana).

A mass meeting of the Muslims of Bakrani Road was held under the presidency of Pir Muhammad FatahllahShahto offer prayers for the integrity of the Turkih Empire, and for the maintenance of the Khalifat of the Sultan-of TurkeyonFriday the17th October 1919 Many Mussalmans were present, and great enthusiasm prevailed.

Goth Shah QuliPurTalukhaGarhiYasin

(FrommrMahomedAzim)

A mass meeting of the Muslims of Goth Shah QuliPur was held on Friday the 17^th October 1919 to offer prayers for the Caliphate of the Sultan of Turkey and to request the British Government in India to maintain the integrity of the Turkish Empire.

Goth Thai TalukaGarhiYasin

(From Mr Haji Sachal0

A mass meeting consisting of 200 Muslims was held in the village on Friday the 17^th October to offer prayers for the sultan of Turkey and to request the Indian Government to preserve the integrity of his Khilafat.

Goth Ruk

(From MrWaderoChuttamal)

A meeting of the Muslims of Goth Ruk assembled on Friday the 17^th October 1919 to offer prayers for the Sultan of Turkey and to request the Indian Government to maintain the integrity of the Khalifa of Islam.

GarhiYasin

(From Mr. Haji AkhundMahomed Khan)

A mass meeting of the Muslims of GarhiYasin was held on Friday the 17^thOctober 1919 to celebrate the Khilafat Day Prayers for the Sultan of Turkey were offered and the following resolutions were passed:‑

1.Thatthe territories of the Sultan of, Turkey should be the sameas they were before the war.

2.^, That the integrity of the Khilafat of the Sultan of Turkey should be preserved and maintained by the Peace Conference.

GarhiBudhal (TalukaShikarpur.)

(jlh,.oin, .rir)^•.Ghula'mKadiirshah.)

A massmeeting of the Muslims was held to celebrate the Khulafat Day and the following resolutions were passed: ‑

1. That the Government of India be requested to preserve the integrity of the Khalifat-ul-Mussalmans the Turkish Sultan.

2. That clue regard be paid by the British Government to the-feelings of the Indian Muslims, who rendered useful and valuable services during the war.

3. That the Anti-Khilafat propagandists are not right in their work. They themselves have been recognizing the Sultan of Turkey as their rightful Khalifa for a long time past, and this sudden change in their beliefis not based on reason.

General Report.

The Khilafat Day was celebrated in Sind in a manner befitting the solemn occasion. Hindus andMussalmans, all joined without any distinction of creed and caste. Prayers for the continuance and protection of the Ottoman Khilafat and for the integrity of the Temporal Power ofKhialifat-ulMusslamn, were offered all over the Province oven most of the small villages taking active part. Public meetings were held at almost all the important centers, a brief summary of the proceedings of which we have given above. Karachi, Hyderabad, MirpurKhas, Halla Old, Sukkur, Larkna, Amrot, Shikarpur Taluka GarhiYasin and innumerable other places observed the day. Purdah ladies meetings were held at Hyderabad and Sukkur. Reports from all these places show that fasting was observed both by males and females. Our Hindu brethren also observedupvas (fasting) in some places where meetings were held at 7 p refreshment had been provided for those Hindu gentlemen who had observed fasts. Such was the case at Sukkur where Hindu gentlemen, before the meeting commenced, were requested to go to the adjoining bungalow and break and break their fasts. Elsewhere we have given the text of all resolutions passed at different persons who will show how keenly Sindh Mussalmans feel and deprecate the designs of dismembering Khilafat and Turkey.

APPENDIX 10

Sind Provincial Khilafat Committee's Manifesto

The following Manifesto, issued in Smdlu by the Sind Provincial Khilafat Committee, was distributed broadcast in Sind:-

"Hold YeFast the-Rope-of God and be not Divided To uphold the Grand Khilafat is our Religions Ditty

All our Muslim brethren are well aware of the fact that our Holy Faith ^-strongly enjoins upon us thatwemust maintain bur spiritual relations and ^tieswitha Muslim Sovereign, who is in every was both powerful and independent; competent to' advance the cause Islam and defend '"it against' the aggression of hostile people and who mustbe in possession of the Holy Land and the sacred places of Islam and must be in strong enough toprotect them. It is our, duty to own spiritual allegiance to him. The Law of Islam has called such a Sovereign bythesacred title of Khali'fat-u1-Müsi1nieen and Amir-al-Mussalmans(Khalifa of Muslims and commander of the Faithful). Our Holy Prophet, (May the blessings of GOD be on him) has enjoined that' whoever dies without recognizing the Imam (Khalifa) of the time; will die the death of ignorance (Ignorance was the period preceding the advent of Islam when the people. were idolaters). This saying makes it clear1y manifest how far we Muslimsarereligiously bound tostick to our fealty to the Klilafat. At all times have the Muslims,bygeneral_,agreement, unanimouslyrecognized such a Muslim Sovereign as is possessed of all the requisite qualifications of the Khilafat to be their Khalifa and religious guide; because the existence of the Khalifa is absolutely necessary for the stability and safety of Islam and for the maintenanceof the religion inits purity.

It is for the last tour centuries or so that by the unanimous verdict_, of the learned in religion and law and the agreement Of the people, this high-office has remained vested in the illustrious Turks, sine neither then, nor now was there any Islamic people worthy of that high office, They have ever offered their lives as sacrifices at the altar of Islam. Even today the whole Islamic world, proclaims aloud that besides His, Majesty, Waheed-ud-din Muhammad VI, (May his kingdom and glory be everlasting) there exists no otherSovereign fit to be entrusted with the duties of the Office^' of the Khalifa,

Allied Peace Council and the Islamic Khilafat

It is regrettableto find, that the replygiven by the Allied Peace" Council to the delegates of the Khilafat and Turkish Government, is extremely discouraging and bound to, cause uneasiness, if not consternation. This has revived and fully confirmed the apprehension that some self-aggrandizing powers, burning with fanaticism and earth-hunger, by declaring, the socalled unfitness of the Turkish Government to, rule, are plotting in the namejustice andrighteousness the occupation of its territories, thus, affording reasonable_, ground for fearthat our, religious beliefs, and acknowledged Muslim allegiance the Khilafat may be meddled with. Endeavors are being made to put us in the embarrassment which we consider a great calamity to our religious feelings and obligations. These depressing replies decidedly confirmed the belief in the Muslim mind that the principles of justice and equality of nations, formulated on the conclusionof the war, are being deliberate1y set aside in dealing with the^.Khi1afat and wefully realize that by the destruction and undermining of the Khilafat, our Islamic civilization arid spiritual progress will receive an incalculable injury.

Our prayer to the British Government

Now we have only a ray of hope in our British Government which rules over the majority of the Muslims in the world and which has invariably prided itself on being the greatest Islamic empire of the day. The _Present British Prime Minister Mr. Lloyd Geoge, has given several times distinct pledges as on an occasion, describing then aims and objects for entering into the war,he said "Nor are we fighting to deprive Turkey of its capital or of the rich and_,renounced lands or Asia Minor and Thrace which arAprdominent1y Turkish in race "And, again, on some other occasion he declared ^"Wedo not challenge the maintenanceof theTurkishthe Home lands of the Turkish race with its capital at Constantinople.”

In the beginning of the War and thereafter from time to time we wereassured that the Holy Lands and sacred places will in no way beinterfered with, we may respectfully approach the British Government that they may usetheir influence with the Allies, who seem to have trampled down the principle of Self‑ determination, and are now full of insatiable thirst forterritory, and compel them to recognise the religious aspirations of the Muslims and get the Suzerainty of the Khilafat maintained over the provinces which were beforethe war, under his rule. If this is not done, the fallof the Khilafat isinevitable, which events will certainlycreate intense bitterness and resentmentamong the Muslims

Under the circumstances the All-India Muslim Conference, held at Lucknow on 21st September 1919, resolved that on the 17th October 1919 all Muslims should offer Friday Prayers, bowtheir heads before Almighty God and pray that He inthrough Hismercy and grace, relieve us of this calamity. Our Sacred Religion has ordained that at the time of misfortune we should invoke the blessings of God, as none else can save us from distress.

On that_,(Friday, I7th of October) wemust organize meetings for the purpose of beseeching our Government that they may strongly place our religious demands before the Peace Conference. After holding the meetings, the resolution passed should be forwarded to the Excellency, if the office of SindhProvincialKhilafat Committee, Karachi. If a telegraph office cannot be resorted to, then only copies of -the resolutions should be sent to the office of theabove Committee.

· Seth Haji AbduihiIlaioon

· Maulvi Abdul Karim:Daras,

· MailaviMahamedSadik.

· Fakir_.MahamedDurraklian.

· Hakim. ShatnisuddinAbmad.

· Mir MahomedBaloch

· Haji Jan Mahamed.

· Haji G. H.Kassam.

APPENDIX II

Resolutions of the all IndiaMuslim Conferenceheld at Luck now on 'the 21st September 1919.

Resolution No. 1

That in the opinion of this Conference the question of the spiutia1 position of the Sultan of turkey as a Caliph of the Islamic world is indissolubly bound up with his temporal power as a ruler and the contemplated dismemberment of Turkey and creation of a Turkish empire with non-Muslim power as mandatories is an intolerable interference with the Khilafat which would sow a seed of permanent discontent in the Muslim world.

Resolution No. 2

That this Conference strongly. Protests against: Syria Palestine, Mesopotamia and Armenia where the population is almost exclusively or predominantly Muslim in faith, being formed into separate States with non-Muslim powers as mandatory’s in direct conflict with the principle of self-determination laid down by the Alliedand Associated Power themselves, and conference urges that the principle applied to the Christian peoplesin Europe should also be applied to the aforesaid countries s with the suzerainty of the Sultan of Turkey and any difference in the treatment of Christian ad Muslims populations is sure to give rise to feelings of deep discontent p I alarm in the minds of His Majesty's Moslemsubjects with whosehelp the war was brought to a victorious termination.

Resolution No. 3

That this Conference views with indignation and dismay the report regarding the internationalization of Constantinople and a portion of Thrace and the cessationof another portion of Thrace to Greece, which not only .Militates against the principle of self-determination and. Justice but would also be a direct breach of the edges given by the Prime Minister in his speech of the 5thJanuary 1918 in the name of BritishEmpire.

Resolution No. 4

That this Conference strongly condemns the al absolutely unjustifiable encroachments by Greece upon Turkish territory in Asia Minor and regards is toleration by the Allied Powers opposed to all principles justice and protection of weak states, and is convinced that the Greek occupation of Smyrna fraught with grave dangers to the future peace of Western Asia

Respectfully calls upon his Majesty's Prime Minister secure the immediate evacuation, of the aforesaid Turkish territories, in Asia Minor, and thus put an end the perpetration of brutal deeds of violence by Greeks.

APPENDIX III

The Executive Committee

· SETH HAJI ABDULLAH HAROON-President

· MAULANA ABDUL KARIM AL DARS-Vice-President

· MOHAMMAD SADIG SABIB,

· Mr. MOHAMMAD KHAN,—Secretary

· HAKIM SHAMSUL DIN,- Joint Secretary

· Mr. MOHAMMAD ALI MOHAMMAD,—Treasurer

· Dr. A.M AHMED, B.A., (Causal)

· Dr. H.G KASSIM, M.B.B.S

· Mr. G.G MIRZA, B.A- Pleader.

PRINTED BY MR UDHARAM KEWALLM, AT THE BHARAT ELECTRIC PRINTING WORKS KPACHLAND PUBLISHED BYMr. MAHOMED KHAN, SECRETARY, SIND PROVINCIALKHILAFAT COMMITTEE, KARACHI.

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ جون سرگرميون

(نوٽ﷢: هن موضوع تي وڌيڪ مواد لاءِ ملاحظه ڪريو ”واقعا/Events“ جيڪي هن ئي ويب سائيٽ تي موجود آهن.)

حيدرآباد سنڌ ۾ خلافت ڪانفرنس ۽ انجمن علماءَ جا جلسا

4 جنوريءَ 1920ع تي خلافت ڪانفرنس ٿي ۽ پنجينءَ تي انجمن علماءَ سنڌ جو جلسو، ڪانفرنس ۾ 800 ڊيليگيٽ شريڪ هئا ۽ انجمن ۾ مولوين ۽ پيرن جو تعداد 86 هو. ٻنهي ڪائونسلن ۽ انجمن جي جلسن ۾ جڏهن انهن ظلمن ۽ ستمن جا واقعات بيان ڪي ويا ٿي جي خلافت عثمانيہ جي دشمنن مولوين ۽ ٻين مسلمانن تي ڪيا آهن. تڏهن علم روڄ ۾ راڙو پئجي ويو ٿي. مير مجلس حضرت مولانا غلام محمد صاحب ملڪاڻي پنهنجي صدارتي خطبي ۾ فرمايو ”مسلم ليگ جي صدر صاحب جيڪي گاو قرباني بابت فرمايو آهي تنهن جي دلي تائيد ڪرڻ ۾ مون کي تمام گهڻي خوشي آهي. جيستائين هندو مسلم هڪ ٻئي جي مذهبي احساسات جي عزت احترام نه ڪندا تيستائين اتحاد پخته پايه تي بيهي نه سگهندو.“

5 تاريخ تي جڏهن مسٽر ڄيٺمل جو جلوس هوم اسٽيڊ هال وٽان لنگهيو تڏهن سنڌ جا پير ۽ مشائخ ۽ مولوي هال کان ٻاهر نڪري آيا ته مسٽر ڄيٺمل جي مرحباڪن ۽ هن سان بغلگير ٿي مليا. سنڌي اتحاد جي اها سچي تصوير ڪڏهن به اکين مان غائب ٿي نٿي سگهي.

علماءَ جون تقريرون ٻئي موقعي تي ڏنيون وينديون في الحال گورنر حاجي ڌيان ڇڪائڻ لاءِ هيٺيان ٺهراءَ ڏجن ٿا. (ص 3)

انجمن علماءَ سنڌ جا ٺهراءَ

ريزوليشن نمبر 1

هي جلسو علماءَ سنڌ جو هز ايڪسلينسي لائڊ جارج گورنر بمبئيءَ کي هيٺين بابت ذاتي استدعا ڪري ٿو ۽ بمبئي سرڪار کان اصرار سان اها طلب ڪري ٿو ته جن سرڪاري عملدارن خلافت عظميٰ جي برخلاف واري تحريڪ ۾ ظلم ڪيا آهن ۽ ڪرايا آهن. تن کي جوڳي سزا ڏيئي سنڌ مان يڪدم ڪڍي. ڇاڪاڻ ته مذهبي علمائن ۽ عام مسلمانن تي اڃا تائين ظلم ٿيندڙ آهن. اهي ظلم سرڪار جي نالي کي بي عزت ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن انهن کي يڪدم جوڳي سزا ڏئي سنڌ مان نه ڪڍيو ويو ته هيءَ انجمن علماءَ سنڌ سمجهندي ته سرڪار انهن کي رعيت کان وڌيڪ پيارو ڄاڻي ٿي. پوءِ انجمن مجبور ٿي پنهنجو شرعي فيصلو جاري ڪندي.

تحرڪ مولانا تاج محمود صاحب.

(1) مريد مولوي حڪيم فتح محمد صاحب، (2) مريد مولوي محمد عاقل صاحب، (3) مريد مولوي دين محمد وفائي، (4) مريد پير سيد علي نواز شاهه صاحب.

ريزوليشن نمبر 2﷢:

از صد باتفاق راءِ جلسه پاس ٿيو. هي جلسه انجمن علماءِ سنڌ جو هز ايڪسلنسي لائڊ جارج گورنر جو ڌيان انهن فوجداري ڪيس ڏي ڇڪائي ٿو. جي ڪيس لاڙڪاڻه ضلعي جي مشهور ۽ معزز مسلمانن تي داخل ٿيا آهن. انهيءَ انجمن جو اهو سوچيل سمجهيل خيال آهي ته اهي ڪيس انهن عملدارن جي مدد ۽ انهن جي ايجيٽيشن جي معرفت داخل ڪيا ويا آهن جن عملدارن جو تعلق خلافت جي برخلاف واري تحرڪ سان آهي. هيءَ انجمن تنهنڪري سرڪار کي اصرار سان چوي ٿي ته سرڪار هڪدم هڪ آزاد ڪميشن مقرر ڪرڻ فرمائي. انهي نسوري ظلم جي جاچ لاءِ جو خلافت جي تحريڪ جاري ڪرڻ واري وقت کان وٺي هلندڙ آهي.

ريزوليشن نمبر 3﷢:

از صد باتفاق راءِ جلسه پاس ٿيو، انجمن علماءَ سنڌ جي هي جلسه آل انڊيا سينٽرل خلافت ڪاميٽي ۽ مسلم ليگ ۽ هندستان جي مسلم ليڊرن کي استدعا ڪوٺيو ته اسان کي ظلمن کان ڇڏائين ۽ خلافت جي مسئله بابت مسلمانن تي ٿيا آهن.

ريزوليشن نمبر 4﷢:

از صد باتفاق راءِ جلسه

انهن مسلمنن کي جن تي خلافت ڪري مقدما ٿيا آهن کي مالي مدد ڏني وڃي.

ريزوليشن نمبر 5:

از صدر باتفاق راءِ جلسه

هيءَ انجمن مولوي شوڪت علي ۽ مولوي محمد علي صاحب کي مبارڪباد ڏئي ٿي. جو انهيءَ صاحب نظربندي ۾ جيل خاني جون سختيون سهي ڪري پنهنجي ايمان تي قائم رهيا.

ريزوليشن نمبر 6:

هي جلسه آل انڊيا يا خلافت ڪانفرنس منعقد دهلي مورخه 23 نومبر 1919ع ۾ جيڪي ريزوليشن پاس ٿيا هئا خصوصن تحريڪ بائيڪاٽ ۽ سرڪار سان قطع تعلقات بنسبت انهن سان اتفاق ظاهر ڪري ٿو.

ريزوليشن نمبر 7:

صوبه سنڌ جي خلافت ڪانفرنس لاڙڪاڻه ۾ 5 فيبروري 1920ع جي منعقد ڪئي وڃي هي ٺهراءُ به اميد منظوري سيٺ حاجي هارون پريزيڊنٽ سنڌ خلافت ڪميٽيءَ جي پاس ڪجي ٿو.

الامين، نمبر 13، حيدرآباد سنڌ، 15 جنوري 1920ع، جلد 5، ص 4.

................................................................................................

جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ ڪراچي.

428 مئڪلوڊ روڊ

ڪراچي 23 جنوري 1921ع

جناب من............. اسلام علڪيم.

جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ جي منتظم ڪاميٽيءَ جو جلسو ڇنڇر ڏينهن تاريخ 5 فيبروري 1921ع 11 بجي صبح جو خلافت ڪاميٽي جي آفيس ۾ ٿينگو- مهرباني اچي جلسي ۾ شريڪ ٿيندا.

هيٺيان ڪم سرانجام ڪيا ويندا.

1.بيت المال جو حساب ڪتاب

2.بيت المال ڪيئن ڪجي

3. حيدرآباد ۽ لاڙڪاڻي ۾ ماتحت آفيس (سب مرڪز) خلافت جا ٺاهڻ.

4.قومي تعليم فنڊ ۽ ان جي گڏ ڪرڻ لاءِ ڪهڙا اپاءَ ۽ تجويزون اختيار ڪجن.

5. هميشه لاءِ وفد مقرر ڪرڻ جو ڪم ڪندو رهي.

6.تبليغ ۽ سوديشي رپورٽون.

7. ڪنهن ماڻهن کي روڪجي جي سنڌ پراونشل ڪاميٽي جي نالي پئسا گڏ ڪن ٿا.

8. جنرل ڪاميٽي ڪوٺائڻ لاءِ تاريخ ۽ هنڌ مقرر ڪرڻ.

9. قومي دارالقضائون برپا ڪرڻ.

10. مجاهدن جون جماعتون تيار ڪرڻ.

11. سرڪاري دٻاءُ کي ڪيئن منهن ڏجي

12. ميرپورخاص ۾ سنڌ پراونشل ڪانفرنس سان گڏ سنڌ خلافت ڪانفرنس ڪجي يا نه ڪجي.

13. مولانا محمد صادق صاحب جون تجويزون ملان اسڪولن بابت

14.هميشه لاءِ مبلغين مقرر ڪرڻ.

15. مرڪزي خلافت ڪاميٽي بمبئي جا جاري ڪيل نوٽ ڪيتري قيمت جا وڪري لاءِ گهرايا وڃن.

16. ڪانگريس مقاصد- سوراج ۽ قطع تعلقات.

خاڪسار

محمد خان

سيڪريٽري

سيد پراونشل خلافت ڪميٽي ڪراچي.

23 جنوري 1921ع

................................................................................................

فتويٰ انجمن علماءَ سنڌ

درباره آنکسان کہ عمدََا

گزشتہ شريک شدند

سوال

ڇا ٿا فرمائين علماءَ ڪرام انهن مسلمانن جي باري ۾ جيڪي گذريل جشن ۾ عهدا شامل ٿيا باوجود علماءَ ڪرام هند جي متفقه فتويٰ هئي ته صلح جشن ۾ شريڪ ٿيڻ حرام آهي ۽ انهيءَ پنهنجي ڪئي تي نادم ۽ توبهه تائب به نه ٿيا آهن.

جواب

انهن مسلمانن کي گهرجي ته پنهنجي انهيءَ ناجائز ۽ فاسقانه فعل تي علانيته اظهار ندامت ڪن ۽ بارگاهه الاهيءَ توبهه تائب ٿين. ٻيءَ صورت ۾ مسلمان انهن کي نفرت جي نگاهه سان ڏسن ۽ انهن کي بڇڙو سمجهن ۽ انهن کان قطع تعلقات ڪن. مثلن سلام ڪلام وغيره وغيره. جيڪڏهن اهڙن مسلمانن مان ڪي مسلمان ڪنهن اسلامي منصب وارا هجن مثلن قاضي يا پيش امام وغيره ته مسلمانن تي لازم آهي ته انهن کي انهن منصبن کان معزول ڪن ڇو ته هو شرعن اهڙي منصب جا لائق نه آهن. والله اعلم بالصواب.

(1) مولوي سيد تاج محمد امروٽ (2) هٰذا هوالحق سيد امام صاحبزاده پيرجهنڊي (3) اسد الله الحسيني (ٽکڙ) (4) من اتبع غير سبيلا المومنين نولہ ما تولي ونصفہ جهنم ساعت مصيرا- حامد الله عفي عنه (لاڙائي)، (5) الجواب صحيح- صديق (6) قال النبي صلي الله عليہ وسلم من فارق الجماعتہ سبرا فقد خلع رقبة الاسلام عن عنقہ العبد- محمد عاقل لاڙڪاڻو (7) ذلک کذلک دين- وفائي (8) فقير- عمر سرهندي مٽياري، (9) فقير عبدالرحمان (10) محمد نورالحق مدرس ڳوٺ پير جهنڊه (11) ما قال المحققون فهو حق موولوي محمد واهڙائي مقيم ٽنڊه سائينداد (12)صحيح احقه العباد-امين ٽنڊو غلام حسين خان (13) صحيح العبد سليمان (لاڙائي)، (14) الجواب صحيح عبدالڪريم مقيم گهٽگهڙ تعلقه قنبر (15) خليفه حاجي محمد هالا نوان (16) مولوي عبدالله هالا پراڻا (17) هي قول سارو حق آهي. جنهن کان اسان کي انڪار نه آهي. مولوي عبدالله سانگهڙ (18) مولوي خوش- ميرو خان لاڙڪاڻو (19) الجواب صحيح محمد اڪرم انصاري هالاڻي (20) هٰذا هوالحق غلام محمد ٽنڊه محمد خان (21) هٰذا هوالحق- محمد صديق مورائي (22) هي جواب صحيح آهي عبدالخالق ڪنڊيارو. (23) مولوي محمد اسماعيل ڳڙهي حسن تعلقه ٺل (24) مولوي نور-ٽنگواني ڪنڌڪوٽ (25) مولوي احمد- مراد پور ٺل (26) مولوي غلام رسول ساڪن رئيس قائم خان تعلقه قنبر (27) ختمت علي ختم العلماءَ لافهم واجب الاتباع المسڪين- سليمان، ٿرڙي محبت، ميهڙ (28) صحيح مولوي دين محمد مقام بٺي تعلقه ميرا خان (29) صحيح- يوسف ويٺل نٻون تعلقه ميرپور بٺورو (30) صحيح مولوي شيخ نور محمد مٽياري (31) جڏهن ان مسئلي بابت اجتماع ڪري علمائن فتويٰ ڏني آهي سا دل و جان سان قبول آهي- معين الدين کياري والا ضلع نوابشاهه (32) نور”ولد ميان حامد الله علامه لاڙ“ (33) مولوي حافظ نور محمد ڳڙهي ياسين (34) صحيح ابو الحبيب مٺل شاهه ٺلاه شريف باقراڻي روڊ (35) مولوي سرور بخش مقيم ٺل سرحد سنڌ (36) مولوي حبيب الله مدرس مدرسه کاڻ تعلقه دادو (37)مولوي محمد هاشم- اسحاق ديرو تعلقه ڳڙهي ياسين (38) صحيح مولوي الاهي بخش معلم ٻانها تعلقه ميهڙ (39) مولوي عبدالخالق مورائي حال مقيم ٺل اپر سنڌ (40) مولوي الاهي بخش گوٺي (41) مولوي در محمد مدرس ص 9 مدرسه مراد پور تعلقه ٺل (42) مولوي غلام رسول شهر پيربخش قنبر (43) مولوي ابوالفيض غلام محمد سونو جتوئي تعلقه لاڙڪاڻو (44) مولوي حاجي احمد-مولوي ملا ابرو تعلقه ڏوڪري (45) مولوي عبدالله الهالائي مدرس مدرسه محمد ۾ هالا ڪهنه (46) صحيح مولوي-صالح عباسي، مقيم دادو(47) مولوي شيخ عبدالقدوس حيدرآباد سنڌ (48) مولوي سيد حزب الله شاهه ڳوٺ نور- شجراه تعلقه شڪارپور(49) صحيح (پير سيد) فخرالدين گهوٽڪي (50) مولوي عبدالڪريم- شهر حاجي خان تعلقه شڪارپور (51) مولوي سيد عابد شاهه- نور محمد شجراه-تعلقه شڪارپور (52) مولوي عبدالڪريم دين پور تعلقه ٺل (53) مولوي محمد يوسف معلم مدرسه ڀان تعلقه سيوهڻ (54) صحيح مولوي غلام فريد ڳوٺ نور محمد پريد تعلقه قنبر (55) صحيح مولوي نبي بخش عودي اپر سنڌ.

هفتيوار الامين، نمبر2، حيدرآباد سنڌ، 26 جنوري 1920، جلد 5. ص: 10

................................................................................................

جلسو عام خلافت اسلامي

نصرپور سنڌه

جنهن صورت ۾ يورپ جون بعض عيسائي حڪومتون مقامات مقدسه ۽ خليفتہ المسلمين جي پٺيان هٿ ڌوئي لڳيون آهن ۽ خود مڪه معظمہ مديني منوره، بيت المقدس قسطنطنيہ جهڙن مقدس اسلامي شهرن لاءِ ساڳيون چالبازيون ۽ حرفتون هلايون وڃن ٿيون جهڙيون مصر سان کيڏيون ويون هيون تنهن صورت ۾ مسلمانن جو اهو مذهبي فرض آهي ته هو اهڙي نازڪ آزمائش جي وقت اسلامي عزت ۽ اقتدار قائم ڪرڻ لاءِ باقاعده هر ممڪن تجويز اختيار ڪري پنهنجي اسلامي غيرت جو ثبوت ڏين.

هينئر موجوده حالتن ۾مسلمانن جو پهريون فرض آهي هر طرح تن، من ۽ ڌن سان مدد ڪري جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌه ۽ خلافت بيت المال کي وڌائڻ ۽ زور وٺائڻ لاءِ هر ڪنهن ضلعي جي هر هڪ تعلقي ۽ هڪ ڳوٺ ۽ واهڻ ۾ مٿيئن جماعت جون شاخون قائم ڪن.

اسان جي قديم اسلامي شهر نصرپور تعلقه ٽنڊه الهيار ضلعي حيدرآباد سنڌه جا مسلمان اها ضرورت گهڻي وقت کان محسوس ڪري رهيا آهن ۽ هاڻي پنهنجي فرائض جي ادائيگي لاءِ ارادو ڪيو اٿن ته هتي نصرپور ۾ انهيءَ مقصد لاءِ خلافت جو عظيم الشان جلسو ماهه پهرين جمعرات تاريخ 2 شعبان هجري 1338 مطابق تاريخ 22 اپريل 1920ع خميس ڏينهن شام جوجناب حضرت پير شاهه محمود شاهه صاحب جيلاني رحمت الله عليہ جن جي درگاهه شريف تي منعقد ڪجي.

هن مبارڪ موقعي تي جناب حضرت پير ميرحافظ حاجي سيد اسد الله شاهه صاحب زميندار ٽکڙ ۽ حيدرآباد جا مشهور محبان اسلام جناب شيخ عبدالمجيد صاحب ايڊيٽر الامين، ڊاڪٽر شيخ نور محمد صاحب ۽ اسان جا وطن دوست هندو ليڊر ڊاڪٽر چوئٿرام ۽ مستر نرسنگ لال ۽ ٻيا حضرات پڻ مهرباني فرمائي اسان جي استدعا تي اچڻ لاءِ تيار ٿيا آهن.

سڀني عام خاص هندو مسلمانن ڀائرن کي استدعا ٿي ڪجي ته هن جلسي تي شريڪ ٿي نصرپور جي مسلمانن کي ممنون ڪندا.

خميس ڏينهن شام کان رهائش ۽ خوراڪ جو عام بندوبست رکيو ويندو.

الملتمس

مولوي تاج محمد قاضي عبدالرحمان قريشي

مسٽر محمد يوسف خليفہ جمع خان عباسي.

تاريخ: 22.04.1920

................................................................................................

دفتر جمعيت خلافت اسلاميہ صوبه سنڌ

مئڪلوڊ روڊ ڪراچي، مورخہ 7 مئي 1920ع

جناب من سيّد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب زميندار

اسلام عليڪم- ڪثرت راءِ سان فيصلو ڪيو ويو آهي ته خلافت ڪميٽيءَ جي جنرل ميٽنگ حيدرآباد سنڌ ۾ ڪجي تنهنڪري اوهان جي خدمت ۾ اطلاع ٿو ڏجي ته تاريخ 22، 23 مئي 1920 بروز ڇنڇر ۽ آرتوار جلسو مسٽر نور محمد صاحب وڪيل جي جاءِ تي ٿيندو ۽ هيٺين تجويزن تي غور ڪيو ويندو.

هي جلسو تمام ضروري آهي ۽ گهڻين اهم ڳالهين جو فيصلو ڪرڻو آهي. تنهنڪري ضرور توهين شريڪ ٿي ممنون فرمائيندا. تاڪيد- فقط والسلام.

(1) جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ جي لاءِ قاعدا.

(2) چنده جمع ڪرڻ ۽ خلافت ڪميٽيون ٺاهڻ ۽ ٻين ضروري ڳالهين لاءِ وفد ٺاهڻ گهرجن ۽ انهن جي گذاري لاءِ ڪهڙو انتظام ڪيو وڃي.

(3) انهيءَ تحريڪ کي ڪامياب ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته ديسي شيون ڪم آڻجن ۽ سنڌ جي هندن کي زور وٺرائجي.

(4) عملدار جي خلافت جي تحريڪ ۾ حصي وٺندڙن کي تڪليف ٿا ڏين تن جو ڇا بندوبست ڪرڻ گهرجي؟

(5) هندستان کان نڪري اسلامي ملڪن ڏي هجرت ڪرڻ.

(6) رمضان شريف جو سمورو مهينو چنده گڏ ڪجي ۽ ان کي بيت المال جو مهينو ڪري ملهائجي ۽ ڪوشش ڪجي ته پنهنجو حصو (5 لک) پورو ڪري ڏئي.

(7) گورنمينٽ کان قطع تعلق ڪرڻ.

نوٽ﷢: حالتون ڏينهون ڏينهن وڌيڪ نازڪ ٿينديون ٿيون وڃن. اسان جي درخواستن تي ڪو به خيال ڪو نه ڏنو ٿو وڃي. جيتري قدر اسان گهڻا عرض ڪيا اوتري قدر خلافت اسلام کي تباهه ڪرڻ جي ڪوشش ٿي رهي آهي. ڪم ڪرڻ جو وقت آيو آهي توهان ضرور شريڪ ٿي پنهنجو فرض ادا ڪندا ۽ پنهنجي اچڻ جو اطلاع مسٽر نور محمد وڪيل کي ڏيندا. 20 تاريخ اندر، ته هن سان گڏ ٽڪيٽ پڻ موڪلجي ٿي جو رڳو توهان جي لاءِ آهي ٽڪيٽ کانسواءِ جلسي ۾ شريڪ ٿيڻ جي اجازت نه آهي.

حڪيم شمس الدين

جوائنٽ سيڪريٽري

الوحيد پريس، مئڪلوڊ روڊ ڪراچي، تاريخ 7 مئي 1920.

...................................................................................................

ڍورو نارو ۾ خلافت جلسو

زير صدارت پير آف غلام مجدد صاحب.

27، 28 شعبان 17، 18 مئي 1920ع تي ڪيترائي مولوي، ايڊيٽر، ماڻهو گڏ ٿيا، ٺهراءَ پاس ڪيا ويا. جيڪي خليفه المسلمين، خلافت جي حفاظت، انگريزن جي غلط پاليسي وغيره بعد، هيٺين ماڻهن پنهنجي اسڪول گرانٽن ۽ عهدن ۽ ڪرسين تان استعيفائون ڏنيون.

گرانٽس وٺڻ کان انڪار ڪندڙ هيٺان آهن﷢:-

1. مولوي لعل محمد صاحب، انڙپور.

2. ميان خير محمد مانجهو.

3. ميان شفيع محمد مانجهو.

4. حاجي خير محمد، مٽياري.

5. حافظ محمد، مٽياري.

6. لعل خان لغاري

7. ملا خان محمد گهموري، عمرڪوٽ.

8. مولوي محمد طاهر، ڦلهڏيون.

9. مولوي محمد قاسم عزيز مگري

10. مولوي نور محمد ڪونجي گر.

11. مولوي محمد عثمان.

12. محمد حسن چبل، عمرڪوٽ.

13. مولوي ميان حاجي عبدالحڪيم، عمرڪوٽ.

14. حافظ حامد الله ڏيپو

15. حافظ متارو ساڍر، عمرڪوٽ.

16. حسين ماڻبو ڳوٺ عبدالڪريم پلي.

17. عمر مچندو نڪر جو ڳوٺ.

18. ميرو خان نڪر پٿورو.

19. محمد سليمان آزاڙو.

20. محمد يوسف رحم خان لغاري.

هيٺين صاحبن ميمبرن ڪرسين ۽ آفرين نامه ڇڏڻ جو اعلان ڪيو.

1. ميان جلال شاهه ويٺل غلان نبي شاهه، لوڪلبورڊ جي ڪرسي.

2. وڏيرو سمون خان ڪانڀو خان ڪليڪٽر جي ڪرسي.

3. آغا محمد علي جان ڪرسي

4. وڏيرو خدبخش ڀرڳڙي ڪرسي.

5. ميان محمد هاشم ولد محمد اسماعيل ويٺل نوهين عمرڪوٽ اسڪول ڪميٽيءَ جي ميمبري ۽ ڪليڪٽرجاتي آفرين نامه- ٻيو ڪليڪٽر ٿرپارڪر کان مليل ٻيو سپرنينڊنٽ کان مليل، ٽيون ڊپٽي ڪليڪٽر تاره کان مليل.

42 زميندارن اعلان ڪيو ته جڏهن علماءَ ۽ ليڊر حڪم ڏيندا تڏهن ڍلن ڏيڻ کان انڪار ڪنداسون.

سب انسپيڪٽر پوليس سي آءِ ڊي استعيفيٰ لکي ڊي آءِ جي کي موڪلي.

اٽڪل ٻن سئو ڄڻن لکي ڏنو ته هجر ڪرڻ لاءِ ۽ جيل ۾ وڃڻ لاءِ تيار آهيون. هڪڙي هندوءَ نالو لکايو ته هو به جيل ۾ وڃڻ لاءِ تيار آهي.

الامين نمبر 15، حيدرآباد سنڌ، 31 مئي 1920ع، جلد 5، ص 5 کان 6.

..............................................................................................

از دفتر ”سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽي“

24 جون 1920ع

جي ايم سيد ڏانهن خط

ته 3 جولاءِ 1920ع تي ڇنڇر ڏينهن خلافت آفيس الوحيد پريس ۾ ميٽنگ ۾ شرڪت ڪري.

حڪيم شمس الدين

جوائنٽ سيڪريٽري

تجويزون﷢:

1. قطع تعلقات کي ڪيئن ڪامياب ڪجي؟

2. ان لاءِ پير صاحبن ۽ علماءِ جون فتوائون.

3. تبليغي ڪميٽيءَ جي رپورٽ.

4. سوديشي ڪاميابيءَ لاءِ تجويز.

5. سنڌ مان ڪي صاحب ڪراچيءَ ۾ هي خلافت جي ڪم ۾ مدد ڏني.

6. ابتدائي تحريڪ خلافت کان وٺي اڄ تائين جي مظالم جي پوري رپورٽ ٺاهجي.

7. هر هڪ ضلعي ڪميٽيءَ جا ميمبر هڪ لک هجن ۽ 4 في چنده ڏين.

8. سنڌ جي ظلم روڪڻ لاءِ اپاءَ.

9. تبليغي ماڻهن جون پگهارون.

10. هجرت ڪميٽيءَ جو ٺهراءُ، کين مدد لاءِ.

11. مولوي عبدالخالق ۽ مولوي عبدالغفور جو خط جيڪب آباد جي مظلومن جي امداد.

12. هڪ مصيبت زده ترڪ جي امداد.

13. منظم ڪميٽيءَ جي فيصلي جي اشاعت ۽ تعميل لاءِ ضلع ڪانفرنسون.

14. نظامِ تبليغ.

الوحيد، 24 جون 1920ع.

...................................................................................................

سنڌ خلافت جلسه

26 شوال 24 جون خلافت جو جلسو ڳوٺ حيات خان رند تعلقه ٺل ۾ مولانا تاج محمود صاحب امروٽي وارن جي زير صدارت هڪ عاليشان پيماني تي ٿي گذريو ان جلسي ۾ قريب 2 هزار ماڻهو جمع هئا ۽ ماڻهن ۾ ڏاڍو اسلامي جوش هو. الله اڪبر جي نعرن سان بلند آواز هئا. صدر صاحب جي تقرير کانپوءِ هيٺان ٺهراءَ پاس ٿيا.

الوحيد 2 جولاءِ 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

مهاتما گانڌي ينگ ”انڊيا“

مهاتما گانڌي لکيو آهي ته مان جيڪر خوشيءَ سان شهزادي جي مرحبا ڪريان پر سرڪار ان جو اهو فائدو وٺي ثابت ڪندي ته هندو واسي سرڪار مان خوش آهن. ان ڪري اسان کي شهزادي جي مرحبا ۾ ڪو به بهرو وٺڻ نه گهرجي.

الوحيد جلد 1، نمبر 60، 11 جولاءِ 1920ع. ص 6.

.................................................................................................

اسلامي دنيا

وزير علي بيگ نالي هڪ اسان جي ملڪي مسافر ابي سينا آفريقه مان اخبار وڪيل کي هڪ خط لکيو ته هجرتي جيڪڏهن ابي سينا هجرت ڪري اچن ته آءُ هر طرح مدد ڪندس ۽ روزگار جا موقعا آهن. پاڻ ته يارنهن سالن کان واپار ڪري ٿو.

الوحيد جلد 1، نمبر 60، 11 جولاءِ 1920ع. ص 4.

...................................................................................................

خلافت جلسو

19، 20 شوال تي ماڏي تعلقه خيرپورناٿن شاهه ۾ خلافت جلسه پير سيد عبدالله صاحب جي زير صدارت ٿي گذريو. ڪم جو انتظام مولانا محمد صالح صاحب بلڪل چڱو رکيو هو. جابلو ماڻهو ۽ ٻي تر جي خلق قريب ٻه هزارن جي آيل هئي. قطع تعلقات ۽ سوديشي ۽ هجرت، هندو مسلم ايڪتا تي ٺهراءُ پاس ٿيا. مولانا محمد سليمان واعظم ۽ مولوي محمد صديق پير صاحبن تقريرون ڪيون.

تعلقه ڪنڌڪوٽ ضلعي جيڪب آباد ۾ هڪ ٻروچن جي ڳوٺ ۾ مسلمانن خلافت جو جلسو ڪرائڻ چاهيو پر وڏيري شير محمد بجاراڻي کين ڌمڪائي جلسو بند ڪرائي ڇڏيو.

الوحيد، جلد 1، نمبر 41، 13 جولاءِ 1920ع، ص 4.

...................................................................................................

ٻٽ سرائڻ تعلقه سيهڙ ۾ خلافت جو جلسو

17،18 شوال جي تعلقي ميڙ شهر ٻٽ سرائڻ ۾ خلافت جو عظيم الشان جلسو پير سيد عبدالحق صاحب سجاده نشين درگاهه پير جو ڳوٺ نئون ديرو جي صدارت ۾ ٿي گذريو. ماڻهو تقريبن 3 هزارن ۾ آيل هئا. ڪم ڪار جو انتظام پير سيد شاهه دوران شاهه صاحب سجاده نشين ٻٽ سرائي ۽ وڏيري ميان عبدالرحمان صاحب جي سپرد هو ۽ وڏيري صاحب مهمانن جي خدمت ڪئي ۽ آرام جو پوري جان شان سان انتظام رکيو هو ۽ پوري سرجوشيءَ سان جلسي جي آخري ڪارروائي تائين معزز مهمانن جي خاطرداري ۾ بيٺو هو. ان موقعي تي مولانا سيد تاج محمد صاحب ۽ رئيس جان محمود خان مهاجر ۽ پير سيد تراب علي شاهه ۽ جناب شيخ عبدالمجيد صاحب ۽ ٻيا علماءَ ڪرام ۽ بزرگ موجود هئا. قطع تعلقات سرديشي، هجرت ۾ ڪامورن جي ظلمن تي اظهارِ نفرت تي ٺهراءُ پاس ٿيا ۽ زوردار تقريرون ٿيون.

الوحيد جلد 1، نمبر 41، 13 جولاءِ 1920ع.

...................................................................................................

حڪيم مولوي معاذ جو مضمون

هجرت ڪرڻ لاءِ سبب

انسان ۽ ان جي زندگيءَ جو مقصد اسلام ۽ ان جون ذميواريون، هڪ وڏو مضمون. هجرت ۽ عالمن جون فتوائون، مخالفن جون نيتون.

الوحيد جلد 1، نمبر 64، 14 جولاءِ 1920ع، ص 1 کان 2.

...................................................................................................

”خط“ خلافت جي خادمن سان ظلم (ايڊيٽر ڏي)

موري جي خلافت ڪميٽي سٺو ڪم ڪري رهي آهي پر، منڪر خلافت مٿن سختيون ڪري رهيا آهن.

لکندڙ: حاجي محمد صديق حڪيم

سيڪريٽري خلافت ڪميٽي مورو

ضلعي نوابشاهه سنڌ.

الوحيد جلد 1، نمبر 64، 14 جولاءِ 1920ع. ص 2.

.................................................................................................

هجرت

سنڌي مهاجرن جو قافلو جنهن ۾ اٽڪل 50 مرد 200 عورتون ۽ ٻار هئا سو لاهور ۾ آچر رات دير سان پهتو جو واٽ تي سندن مرحبا ٿيندي رهي ۽ دير ٿي وئي. شهرن (ملتان) جا وڏا ننڍا گڏ ٿيندا رهيا ، مهاجرن لاءِ طعام کنيو آيا.

خلافت جلسو

ڳوٺ ڪنڊي شريف تعلقه دادو ۾ مولانام حمد هاشم جي صدارت ۾ جلسو ٿيو. اٽڪل 7 سئو ماڻهن شرڪت ڪئي. خلافت جي اهيمت تي صدر صاحب تقرير ڪئي. قطع تعلقات هجرت، مظالم جيڪب آباد تي اظهار نفرت جا ٺهراءَ پاس ٿيا ۽ ڪيترن هجرت لاءِ نالا ڏنا. زوردار دعائون گهريون ويون ۽ ماڻهو زارون زار روئي رهيا هئا.

الوحيد جلد 1، نمبر 62، 14 جولاءِ 1920ع. ص 1

...................................................................................................

فرام المهاجرين ۽ مهاجرن کي اعانت

مولوي معاذ نوابشاهه جو مضمون، جنهن ۾ سنڌ ۽ اهل سنڌ کي سلام ۽ تعريف ڪئي وئي آهي. سنڌ واسين کي همٿايو اٿس ۽ هجرت کان وري موٽي سنڌ جي زمين تي رهڻ جو ارادو به ظاهر ڪيو اٿس. يعني سنڌ کي وسارڻ جي نٿو ڪري ۽ ٻين کي به سنڌ جي اهميت ۽ سنڌ واسيبن جي باري ۾ ٻڌائي ٿو.

الوحيد جلد 1، نمبر 44، 18 جولاءِ 1920ع. ص 1

...................................................................................................

سنڌ جون خبرون

تعلقه جوهي جي هيٺين مولوين صاحبن قطع تعلقات جي سلسله ۾ ملا اسڪول جي گرانٽ وٺڻ کان استعيفائون ڏني آهي. جيئن ته:

1.مولوي محمد حسن صاحب

2.مولوي محمد حمزه ڊگهه بالا

3. مولوي دين محمد صاحب

4. مولوي محمد علي جمالي

5. مولوي خان محمد ڳوٺ ٺوڙه.

ڳوٺ سبزل خان گبول جي هڪ مسلم صاحب حبيب الله به ملا اسڪول جي گرانٽ کان استعيفا ڏني.

تعلقي شڪارپور ڳوٺ ڊکڻ منگر واهه جي مسلمانن هڪ جلسو سڏايو جنهن ۾ مولانا عبدالڪريم چشتي خلافت ۽ موجوده حالت تي دردناڪ واعظ فرمايو، ماڻهن ۾ روڄ هو ۽ دعا هئي.

الوحيد جلد 1، نمبر 70، 24 جولاءِ 1920ع. ص 4.

...................................................................................................

ملا اسڪول گرانٽ کان استعيفا

ضلعي لاڙڪاڻه جي تازو هيٺين صاحبن ملا اسڪول جي گرانٽ کان استعيفائون ڏنيون آهن.

1. حافظ شير محمد ڳوٺ پوراچو تعلقه ميهڙ.

2. حاجي غلام رسول ميو خان جلباڻي تعلقه وارهه.

3. ملا گل محمد تعلقه وارهه دڙو سيهڻ ميهڙ.

4. ابراهيم شدو جهتيال دڙو سيهڻ ميهڙ.

5. حاجي الهه آندو مهرو

6. دين محمد، باڊهه

7. الهه بخش، پپري

8. مولوي الهه بخش پٽ سرائي

9. ابراهيم، ميهجر ابريجو

10. سيد مولوي غلام شاهه تعلقه دادو.

الوحيد جلد 1، نمبر 72، 29 جولاءِ 1920ع. ص 1.

...................................................................................................

جوش عدم تعاون ۽ استعيفائون

حيدرآباد سنڌ خلافت ڪانفرنس جي موقعي تي هيٺين صاحبن عملي ڪم ڏيکاري حيرت ۾ وڌو.

1. سيد عبدالحڪيم شاهه زميندار اعظم ٽکڙ، پروانه ڪرسي

بندوق- 12 آفرين نامه ۽ هڪ گورنر صاحب جو انهن کان دستبردار ٿيو.

2. رئيس در محمد خان زميندار قنبر ڪرسي ۽ پروانه بندوق.

3. قاضي ميان عبدالحڪيم صاحب بئنچ مئجسٽريٽ زميندار ڪوٽڙي.

4. سيد نبي بخش شاهه زميندار اعظم ڪرسي، تعلقه هالا.

5. سيٺ عبداللطيف صاحب، سيلا نائيج، مئجسٽريٽ حيدرآباد سنڌ.

6. مراد علي خزانچي پٿورو استعيفا ملازمت

7. ميان محمد صادق تپيدار تعلقه حيدرآباد 12 ورهين جي ملازمت کان استعيفا.

8. مير محمد ڪيهر خان بلوچ آبڪاري جمعدار، 20 سالن جي نوڪري 60 رپيا پگهار ماهوار تان دستبرداري.

9. حاجي امام بخش صاحب زميندار تعلقه لاڙڪاڻو ڪرسي ۽ ٻيا عهدا.

10. مسٽرامام الدين پوسٽر ماستر ڳڙهي ياسين حال موڪل تي نوڪري تان استعيفا.

11. محمد خان زميندار لاڙڪاڻو، پروانو ڪرسي، لوڪلبورڊ جي ميمبر ۽ ليسن.

12. ماستر ڪرم الله حيدرآباد، 15 ورهين جي نوڪري 63 پگهار کان استعيفا.

13. ربڏنه بيلف سول ڪورٽ حيدرآباد.

14. جمال الدين پيرزاده اورنگ آباد تعلقه ڳڙهي ياسين، پٽيوالا سول ڪورٽ حيدرآباد.

15. بچو جمع شيدي انجمن شيڊ جي نوڪري 60 رپيا ماهوار پگهار کان دستبرداري ۽ هجرت جو اعلان.

16. مولوي عبدالحڪيم ملان اسڪول جي گرانٽ کان استعيفا.

17. ميان محمد هاشم مخلص پنهنجي ڀائٽي پاران سندس لوڪلبورڊ ميونسپل جي ماستري کان بيزاري جو اعلان.

18. ملا محمد لائق تعلقه سنجهورو گرائونڊ ملا اسڪول.

19. محمد اسماعيل تعلقه ميهڙ.

20. محمد عثمان تعلقه ٽنڊوباگو گرانٽ ملا اسڪول.

21. جان محمد صاحب تعلقو ڇاڇرو.

22. مولوي نور سومرو، نظاماڻي ٽنڊو، گرانٽ ملا اسڪول.

23. ملا محمود تعلقه ميرپور ماٿيلو، گرانٽ ملا اسڪول.

24. طيبُ تعلقه سڪرنڊ ڳوٺ پيرو لکمير گرانٽ ملا اسڪول.

25. علامه نورالحق صاحب.

پنجاب يونيورسٽي جي سندات

منشي فاضل ۽ مولوي فاصل جون واپس ڪيون. هڪ بچي شيدي ريلوي نوڪري ڇڏي هجرت جو ارادو ۽ غريب هئڻ ڪري کين سيد ميان حاجي نور محمد ۽ زميندار بقاپور لاڙڪاڻو هڪ سئو رپيا ۽ وڏيري سان گل محمد ڦل، زميندار لاڙڪاڻو پنجاهه رپيا ۽ مستري عظيم غلام حسين سيد حيدرآباد 60 رپين ڏيڻ جو اعلان ڪيو.

الوحيد 1، نمبر 72، 29 جولاءِ 1920ع، ص 4.

...................................................................................................

ايڊيٽر ڏي خط سيد تاج محمود صاحب امروٽي

جناب ايڊيٽر صاحب الوحيد....

مهاجرن جي هڪ اسپيشل ٽرين شڪارپور مان تاريخ 13 آگسٽ مطابق 27 ذوالقعد جمعي ڏينهن پشاور ڏانهن رواني ٿيندي، ٽڪيٽون جاري ڪيو ويون آهن ۽ اسپيشل لاءِ درخواست ڪيل آهي. هر هڪ مهاجر کان 15 رپيا ٽڪيٽ جا ورتا ويندا ۽ وڌيڪ پاڻ سان 60 رپيا کڻڻ علاوه کڻڻ گهرجن.

(سيد) تاج محمد (از امروٽ شريف)

الوحيد جلد 1، نمبر 73، 31 جولاءِ 1920ع، ص 2.

...................................................................................................

الوحيد کي شيخ عبدالمجيد جي تار

جناب شيخ عبدالمجيد صاحب حيدرآباد سنڌ خلافت ڪاميٽي جي سيڪريٽري کان هيٺين تار پهتي.

”ضمانت جي واسطي مهرباني فرمائي پنجاهه روپيه چندو منهنجي طرفان ۽ 60 رپين جو هڪ زيور منهنجي اهليه جي طرفان قبول ڪيو. هڪ فنڊ جاري ڪيو، ڪو به ڊپ نه ڪيو. خدا مهربان آهي.“

الوحيد جلد 1، نمبر73، 31 جولاءِ 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

سنڌ ۾ ٽيون يوم الخلافت

آچر 1.8.1920

سيڪريٽري سنڌ پراونشل خلافت ڪانفرنس جون هدايتون

1. آچر ڏينهن سڀ ڪم بند رکجو.

2. ٿي سگهي ته سڄو ڏينهن روزو رکجو.

3. لفظن، خيال يا فعل ۾ ڪا به زبردستي يا ڪو زور نه ڏيکاريو.

4. ماڻهن کي اخلاق طور سمجهايو پر دٻاءُ نه آڻيو ۽ ڪو ڪم بند ڪري. هڙتال خوشي سان ٿيڻ گهرجي.

5. احڪم العالمين جي درٻار ۾ دل سان دعائون گهرجو ته قوم جي بهبودي کپي ۽ دنيا تي رحم ڪري.

6. ڪراچي ۾ جلسو، اچڻ جي هدايت.

7. عام جلسن ۾ ترڪ موالات بنسبت ٺهراءُ پاس ڪيا وڃن.

8. حڪومت سان تعاون ڪري سندن حڪمن جي تعميل ڪئي وڃي ۽ حالات خراب ٿيڻ نه ڏين.

9. ڪو به جلوس ٻاهر نه ڪڍيو وڃي.

10. ترڪ موالات بنسبت اهو ئي ٺهراءُ پاس ٿيڻ ۾ ايندو جو مهاتما گانڌي ۽ خلافت ڪميٽي شايع ڪيو آهي.

11. اعزاز ۽ خطاب ڇڏي ڏيو.

محمد خان

الوحيد- 1.8.1920

...................................................................................................

حاجي عبدالله هارون کي تارون

مولانا شوڪت علي کان هڙتال بابت

”خدا جي واسطي سخت ڪوشش ڪجو، اسلام کي بي عزتيءَ کان بچايو. 1 آگسٽ جو ڏينهن ڪامياب ٿيڻ گهرجي ۽ ڪا به دو طرفي نه ٿيڻ گهرجي.“

الوحيد جلد 1، نمبر 87، پهرين آگسٽ 1920ع، ص1.

...................................................................................................

پنڊت امرسين صاحب

خلافت-هندو مسلم اتحاد قلع تعلقات وغيره.

سنڌ ۾ گشت جو......

هي صاحب 26 جولاءِ صبح جو حيدرآباد کان ميهڙ طرف روانو ٿيو ۽ 27 تاريخ شام جو 5 بجي کان 12 بجي رات تائين ميهڙ تعلقي جي تيوڻن جي ڳوٺ ۾ جو قاضي ميان شفيع صاحب جي زير صدارت جلسو ٿيو ان ۾ پنڊت صاحب قطع تعلقات ۽ هندو مسلم اتحاد جي ضرورت تي دلچسپ تقريرون ڪيون. مولانا مولوي محمد صديق جا مورائي ۽ مولي محمد سليمان صاحب واعظ به پنهنجي عمدين تقريرون سان حاضرين جي دلين تي اسلام جي فرائض نسبت چڱو اثر وڌو.

بدين

پنڊت امرسين صاحب وري خير سان 30 جولاءِ تي بدين پهتا جتي جمعي ڏينهن جناب پير عبدالستار جان صاحب سرهندي جي زير صدارت پنڊت صاحب قطع تعلقات ۽ سرديشي تي زوردار تقريرون ڪيون. ساڳئي شهر ۾ ڇنڇر ڏينهن وري ڀڳت ليمچند صاحب جي زير صدارت هڪ عام جلسو ٿيو جتي پنڊت امرسين ”هوم رول“ تي عمدي تقرير ڪئي.

ماتلي

21 آگسٽ هڙتال ڏينهن صبح جي پهر ۾ پنڊت صاحب جن ماتليءَ ۾ پهتا جتي مولوي عطاءَ الله صاحب جي مدرسي ۾ چڱو تعداد ماڻهن جو کين ملڻ آيو. اتي ٿورو وقت ترسي هڙتال بنسبت ماڻهن کي مرڪزي خلافت ڪميٽي جي اعلان مطابق هدايتون ڏئي پنڊت صاحب جن ان ئي ڏينهن هڪدم اچي ساڳيءَ ٻيڙيءَ ۾ ٽنڊه محمد خان ۾ پهتا.

ٽنڊو محمد خان

هتان صبح جي پهر ۾ بلڪل سويل پير محبوب شاهه صاحب جن گرفتار ٿي حيدرآباد موڪليا ويا هئا. ڦليلي جي ڪپ تي مختيارڪار صاحب مسٽر جشن مل بي آرام ۽ بي قرار ويٺل هو. پنڊت صاحب جن ٻيڙيءَ تان لهندي ئي ماڻهن جي هڪ ٽولي جا اتي پير صاحب جن جي گرفتاريءَ جي غم ۾ ويٺل هئي تنهن سان همدردي ظاهر ڪئي ۽ انهن کي فرمائش ڪيائون ته جيئن پير صاحب جن خوشيءَ سان خلافت جي نيڪ ڪم خاطر پنهنجي سر تي صداقت ۽ سچائي سان مصيبتون هموار ڪيون آهن تيئن کين به گهرجي ته ڪو گوڙ شور نه ڪن بلڪه خدا جي عبادت ڪري اهو ڏينهن عام هڙتال جو ڏينهن ڪري ملهائين. اتي هڪدم مختيارڪار حواس باخته ٿي پنڊت صاحب جن کي تنبيهه ڪئي ته وڌيڪ نه ڳالهاءِ نه ته هڪدم گرفتار ڪيو ويندين ۽ تڙ تڪڙ ۾ ٻه ٽي ڀڳا، ٽٽا الفاظ ڳالهائيندي مختيارڪار هڪ ڳنڍي ڇوڙ جي عادتن موافق پنڊت صاحب جا کيسا کولي سندس ڪاغذ ڪڍي پڙهڻ لڳو. جي هنديءَ ۾ هئڻ سبب هو ڪجهه سمجهي نه سگهيو ۽ پنڊت صاحب کي موٽائي ڏئي ککو وکو ٿي پوليس وارن کي وٺي ويو. ايتري ۾ پنڊت صاحب هٿ منهن ڌوئي وري وڃي پنهنجي جاءِ تي آگبوٽ ۾ ويٺو ۽ مختيارڪار هڪ پوليس نائڪ ۽ ٽي سپاهين سان اچي وارو ٿيو ۽ انهن چار باهٿيار پوليس وارن کي حڪم مليو ته هن پنڊت تي حيدرآباد تائين پهرو ڏيندا وڃن ۽ اتي کيس چائڙيءَ ۾ پوليس جي حوالي ڪن.

پنڊت صاحب گرفتار؟

پوليس جو حوالدار جيڪو مسلمان هو تنهن انهيءَ حڪم جي تعميل ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ چيائين ته جيڪڏهن ائين ڪرڻو آهي ته باقاعده اسان کي ڪيفيت سان چالان لکجي ملي. مختيارڪار کي ته مجال نه هئي جو اهڙو بي قاعده چالان لکي سو چپ ڪري واڇون ٽيڙي بيهي رهيو ۽ پوليس وارن کي فقط پنڊت صاحب حيدرآباد تائين پهري ڏيڻ لاءِ حڪم ڪيائين ۽ انهي وچ ۾ ماڻهو به جام اچي آگبوٽ وٽ مڙيا سو پنڊت صاحب پوين 8،9 منٽن ۾ بندوقن ۽ ڪوچن جي پهري اندر بيهي بلند آواز ٻيڙيءَ تان سڀني حاضرين کي هدايت ڪئي ته خدا جي عبادت روزه نماز ۾ پڪو اعتقاد رکن ۽ اهو سمورو ڏينهن سانت سان گذارين ۽ سڀ ڪم ڪار بند ڪري خدا جي در دعا گهرون ته خليفته المسلمين سان بي انصافيءَ جو صلح اتحادي نه ڪن. اتي جڏهن ”الله اڪبر“ ۽ ”بنده ماترم“ جي نعرن جي اندر آگبوٽ هلڻ لڳو تڏهن ويچارو مختيارڪار مس مس آرام ۾ اچي سانت سان ويو.

حيدرآباد سنڌ

شام جو ساڍي پنجين بجي حيدرآباد پهتو، پوليس کائنس رخصت ٿي وئي.

ڪراچيءَ ۾ پوليس

حيدرآباد ۾ عام جلسن ۾ آچر ۽ سومر ڏينهن تقرويرون ڪري اڱاري تي پنڊت صاحب ڪراچي پهتو.

الوحيد جلد 1، نمبر 75، 4 آگسٽ 1920ع. ص 4

...................................................................................................

قابل تقليد مثال

مولوي ميان غلام محمد صاحب ملڪاڻي سنڌ جي پهرين خلافت ڪانفرنس جو صدر هو مگر ان کانپوءِ هن تحريڪ ۾ ڪو نمايان عمل حصو ڪو نه هو هئائون پر اسلامي درد جو ثبوت پنهنجن صاحبزادن جي طوهرن تي ڏنو. تاريخ 31 جولاءِ 1920ع جي تقرير خطي تي اٽڪل ٻه هزار ماڻهو گڏ ٿيا هئا. سندن رهڻ ۽ مهمان نوازيءَ جو حق مولوي صاحب جن حسن انتظام ۽ فراخدلي سان ڪيو هو. ان مجمع ۾ مولوي عبدالرزاق صاحب بوجڪاڻي، مولوي محمد هاشم صاحب ڪنڍي وارو، مولوي محمد سليمان صاحب ٿرڙي وارو، مولوي عبدالرحيم صاحب سنڌ مدرسي وارو ۽ قاضي خدابخش نيز ڪيترا علماءَ موجود هئا ۽ مسئله خلافت ۽ ترڪ موالات تي تقريرون ڪيون ويون. مولوي غلام محمد صاحب پاڻ به تقرير ڪئي.

الوحيد جلد 1، نمبر 75، 4 آگسٽ 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

هجرت جو ارادو معطل رکو

جان محمد جوڻيجي جو خط

جلال آباد مان رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي لکيو آهي ته اسان سڀني سنڌي ڀائرن جي خدمت ۾ عرض ٿا ڪريون ته هن وقت شدت گرميءَ جي ڪري اوهان کي گهرجي ته ارادي هجرت کي معطل ڪرڻ فرمايو ته اوهان لاءِ بهتر آهي. رستي ۾ گرميءَ سببان بلڪل گهڻي تڪليف آهي.

الوحيد جلد 1، نمبر 76، 5 آگسٽ 1920ع ص 3.

...................................................................................................

سيٺ عبدالله هارون پير صاحب گرفتاريءَ تي تارون موڪليون.

بقي پير صاحب جهنڊي وارن پير صاحب محبوب شاهه ڏانهن سينٽرل جيل حيدرآباد ته اوهان جو ٻڌي سخت صدمو پهتو آهي. اوهان بردباريءَ کان ڪم وٺي خلافت جو ڪنڌ مٿي کنيو آهي.

اوهان جي جيل وڃڻ تي مهاتما گانڌي سنڌ جي ماڻهن کي هن پهرين گرفتاريءَ لاءِ مبارڪباد ٿو چوي.

الوحيد جلد 1، نمبر 76، 5 آگسٽ 1920ع.

...................................................................................................

شيخ الهند مولانا محمود الحسن صاحب جو واجب العمل

اعلان

1.سرڪاري عزتن ۽ خطابن کي موٽائي ڏئيئ

2. ملڪ جي نين ڪائونسلن ۾ شريڪ ٿيڻ کان انڪار ڪري.

3. فقط پنهنجي ملڪ جي ٺهيل شين جو استعمال ڪري.

4. سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پنهنجي ٻارن کي داخل نه ڪري.

5.ان کانسواءِ جي تجويزن وقت به وقت شايع ٿينديون رهن انهن تي عمل ڪن پر هيٺين شرطن جو به لحاظ ڪرڻ گهرجي.

1. شريعت جي حڪمن جي تابعداري ڪئي وڃي ۽ مٿين حڪمن تي عمل ڪرڻ وقت خلاف شرعي حڪمن جي ڪو ڪم نه ڪيو وڃي.

2. جن ڪمن مان فساد ۽ خلل پوڻ جو انديشو هجي ته ان کان بچجي.

3. حضرت عثمان رضه جي هيٺين ارشاد کي فائديمند سمجهجي.

”جڏهن ماڻهو چڱو ڪم ڪن ته انهن سان چڱي ۾ شريڪ ٿئي جي برو ڪم ڪن ته انهن جي برائي کان ڀڄي پري ٿئي.“

محمود حسن ديوبندي

3 ذالقعد 1338هه

الوحيد جلد 1، نمبر 76، 5 آگسٽ 1920ع. ص 1.

...................................................................................................

خاص خط

جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ.

بمبئي خلافت ڪميٽيءَ جو فيصلو ٿيو ته ترڪيءَ سان صلح بعد هتان جي مسلمانن جي شرطن ڏانهن حڪومت جو ڪو به ڌيان نه آهي ان لاءِ ترڪِ موالات جي سلسلي ۾ 28، 29 آگسٽ 1920ع تي حيدرآباد ۾ خلافت جو جلسو ٿيندو، جنهن ۾ مسلمانن سان گڏ هندن کي به شرڪت ڪرڻ جي دعوت ڏني وئي ته جيئن انهن جو به سهارو رهي. وغيره.

مڪلوڊ روڊ ڪراچي.

17 آگسٽ 1920ع

محمد خان

سيڪريٽري خلافت ڪميٽي ڪراچي

(حڪيم) شمس الدين

جوائنٽ سيڪريٽري

الوحيد 17 آگسٽ 1920ع ڪراچي.

...................................................................................................

هجرت

ڪراچي مان 30 جهازن جا ملازم هجرت ڪري ويا آهن جن جو لاهور جي اسٽيشنز تي استقبال ڪيو ۽ اهي ماڻهو قدري هيثيت وارا هئا.

همعصر زميندار مان معلوم ٿئي ٿو ته هن وقت تائين سنڌي ماهجرن جا ڪم پيش 4 قافلا لاهور جي اسٽيشن تان لنگهيا آهن جن مان رئيس جان محمد جي قافلي کانسواءِ 3 قافلا هن مهيني آگسٽ جي 15،16،18 تاريخن ۾ پشاور ڏانهن روانا ٿي ويا.

سنڌي مهاجرن جي چوٿين قافله جي لاهور ۾ چڱو استقبال ٿيو ان قافله ۾ 80 ماڻهو هئا جن ۾ 32 عورتون به هيون. هڪ رات ساري انهن کي لاهور ۾ ترسايو ويو ۽ مولانا ظفر علي خان صاحب ۽ ٻيا رضاڪار سندن خدمت ۾ هئا. شام جو انهيءَ ئي ڏينهن ۾ هڪ شاندار جلوس نڪتو. سنڌي مهاجرن جي متعلق لاهور جي ڊپٽي ڪمشنر مولانا ظفر علي خان ڏانهن هڪ حڪم ڪڍيو جنهن جو مطلب هو ته سنڌي مهاجر جي پشاور وڃي رهيا آهن تنهن ڪري خلافت ڪميٽي لاهور کي تنبيهه ڪجي ٿي ته هو مهاجرن کي اطلاع ڏئي ته سرحد بند آهي ۽ انهن کي افغانستان وڃڻ جي ارادي کان بند رکڻ گهرجي. ان تي مولوي ظفر علي خان جواب ڏنو ته پنجاب خلافت ڪميٽي کي ڪهڙو آهي جو امن پسند مهاجرن کي روڪي.

الوحيد، جلد 1، نمبر 93، 25 آگسٽ 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

سنڌ خاص پراونشل ڪانفرنس

حيدرآباد

29 آگسٽ 1920ع

قطع تعلقات جو رستو مهاتما گانڌيءَ جي مقرر ڪيل منزلن موجب بحالي

هيءَ ڪانفرنس اهم هئي. قطع تعلقات ٺهراءَ پاس ٿيو. مخالف ۽ موافق ڌرين وارن پنهنجا ذرين خيال پيش ڪيا. تجويز لوڪمانيه بال گنگاڌر تلڪ جي افسوسناڪ قضيه ٿي هئي. جا ياد غم لاءِ هن ڪانفرنس جي حاضرين اٿي بيهي پاس ڪئي. اهڙيءَ طرح ڪيترن ئي جهڙوڪ تر سنڌاس وڪيل ۽ گوپالداس وڪيل تقريرون ڪيون.

الوحيد، جلد 1، نمبر 96، 31 آگسٽ 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

مولوي صاحب کي سزا

نوشهري جي مولوي محمد سلطان صاحب کي پشڊاور جي سيشن جج ست سال سخت پورهئي سان قيد جي سزا ڏني.

الوحيد جلد 1، نمبر 90، 3 سيپٽمبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

خلافت بيت المال سيپٽمبر تائين.

ڪل جوڙ 48650-6-11

الوحيد جلد 1، نمبر 91، 4 سيپٽمبر1920ع- ص 4.

...................................................................................................

پوليس جو تنگ ڪرڻ

مولوي عبدالحسين صاحب چوٽيارين واري کي پوليس وارو فقير محمد نالي انسپيڪٽر پوليس نوابشاهه جي چوڻ سان سندس جاچ لاءِ آيو ۽ مولوي صاحب کي ڪيترن ئي سوالن ڪرڻ سان خوامخواهه تنگ ڪيائين.

الوحيد جلد 1، نمبر 92، 5 سيپٽمبر 1920ع- ص 3.

...................................................................................................

دفتر جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ

مڪلوڊ روڊ ڪراچي.

11 سيپٽمبر 1920ع جي ايم سيد ڏي خط

چندي سميت رسيدون ڏياري موڪلڻ لاءِ.

ٻيو ته جن ملن گرانٽون ڇڏيون آهن، انهن بندوبست متعلق مشوري متعلق.

محمد خان

سيڪريٽري

11 سيپٽمبر 1920ع.

...................................................................................................

دفتر سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽيءَ کان جي ايم سيد ڏي خط

مورخه 15 سيپٽمبر 1920ع

ته 14 سيپٽمبر 1920ع سومر تي 5 بجي شام جو دفتر ۾ ميٽنگ ۾ شرڪت ڪري.

هيٺيون تجويزون هيون.

ڪائونسلن جو بائيڪاٽ ڪرڻ.

قومي تعليم لاءِ مدرسا کولڻ

پنهنجو پنچائتون ٺاهڻ

سوديشي اسٽور کولڻ.

محمد خان

سيڪريٽري

15 سيپٽمبر 1920ع.

...................................................................................................

سنڌ خلافت ڪميٽيءَ جي منتظمه مجلس جو جلسو

سنڌ پراونشل خلافت جي منتظمه جماعت جو جلسو 26، 27 سيپٽمبر 1920ع سندس دفتر ۾ پهرين ڏينهن سيٺ امين الدين صاحب پنهنجي زير صدارت ۽ ٻي ڏينهن سيٺ حاجي عبدالله هارون صاحب جي زير صدارت منعقد ٿيو.

پهريون سيڪريٽري صاحب مسٽر عرفان منتطمه ڪميٽيءَ جي گذشته اجلاس حيدرآباد جي ڪارروائي پڙهي ٻڌائي تنهن کانپوءِ پير ميان محبوب شاهه صاحب ۽ پير غلام مجدد صاحب سرهنديءَ جا همدردي ۽ ڪم ڪرڻ لاءِ آمادگي ڏيکارڻ جا آيل خط پڙهيا ويا ۽ هيٺيان ريزوليشن پاس ٿيا.

1.هيٺين صاحبن جو وفد سنڌ ۾ ڪائونسلن جي سڀني اميدوارن کي وڃي ملي ۽ استدعا ڪري ته هو پنهنجي اميدواريءَ تان دستبردار ٿين.

1. سيٺ حاجي عبدالله هارون، 2. مولانا تاج محمود صاحب، 3. مولانا محمد صادق صاحب 4. پير تراب علي شاهه صاحب 5. مولوي سيد اسدالله شاهه صاحب 6. پير محبوب شاهه صاحب 7. پيرزاده غلام مجدد صاحب 8. مسٽر امين الدين 9. مسٽر عبدالجبار صاحب (سيڪريٽري وفد) انهيءَ وفد کي اختيار آهي ته پاڻ سان پير صاحب ضرورت وقت شامل ڪري سگهون ٿا. اهو وفد آڪتوبر جي پهرين تاريخن ۾ حيدرآباد ۾ گڏ ٿي ڪم کي شروع ڪري.

ٺهراءُ نمبر2: پهرين نومبر جي ڏينهن سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ جلسا منعقد ڪري اميدوارن کي دستبرداريءَ لاءِ عرض ڪيو وڃي ۽ ووٽرن کي ووٽن نه ڏيڻ جي هدايت نه ڪئي وڃي ان کان اڳ ۾ اشتهار شايع ڪيا وڃن ۽ مولانا شاهه عبدالعزيز ۽ جمعيت العلماءِ ۽ هند جي فتويٰ ترڪ موالات جو ترجمو ڇپائي شايع ڪرايو وڃي.

ٺهراءُ نمبر 3: تبليغ جو ڪم شيخ عبدالمجيد صاحب جي حوالي ڪيو وڃي، ۽ انهن کي اختيار ڏجي ته ڪنهن به مبلع (پروپيگنڊا ڪندڙ کي)ڪاروبار ڪميٽيءَ جي منظوريءَ جي اميد تي مقرر ڪري سگهي ٿو.

ٺهراءُ نمبر4: ملان اسڪولن جي اصلاح لاءِ مولانا صادق صاحب کي سندس سفر جو خرچ خلافت ڪميٽيءَ مان ڏنو وڃي جو مولانا صاحب انهيءَ اصلاح لاءِ هڪ پنهنجي تجويز ڪاروبار ڪميٽيءَ کي پيش ڪري منظورڪرائي. مسٽر محمد خان ان ريت جي به خلاف ويو. باقي ٻين سڀني منظور ڪئي.

ٺهراءُ نمبر 5: سوديشي جو ڪم مسٽر عبدالجبار جي سپرد ڪيو وڃي ۽ هو ان ڪم لاءِ اسڪيم تيار ڪري ميٽنگ ۾ منظوريءَ لاءِ پيش ڪري.

ٺهراءُ نمبر 6﷢: هن ڪميٽيءَ جو خيال آهي ته مولانا محمد صادق صاحب ۽ سيٺ حاجي عبدالله هارون صاحب، کڏي محله ۾ ميمڻ جماعت ۽ مسٽر محمد خان غير ميمڻ آبادي ۽ ڊاڪٽر احمد صاحب خوجن ۾ اها ڪوشش ڪن ته سندس سپرد ڪيل حدن جا ماڻهو پنهنجا مقدما امينن جي معرفت فيصلو ڪرائين ۽ ڪورٽن ۾ نه کڻي وڃن.

حوالہ- الوحيد نمبر 118، 29 سيپٽمبر 1920ع، صفحو نمبر 2.

...................................................................................................

شاهه جي ڀٽ تي تبليغي وفد

خلافتين جي تقرير

ڪائونسلن جا اميدوار به فقيرن کان دعائون ڪرائڻ ويا پرخلافت وارن جو وفد به خير سان ميلي ۾ پهچي ويو. شيخ عبدالمجيد مولوي عبدالخالق حڪيم محمد معاز مسٽرخدابخش مسٽر مخلص صاحب انهيءَ وفد ۾ هو. اربع جي شام ۽ صبح جو درگاهه شريف تي ميلي جي انبوهه ۾ خوب ليڪچر ڏنائون ۽ خلافت جي دردناڪ احوال ٻڌائڻ تي مسلمانن سخت گريهه زاري ڪيو، ڏاڍا اثرا جهڙا نظم به پڙهيا ويا ۽ ڪائونسلن جي بائيڪاٽ ۽ ترڪ موالات جا هزارن جي تعداد ۾ اشتهار ورهايا ويا.

تبليغي وفد جو پروگرام ٺاهيو ويو ۽ جيڪي سنڌ ۾ ڪم ڪندا اهي وفد جا هيٺيان ميمبر مقرر ڪيا ويا.

جيڪب آباد﷢:

مولوي عبدالخالق ۽ حڪيم فتح- شڪارپوري

سکر:

مسٽر خدابخش بي اي ميرالهه بخش ٽالپر، منشي فيض محمد

نوابشاهه:

حڪيم مولوي محاذ، مولوي گل محمد صاحب

ٿرپارڪر:

سيد مصطفيٰ ڪمال، قاضي ڪبير محمد

لاڙڪاڻو:

مولوي صاحب، مولوي نورالحسن

حيدرآباد:

مولوي محڪم الدين، شيخ محمد حسن

ڪراچي:

شيخ عبدالمجيد صاحب، مولوي محمد هاشم مخلص

الوحيد نمبر 148، 4 نومبر 1920ع، ص 4.

...................................................................................................

سنڌ جون خبرون، 14 نومبر تي ڪائونسل بائيڪاٽ تي تقريرون

شڪارپور ۾ اميدوار به تڏهين بي آرام ٿي ڪم ڪري رهيا آهن ۽ ڪو رياست جو پير اچي نه لٿو آهي جو ڳجهيءَ طرح ماڻهو کي ووٽ ڏيڻ جي هدايت ڪري رهيو آهي. اميدوارن کي پگهاردار مقرر ڪيا آهن جي وطن جي ناوفادار فرزندن جي ناپاڪ حمايت ۾ سرگردان آهن پر هو ڏهن ڪائونسلن جي بائيڪاٽ ڪندڙن جو ڪم به نهايت ڪاميابيءَ سان هلي رهيو آهي ۽ گهڻي اميد ووٽن ڏيڻ جي آهي.

ميان جي ڳوٺ ۾ شيوا منڊلي قائم ٿي آهي جنهن ۾ مسلمانن کي ميمبر ڪرڻ جو به سوال ويچار هيٺ آهي في الحال ان شيوا منڊلي جي واسطي هڪ سوديشي ڪارخانو کولڻ جو ارادو ڪيو ويو آهي جنهن جي سرانجام لاءِ هيٺين ڪميٽي چونڊي وئي اهي.

1. سيٺ شيوڪرام، 2. سيٺ خشومل 3. حڪيم جشومل 4. ڪريم بخش 5. حڪيم سگنومل.

سنڌو ديارٿي مجموٽيءَ جي روهڙي لوڪل ڪاميٽي وارن پنهنجي نئين جاءِ کولڻ جو مهورت گذريل سومر تي ڪيو ساڌو واسواڻي پريزيڊنٽ ٿاڦيو ويو، جنهن سيڪريٽريءَ جي رپورٽ پڙهڻ بعد شاگردن کي هڪ بالڪل سندر ليڪچر سادگي ۽ سوديشيءَ تي ڏنو ويو. شاگرد هن ليڪچر کان متاثر ٿيا ۽ وري شام جو 4 بجي شاگردن کي شاگردن جا فرض ۽ قطع تعلقات تي ليڪچر ڏنو ويو.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

ٺٽي ۾ جلسه خلافت:

تيرهين تاريخ شام جو ستين وڳي، قاضين جي تلاءَ واري ميدان ۾ جلسه خلافت منعقد ٿيو. پير صاحب آقار غلام مجدد سرهندي صاحب جن جي اچڻ جو بڌي اڳينءَ رات کان به وڌيڪ ماڻهو آيا هئا ۽ هندو ڀائرن جو تعداد به اٽڪل چار يا پنج سئو هو. پير صاحب جن کانسواءِ حيدرآباد مان مسٽر عبدالجبار سيٺ امين الدين ۽ ميان محمد هاشم مخلص به ۽ قرآن ڪريم جن جي قرات ۽ سيد محمد زمان شاهه خلافت ڪميٽي جي سيڪريٽريءَ ۽ ٻين محمد باقر صاحب قريشيءَ، مسٽر عبدالجبار جي صاحبزاده جي نظمن پڙهڻ بعد صدر صاحب جي حڪم سان قاضي عبدالرحمان ۽ صاحبزاده جي نظمن پڙهڻ بعد صدر صاحب جي حڪم سان قاضي عبدالرحمان ايڊيٽر الوحيد اٿي ترڪ موالات تي تقرير ڪئي. سرڪار جي انصاف مان اسان جو اعتبار ڪيئن ۽ ڇو نڪتو ۽ پنهنجن حقن حاصل ڪرڻ لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي انهن ڳالهين کي حاضرين جي ذهن نشين ڪري مسٽر عبدالرحمان پوءِ ترڪ موالات جي سڀني درجن يعني سرڪاري عزتن ۽ عهدن ڇڏڻ ڪائونسلن جي بائيڪاٽ ڪرڻ سرڪاري ۽ مددي اسڪولن مان ٻارن کي اٿارڻ پنهنجن اسڪولن ۽ ڪورٽن کي قائم ڪرڻ بنسبت تفصيل سان بيان ڪري حاضرين کي اپيل ڪئي ته هر طرح جي قربانين ڪرڻ لاءِ تيار رهن.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 1.

...................................................................................................

سنڌ جون خبرون

تاريخ 10 نومبر ڳوٺ ميرپور تعلقو ٺل ۾ سيد متل شاهه جي زير صدارت ترڪ موالات لاءِ جلسو ٿيو. شهر ۽ آسپاس هندو مسلمان چڱي تعداد ۾ آيل هئا پهريائين حڪيم قادر بخش جمعيت علماءِ هند جي فتويٰ پڙهي ٻڌائي وئي پوءِ مولوي عبدالخالق صاحب مورائي صاحب اٽڪل ٻه ڪلاڪ تقرير ڪئي جنهن چڱو اثر ڪيو جلسي جي پڇاڙيءَ ۾ شهر ۾ خلافت ڪاميٽي قائم ٿي جنهن جا هيٺيان عهديدار چونڊيا ويا.

پريزيڊنٽ پير متل شاهه، سيڪريٽري حافظ محمد بخش، خزانچي حڪيم احمد صاحب.

نصرپور ۾ شام جو 14 نومبر سيد مصطفيٰ ڪامل ۽ ٻين صاحبن تقريرون ڪيون عام ماڻهن ڪائونسل کي بائيڪات ۽ امير وارن کي ووٽ نه ڏيڻ جو انجام ڪيو ۽ فارمن تي به صحيح ڪيائون.

ڳوٺ ڪيساهند تعلقه بدين ۾ ترڪ موالات تي شهر جي ماڻهن هڪ جلسو ڪيو جنهن ۾ پير ارشاد علي شاهه ميان ابراهيم ڪاڍيارو شاهبندري به هو ماڻهن کي ووٽ نه ڏيڻ بابت تقريرون ڪري سمجهايو ويو، ماڻهو چڱي تعداد ۾ آيل هئا.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

ترڪ موالات جي ڪاميابيءَ تي خاص ناز

بمبئي 15 نومبر مسٽر محمد عارف ملا رانديري واري بمبئي ڪائونسل جي اميدواريءَ تان هٿ کنيو آهي ۽ احمد آباد جي ڪمشنر کي اهڙو اطلاع ڏنو اٿس ته ظالماڻوصلح جا شرط انگريزن اسان جي خليفت المسلمين سان ڪيا آهن ۽ ترڪ موالات بابت جيڪا فتويٰ عالمن سڳورن شايع ڪئي آهي تنهن کي غور رکي. آءُ ڪائونسل ۾ وڃڻ نٿو گهران پنهنجي حد اندر ووٽرن کي به ملا صاحب لکيو آهي ته مون کي بنهه هاڻي علمائن جي فتويٰ ڏسڻ جو موقعو مليو جنهن موجب منهنجو ڪائونسل ۾ وڃڻ شريعت جي برخلاف ٿيندو تنهنڪري شڪرانا رب جا، جو آءُ هينئر چونڊن کان اڳ ئي اميدواريءَ تان دستبردار ٿي اوهان کي ۽ پاڻ کي هڪ غظيم گناهه کان بچايان ٿو.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

سنڌ جون خبرون، جلسه خلافت

ڳوٺ مدد تعلقو بدين ۾ هڪ عظيم الشان جلسو ٿيو، جنهن ۾ هڪ جلسو خلافت ٿيو جنهن ۾ هزار کان به وڌيڪ ماڻهو آيل هئا. مولوي شيخ غلام حسين صاحب ڏاڍي وڻندڙ تقرير ڪئي، جنهن هندن مسلمانن تي ڏاڍو اثر ڪيو. ان جلسي ۾ ڪيترائي ٻاهر جا زميندار هاري حاضر هئا. قومي تعليم جي تقرير ايترو اثر ڪيو جو هيٺين صاحب استعيفائون ڏنيون. 1. مولوي محمد هاشم، 2. حافظ محمد عمر ڳوٺ بهاري زنگيجو، 3. محراب خان اسڪول بورڊ ميمبري ڦٽي ڪئي. اهڙيءَ طرح 28 ڇوڪرا انهيءَ ڳوٺ جي اسڪول مان اٿاري ويا ۽ ڳوٺ عمر دل تعلقه بدين مان پڻ 3 ڇوڪرا في الحال لوڪل بورڊ اسڪول مان نڪتا آهن.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

سنڌ جون خبرون، 14 نومبر تي ڪائونسل بائيڪاٽ تي تقريرون ٿينديون: خلافت ڪميٽي

مبارڪپور تعلقه ٺل ۾ 11 نومبر پير ميان جان محمد صاحب جي زير صدارت خلافت جلسو منعقد ٿيو. مولانا در محمد صاحب مرادپوري ۽ مولوي عبدالخالق صاحب مورالائي ڪائونسل جو بائيڪاٽ تي پرزور تقريرون ڪيون ۽ مسٽر ڪريم بخش ٽانوري سوديشيءَ ۽ قومي تعليم ۽ هندو مسلم ايڪتا تي ڳالهايو ان کانپوءِ مبارڪپور ۾ خلافت ڪميٽي قائم ڪئي وئي جنهن جا هيٺان عهديدار چونڊيا ويا. پريزيڊنٽ وڏيرو غلام قادر ڀٽا، سيڪريٽري مولوي عبدالرحيم صاحب، نائب سيڪريٽري ايم ڪريم بخش ٽانوري.

ميان جي ڳوٺ شڪارپور ۾ ڪائونسل کي بائيڪاٽ ڪرڻ واري وفد جي نهايت ڪاميابي ٿي. مولانا عبدالڪريم صاحب چشتي جي پرائچ تقرير تي حاضرين جلسه يڪ آواز ٿي چيو ته ڪنهن کي ووٽ ڪو نه ڏينداسون ۽ فارمن تي به ڪيترن دستخط ڪري ڏنو پر پوءِ ٻئي ڏينهن اميدوارن جا چيلا آيا جن ۾ هڪ وڪيل به هو جن خوب ووٽرن کي ڊيڄاريو ۽ ليلايو ۽ ڦيرائڻ جي ڪوشش ڪئي پر ماڻهو پنهنجي قول تي بيٺا آهن. آهي ڪو جو انهن وڪيلن اميدوارن کان پڇي ته ڇو اهڙي ووٽرن سان هلت ۽ دست اندازي ڪري مجبور ڪري رهيا آهن.

الوحيد، 14 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

ڪراچيءَ ۾ ڪائونسل بائيڪاٽ جو پرچار

مسٽر هرچند راءِ جي غلط هلت سبب مسٽر قاضي عبدالرحمان ايڊيٽر الوحيد هيٺيون ٺهراءُ ميٽنگ ۾ پيش ڪيو.

”هن ڪراچيءَ جي رهواسين جي عام ميٽنگ ڪراچي ميونسپالٽي جي اختياري وارن ۽ ميونسپالٽيءَ جي پريزيڊنٽ، نيٽ آنربل مسٽر هرچند راءِ هلت کي نندي ٿي جو هنن سڀاڻي ڪائونسل بائيڪاٽ جي باري ۾ پبلڪ ميٽنگ ڪرڻ لاءِ ميونسپالٽي جي کليل رام باغ تلاءَ واري ميدان جي ڪم آڻڻ جي اجازت نه ڏني آهي. انهيءَ عجب بهاني تي نه ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر کي شايد اها ڳالهه نه وڻي ته ڪائونسلن جي چونڊن واري ڏينهن اهڙي پبلڪ ميٽنگ ٿئي هڪ خيالي ڊپ جي ڪري متان پبلڪ جي امن ۾ ڪو خلل پوي. ٺهراءُ يڪ راءِ پاس ٿيو ۽ ميٽنگ جي سڀاپتيءَ جي صحيح سان ڪراچي ميونسپالٽي جي پريزيڊنٽ کي موڪليو ويندو.“

الوحيد، 17 نومبر 1920ع، ص 3.

...................................................................................................

The Sub Provincial Khilfat Committee

جمعيت خلافت اسلاميه صوبہ سنڌ ڪراچي

7 ڊسمبر1920ع- مکرمي اسلام عليڪم.

گذارش هيءَ آهي ته اوهان کي معلوم هوندو ته انڊين نيشنل ڪانگريس جو هلندڙ اجلاس ناگپور ۾ 26 ڊسمبر تي ٿيندو جي نهايت اهم قومي ۽ ملڪي مسائل تي غور ڪيو ويندو. ترڪ موالات جي منزلن ۽ قدمن تي وڌيڪ ويچار ڪيو ويندو ۽ تحريڪ خلافت جا دشمن سرگرم ڪوششون ڪري رهيا آهن ته ڪثرت راءِ سان ترڪ موالات منظور ڪرائجي يا قدمن ۾ ڦيرگهير ڪئي وڃي. مسلمان مذهبي حڪمن موجب ترڪ موالات تي عمل ڪرڻ لاءِ ٻڌل آهن ۽ جيسين خلافت جو فيصلو اسان جي خواهش ۽ مذهبي حڪمن موجب نه ٿيندو تيسين ان قدم تان نه هٽنداسين. ان لاءِ ضروري آهي ته اسين ڪافي تعداد ۾ اچي جلسي ۾ شريڪ ٿيون. ۽ پنهنجي رٽ بحال ڪرايون. ان کانسواءِ ڪانگريس جي اغراض و مقاصد ۽ ديگر قوانين جي جوڙجڪ تي به غور ڪيو ويندو. خلافت ڪانفرس جو جلسو به انهن ئي تاريخن ۾ اتي ٿيندو ان لاءِ منهنجو عرض آهي ته هن ۾ شريڪ ٿي ممنون فرمائيندا. خرچ اٽڪل سئو رپيه کن اچي ويندو.

سفر جا رستا ٻه آهن، پهريون راجا جي گاڏيءَ ۾ رواڙ ۽ اجمير کان ٻيو سمنڊ جي رستي ڪراچيءَ کان بمبئي ۽ اتان ريلوي ۾ ناگپور.

فقط والسلام

محمد خان

سيڪريٽري

الوحيد، 7 ڊسمبر1920ع

...................................................................................................

The Sub Provincial Khilfat Committee

جمعيت خلافت اسلاميه صوبہ سنڌ ڪراچي

14 ڊسمبر1920ع،

ڪراچي.

مخدوم بنده- اسلام و عليڪم

سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽيءَ جي منتطم ڪاميٽيءَ جو جلسو آچر ڏينهن 19 ڊسمبر 11 بجي مهل خلافت آفيس ۾ ٿيندو مهرباني ڪري ضرور اچي شامل ٿيندا.

هيٺين ڳالهين تي غور ڪيو ويندو.

1. بيت المال ۾ حساب، 2. بيت المال گڏ ڪيئن ڪجي؟ 3. حيدرآباد ۽ لاڙڪاڻي ۾ مرڪز ماتحتي، 4. قومي تعليم لاءِ روپيه ڪيئن گڏجن. 5. هيٺين صاحبن جو مستقل وفد ٺاهڻ.

1. پير تراب علي شاهه، 2. پير علي انور شاهه صاحب 3. مسٽر عبدالجبار صاحب.

6. تبليغ ۽ سوديشي جي رپورٽ، 7. جيڪي ماڻهو بنا سند خلافت جي نالي سان چنده جمع ڪن ٿا انهن کي ڪيئن روڪجي. 8. ضلعي اپر سنڌ ۾ ڪڏهن ۽ ڪٿي جنرل ميٽنگ ڪجي. 9. پئنچائتون ۽ ناگپور ڪانگريس لاءِ نمائندا موڪلڻ.

والسلام

محمد خان

سيڪريٽري

الوحيد، 14 ڊسمبر 1920ع.

.................................................................................................

جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ ڪراچي

جناب من اسلام علڪيم

اوهان کي معلوم هوندو ته هندستان جي سڀني وڏين جماعتن جهڙيءَ طرح انجمن علماءَ هند- خلافت ڪانفرنس انڊين نيشنل ڪانگريس- مسلم ليگ وغيره ۽ ملڪ جي وڏن وڏن اڳواڻن پوريءَ طرح فيصلو ڪيو آهي ته جنهن صورت ۾ انگريزي سرڪار خلافت ۽ پنجاب جي ظلمن جي متعلق اسان سان انساف نٿي ڪري اهڙيءَ حالت ۾ اسان عدم تعاون يا ترڪ موالات ڪرڻ گهرجي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ سڀني کان اڳ ۾ ۽ سڀ کان ضروري ڳالهه هن ڪونسلن کي بائيڪاٽ ڪرڻ ۽ انهن ۾ نه وڃڻ آهي. تنهنڪري اسان جو مذهبي ۽ ملڪي فرمان آهي ته ڪونسل جي ڪنهن به اميدوار کي اصل ووٽ نه ڏيو ۽ يقين سمجهوته ته جيڪو اميدوار بيهي ٿو ۽ اوهان کان ووٽ گهري ٿو سو مذهب ۽ ملڪ جي عام راءِ جي خلاف آهي. هاڻ رٿ هي آهي ته 5 نومبر 1920ع جمعي ڏينهن جتي ڪٿي هر هنڌ جلسا ڪري جن ماڻهن جا ووٽ آهن تن کي سمجهايو وڃي ته انهن کي به ووٽ نه ڏيڻ گهرجي.

ڀائرو! عوام ڪريو ڪريو هيئر اسان جي موت ۽ حياتيءَ جو سوال آهي، ڏسڻو آهي ته ڪير پنهنجي خدا جي خوش ڪرڻ ۽ پنهنجي پياري ديس جي ڀلائي لاءِ رڳو ايتري ٿوري کان ٿوري قرباني ڪري ٿو.

ٻي هيءَ ڳالهه به تمام ضروري آهي ته خلافت جهڙي خالص مذهبي ڳالهه ۾ حصو وٺندڙن بيگناهه ماڻهن تي سنڌ ۾ وقت به وقت ڪامورن جيڪي بيجا ظلم ۽ انڌير ڪيا آهين، کين جيلن ۽ ٻيون طرح طرح جون تڪليفون ڏنيون آهن انهن مطلومن سان همدردي ظاهر ڪجي.

هندو ۽ مسلمان ڀائرن جي خدمت ۾ عرض آهي ته مذهب ۽ ديس جي هن ڀلائيءَ واري ڪم ۾ ڪنهن به قسم جي غفلت يا سستي نه ڪندا!

هجتي جتي جلسا ٿين اتان جلسن جو مفصل احوال اسان ڏانهن ۽ اخبار الوحيد جي ايڊيٽر ڏانهن اچڻ گهرجي.

محمد خان

سيڪريٽري سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽي

ڪراچي

الوحيد پريس 1920ع

.................................................................................................

سن ۾ هڙتال

جي ايم سيد جو خط- جنرل سيڪريٽريءَ خلافت ڪميٽي ڪراچيءَ کي ته، 19 مارچ 1920ع جمعي تي سن ۾ هندو فراد مسلمانن پنهنجا دڪان بند رکيا مسجدن ۽ مندرن ۾ ترڪي جي حق ۾ دعائون گهريون ويون.

هيءُ خط سنڌيءَ ۾ نقل ڪيل آهي

اصل تي صحيح جي ايم سيد انگريزيءَ ۾.

الوحيد، 1920ع

.................................................................................................

جمعيت اسلاميه خلافت صوبه سنڌ ڪراچي

ضروري گذارش

برادرم اسلام

هيءَ ڳالهه پڌري آهي ته هن گذريل جنگ جي شروعات کانپوءِ جڏهن ترڪيءَ جنگ ۾ شامل ٿي تڏهن هندستان جي مسلمانن لاءِ اهو نهايت نازڪ وقت هو ڇو ته هڪ طرف خدا تعاليٰ پاڪ ۽ اسلام جا احڪام ته وري ٻئي طرف ظاهري حڪومت جا فرمان! هڪ طرف مسلمانن جو خلافت ترڪيءَ سان لاڳاپو ته ٻئي طرف ٻين سان جسماني تعلقات هئا!! اهو مسلمانن لاءِ عجيب ڪشمڪش جو وقت هو، خود سرڪار انهيءَ حالت کان واقف هئي. اهو ئي سبب هو جو سرڪار مسلمانن جي انهيءَ ڇڪتاڻ ۽ پريشانيءَ کي ٽاڙي کين انجام ڏنو ته هيءَ مذهبي جنگ نه آهي مسلمانن جي پاڪ جاين کي نه رڳو حملي کان بچايو ويندو پر انهن مقامن جي عزت ۽ حرمت اسلامي قواعدن پٽاندر رکي ويندي ۽ خلافت کي وار ويسو به نه ٿيندو ۽ ترڪيءَ کان ڪو به ملڪ کسيو نه ويندو. وغيره وغيره. اهڙي قسم جي حرڪتن جي معرفت سرڪار مسلمانن کي ڀلائي وڌو ۽ هنن انهن ڪوريئڙي جي تندن جهڙن وعدن کي مضبوط سمجهي پورو اعتبار ڄمايو ۽ پنهنجي جان ۽ مال ڏيڻ ۾ ڪنهن قسم جو عذر نه ڪيائون. اها امداد اهڙي حد کي پنهنجي جو خود سرڪار کي مڃڻو پيو ته انهن وعدن جي ڪري هند جي مسلمانن سرڪار کي چڱي مدد ڏني جنهنڪري نه رڳو هندستان ۾ امن قائم رهيو پر خود انهن مسلمانن پنهنجي ڀائرن جو خون وهائي برطانيا کي اها فتح ڪري ڏني جا شايد ٻئي ڪنهن طرح ممڪن نه ٿئي ها.

جڏهن جنگ ختم ٿي ۽ مسلمانن اکيون کوليون ته انهن کي صاف نظر آيو ته جنگ ۾ باوجود ايڏي امداد ڪرڻ جي به فقط سندن مذهبي جذبات جو خون ٿئي ٿو پر ساڻن ڪيل انجامن جي به کليءَ طرح ابتڙائي ڪئي وڃي ٿي، تڏهن هنن جلسنجي معرفت سرڪار کي ڪيل انجام ياد ڏياري پنهنجي مذهبي جذبات جي پائماليءَ کان آگاهه ڪيو ۽ هنن انصاف ٿيڻ لاءِ ولايت تائين پنهنجا نمائندا موڪلي پنهنجي دلي ارادن کي ظاهر ڪيو ۽ گهڻيون دانهون فريادون زاريون نيازيون ڪيون پر ڪو نه ٻڌڻ نه آيون، هنن پنهنجي مرضيءَ موجب سلطان المعظم خليفتھ المسلمين کي مجبور ڪري اسلام جي برخلاف صلح جي شرطن تي دستخط ورتي جنهن صلح کي مسلمان ڪڏهن به جائز سمجهي نٿا سگهن. انهيءَ ڪري لاچار سڀني مسلمانن گڏجي سرڪار سان ترڪ موالات يعني لاڳاپن ٽوڙڻ يا عدم شرڪت عمل يعني گڏجي ڪم نه ڪرڻ جو ٺهراءُ مقرر ڪيو ۽ سڄي هندستان جي وڏن وڏن علمائن ان جي فرض هجڻ جي فتويٰ ڏني ۽ هندو ڀائر به خاص مسلمانن سان همدردي ڏيکارڻ لاءِ ان فيصلي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءڀ تيار ٿيا ۽ وري اڳتي هلي انڊين نيشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ اهو ٺهراءُ پاس ڪيو. جنهنڪري مذهبي لحاظ کانسواءِ هندستان جي سڀني قومن تي انهيءَ ٺهراءَ يعني ترڪ موالات تي عمل ڪرڻ هڪ زبردستي قومي فرض ٿي چڪو آهي. انهيءَ ترڪ موالات جي تجويز جا گهڻا ڀاڱا آهن جي عام طور مشهور آهن پر هن وقت مکيه سوال هيءُ آهي ته ايندڙ نومبر جي ڪائونسل جي ميمبريءَ لاءِ چونڊون ٿيڻيون آهن تنهن بابت رٿ آهي ته ڪو به مسلمان خواهه هندو اميدوار ڪو نه بيهي ۽ نه وري ڪنهن اميداور کي ڪو ووٽ ڏئي. الحمدالله جو انهي تحريڪ تي عمل ڪرڻ جون خبرون سنڌ کان ٻاهران گهڻي انداز ۾ اچي رهيون آهن جو ڪيترا صاحب ترڪ موالات جي مدنظر ڪري ڪائونسل جي اميدواريءَ تان دستبردار ٿي رهيا آهن. اگرچه سنڌ ۾ ٻن ٽن هندو صاحبن کانسواءِ ڪنهن مسلمان اهڙو قدم ڪو نه کنيو آهي. پر اوهان اسلامي ڀائرن ۾ اميد آهي ته توهان اميدوار ڀائرن کي سمجهايو ته هو دستبردار ٿين ۽ ٻين ووٽرن صاحبن جي قومي جمعيت ۽ اسلامي همدرديءَ ۾ اميد آهي ته هو ترڪ موالات جي مذهبي اصول کي مدنظر رکي ڪنهن به اميدوار کي ووٽ نه ڏيندا ۽ پنهنجي سڀني مسلمان ڀائرن کي ان حقيقت کان واقف ڪندا رهندا.

سنڌ جي مسلمانن کي ياد رکڻ گهرجي ته هن صوبه ۾ ٻين علائقن بنسبت گهڻا مسلمان اميدوار بيهڻا آهن ۽ مسلمانن جي ڪثرت آبادي ڪري وري ووٽر به مسلمان گهڻائي آهن تنهنڪري ساري هندستان ۾ سنڌ جي مسلمانن کي وڌيڪ اسلام ۽ قوم جي عزت کي برقرار رکڻ فرض آهي. تنهنڪري يقين آهي ته سنڌ جا مسلمان خدا تعاليٰ ۽ رسول اڪرم ﷺ جن جي حڪمن جي پيروي ڪرڻ ۾ ڪا ڪوتاهي نه ڪندا يعني ترڪ موالات جي متي موجب ڪنهن به ڪائونسل ۾ اميدوار نه بيهندا ۽ نه وري ڪنهن اميدوار کي ووٽ ڏيندا.

(2)

ترڪ موالات جو نظامِ عمل

اي ايمان وارو! اوهان لاءِ هينئير ٻيو ڪو به چارو رهيل نه آهي سواءِ انهيءَ جي ته خلافت ڪانفرنس- انجمن علماءِ هندو ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي پاس ڪيل ترڪ موالات جي تجويز قبول ڪري حال في الحال هيٺين ڳالهين تي هڪدم عمل ڪريو.

(1) سڀ خطاب ۽ اعزازي عهدا هڪدم ڇڏي ڏجن ۽ مقامي جماعتن (ميونسپالٽين ۽ لوڪلبورڊن وغيره) جي سرڪاري مليل ميمبرين کان هڪدم استعيفا داخل ڪرڻ گهرجي.

(2) سرڪاري درٻارين ۽ ٻين سرڪاري ۽ غير سرڪاري مجلسن ۾ (جي سرڪاري حاڪم ڪن ۽ انهن جي اعزاز واسطي ڪيون وڃن) شامل ٿيڻ کان صاف انڪار ڪيو وڃي.

(3) ٻارن کي انهن اسڪولن ۽ ڪاليجن مان آهستي آهستي اٿاريو وڃي جي سرڪار جي ملڪيت آهن يار سرڪاري انتظام هيٺ آهن يا سرڪار کان امداد حاصل ڪن ٿا. ۽ انهن جي بجاءِ مختلف صوبن ۾ قومي اسڪول يا ڪاليج قائم ڪيا وڃن.

(4) سرڪاري ڪورٽن کي آهستي آهستي بائيڪاٽ ڪري انهن جي بجاءِ خانگي پئنچاتي ڪورٽون قائم ڪيون وڃن ۽ انهن ڪورٽن جي امداد سان خانگي جهڳڙن جو فيصلو ڪيو وڃي.

(5) عراق عرب ۾ فوجي، منشيگيري ۽ مزدوري جي نوڪريءَ لاءِ رنگروٽن جي طور ڀرتي ٿيڻ کان صاف انڪار ڪيو وڃي.

(6) نين ڪائونسلن جي ميمبريءَ جي اميدواري لاءِ جيڪي درخواستون ڏنيون ويون آهن اهي سڀ واپس ورتيون وڃن ۽ ووٽرن کي گهرجي ته اهڙن اميدوارن کي ووٽ ڏيڻ کان انڪار ڪن جيڪي ڪانگريس جي هن هدايت جي ڪا به پرواهه نه ڪري هن هوندي به پنهنجي مٿي ميمبر چونڊجڻ جي ڪوشش ڪن.

(7) سموري ڌارئي ملڪ جي مال جو بائيڪاٽ ڪيو وڃي ۽ جنهن حالت ۾ ترڪ موالات جي هيءَ تحريڪ هڪ ترتيبوار نموني تي ماڻهن کي قرباني سيکارڻ واسطي اختيار ڪئي وئي آهي جنهن کانسواءِ ڪا به قوم حقيقي ترقي نٿي ڪري سگهي ۽ پڻ جنهن حالت ۾ هر مرد، عورت ۽ ٻار کي ان تحريڪ جي مهڙيءَ منزل ۾ شريڪ ٿيڻ جو وجهه ڏيڻو آهي، ان ڪري هيءَ ڪانگريس سڀني کي هدايت ڪري ٿي ته جيسين هندستاني واپارين جي سرمايه سان قائم ٿيل انتظام ڪپڙي جي ضروريات کي پورو ڪري ته بس سوديشي مال ئي واپرائين، اگرچه هندستان ۾ هن وقت ايترو ڪافي سٽ ۽ ڪپڙا تيار نه آهن جو ملڪ جي پورٽ ڪري پر ڪانگريس خاص انهيءَ مقصد کي مدنظر رکندي هدايت ڏئي ٿي ته جلدي اهڙا وسيلا اختيار ڪيا وڃن جنهن ڪري وري ڪپڙي اڻڻ جي برباد ٿيل دستڪاري جيئري ٿئي. لکين ڪوري جو پنهنجو هنر ڇڏي ويٺا اهن وري پنهنجي اباڻي ڪم کي اختيار ڪن.

فتويٰ جمعيت علماءِ هندو درٻاره ترڪ موالات

هيءَ اها فتويٰ آهي جا جمعيت علماءِ هند ڪلڪته جي اجلاس ۾ گهڻي غور ۽ ويچار کانپوءِ شايع فرمائي هئي.

جنهن حالت ۾ ترڪيءَ سان صلح ڪرڻ ۾ يورپ جي بادشاهنن کلي کلائي بي انصافي ڪئي آهي ۽ اسلامي جذبات کي پائمال ڪيو آهي ۽ انگريزي وزيرن پنهنجي صاف ۽ پڌرن وعدن جي ابتڙائي ڪئي آهي ۽ خلافت جي اقتدار کي وڃائن ۽ خليفتھ المسلمين جي مذهبي طاقت جي پاڙ پٽڻ ۾ اسلام سان پورو مذهبي تعصب ۽ حسد ڏيکاريو آهي. تنهنڪري مسلمانن تي اسلام جي تابع هجڻ واري حالت ۾ لازم ٿي چڪو آهي ته هو هنن اسلام جي دشمنن سان ترڪ موالات ڪن.

محمد خان

سيڪريٽري سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽي

الوحيد، 1920ع

.................................................................................................

خلافت ڪاميٽي

پهرين وقتي صدارت رئيس غلام ڀرڳڙيءَ جي ٿي.

حيدراباد 1920ع ۾ جي ميٽنگ لاڙڪاڻي ۾ 5،6،7،8،9 فيبروري پير محمد رشد الله الله جهنڊواري جي صدارت ۾.

ورڪنگ ڪاميٽي.

ميان عبدالجبار جي لائيف ۾

شيخ عبدالمجيد صدر ٿيو.

بابا مير محمد بلوچ =

حاجي عبدالله هارون =

علي محمد مري =

.................................................................................................

خلافت- محبوب شاهه ۽ محمود شاهه

انهيءَ وقت خلافت جو دور ختم ٿي، مسلم ليگ ۾ ضم ٿي چڪو هجي، خلافت جيڪا 1914ع جي قيصر وليم جي لڙائي کان شروع ٿي، 1920ع يا 1921ع ڌاري عروج تي پهتي، جنهن ۾ مولانا محمد علي جوهر، مولانا شوڪت علي جوهر، مولانا ابوالڪلام ”آزاد“ مولانا عبدالباري لکنوي، ڊاڪٽر سيف الدين ڪچلو ۽ ٻيا نامور ليڊر شامل هئا. هڪ ٻئي سان هم خيال، همسفر ۽ همرڪاب هوندا هئا.

اسان جي سنڌ سونهاريءَ مان، پير محبوب شاهه راشدي جيڪو نهايت رعبدار۽ هيبتناڪ مقرر جي علاوه وڏو عالم پر خلوص، ديانتدار بي باڪ ص 147 ۽ جذباتي هئڻ سان گڏ سجاده نشين راشدي خاندان جي پير سائين رشد الله صاحب، جهنڊي واري جو ننڍو ڀاءُ پڻ هيو. راشدي خاندان جي افراتفريءَ جي وقت، جيئن اسپين جي دارالحڪومت ۽ الحمرا جي محلاتن مان، عرب سڳورا موثر مسلمان ، عيسائين کان شڪست کائي، آفريڪا جي ريگزارن، سمنڊ جي ڪنارن ۽ ڪوهسارن ۾ ڦهلجي ويا هئا. اهڙي طرح راشدي خاندان جا فرد به ”ڪنگريءَ“ جي ڪوس کانپوءِ، پير سائين پاڳاري، روضي ڌڻي جي جاهل حرن کان دهشت زده ٿي، سڄي سنڌ جي چپي چپي تي ڦهلجي ويا.

پير محبوب شاهه به اپر سنڌ کي ڇڏي، ٻارچاڻي ۽ ماتلي ۾ اچي قيام پذير ٿيو هيو ۽ تحريڪ خلافت ۾ اچي شموليت ڪئي هئائين. (ص 148، ڪيئي ڪتاب) پير محمود شاهه راشدي، خلافت جي وقت ۾ ماتليءَ جي سڄي شهر کي الله اڪبر جي فلڪ شگاف نعرن سان گونجائيندو رهندو هيو. وقت بي وقت جو ڪو به خيال نه هوندو هيس. پوءِ چاهي صبح هجي يا ٻپهر، شام هجي يا رات چونڪ، گهٽي ۽ گهٽي ۾ تقريرون ڪندو ۽ الله اڪبر جا نعرا فضا ۾ بلند ڪندو، زمين وارن کي هوشيار ڪندي جاڳائيندي وڃي آسمانن تائين پڄائيندو هيو. ماتليءَ جي رهواسين ۾ ڪي مخلص ته ڪي جذباتي ته ڪي وري کيس جنوني ۽ پاڳل ڪري سمجهندا هئا. پاڻ سڀني کان بي نياز ٿي، پنهنجي ئي ڌن ۾ مڱن ۽ مست رهندو هيو، پاڻ شرعي بندشن ۾ رهي، باقاعدگي سان نماز پنجگانه ۽ ٽيهه ئي روزا رکندو رهيو پير محبوب شاهه راشديءَ سان محبتن ۽ صداقت، اندر رهندي سندس ڪڪڙن وڙهائڻ تي، ساڻس شديد اختلاف ڪندو هيو، پير محمود شاهه راشديءف کي پير محبوب شاهه راشدي مسڪرائيندي ۽ کلندي چوندو هيو ته، ”جيڪڏهن تون اهي تقريرون ۽ نعرا ڇڏين ته پوءِ آءُ به ڪڪڙن وڙهائڻ ڇڏي ڏيندس“ پر نه پير محمود شاهه راشدي نعرا هڻن ڇڏي نڪي ئي پير محبوب شاهه ڪڪڙ وڙهائڻ ڇڏيا.

پير محبوب شاهه ٻين انقلابي خلافي ساٿين سان گڏ، جيل ياترا به ڪري آيو هيو، انهن ساٿين ۾ ساڻن گڏ پير غلام مجدد سرهندي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، شيخ عبدالجبار وڪيل حيدرآبادي، مولوي خير محمد نظاماڻي شعلي نوامقررجيڪو انهيءَ وقت نوخيز ۽ ڇوڪرو هيو، علاوه ازين ٻيا به ڪيترائي عالمي دين مولانا ۽ مولوي انهيءَ خلافتي ٻيڙي ۾ شامل سفر هوندا هئا، جن جي وڏي فهرست ٿي سگهي ٿي. اسين به تنهن وقت، استاد محترم جناب مولوي عطاءُ الله صاحب جن جي مدرسي ۾ پڙهندا هئاسين ۽ اتي انگريزي ٽوپلا، جيڪي ڪيترن ئي قسمن جا هوندا هئا، تن کي فوٽبال وانگر، سڄي شهر ۾ گڏيندا رهندا هئاسين.

ٻئي پاسي هندو ڪانگريسين به خلافتين سان گڏجي تمام گهڻيون قربانيون ڏنيون، جيل ويا گوليون کاڌيون ۽ ڳڻڻ کان ٻاهر موت جو شڪار ٿيا، جنهنڪري ئي انگريز سامراج، پنهنجا بوريا بستر ٻڌي هندن ۽ مسلمانن کي پاڻ ۾ وڙهائي نه ڏيڻ جهڙي آزادي ڏيئي يورپ روانو ٿيو.

ص (5)، ڪيئي ڪتاب. 1920ع.

.................................................................................................

جلسو عام خلافت اسلامي

نصرپور سنڌ

مڪرمي سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب

جنهن صورت ۾ يورپ جون بعض عيسائي حڪومتون مقامات مقدمه ۽ خليفته المسلمين جي پٺيان هٿ ڌوئي لڳيون آهن ۽ خود مڪه معظم مديني منوره، بيت المقدس قسطنطنيه جهڙن مقدس اسلامي شهرن لاءِ ساڳيون چالبازيون ۽ حرفتون هلايون وڃن ٿيون. جهڙيون مصر سان کيڏيون ويون هيون تنهن صورت ۾ مسلمانن جو اهو مذهبي فرض آهي ته هو اهڙي نازڪ آزمائش جي وقت اسلامي عزت ۽ اقتدار قائم ڪرڻ لاءِ باقاعده هر ممڪن تجويز اختيار ڪري پنهنجي اسلامي غيرت جو ثبوت ڏين.

هينئر موجوده حالتن ۾ ملسمانن جو پهريون فرض آهي ته هر طرح تن، من ۽ ڌن سان مدد ڪري جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ ۽ خلافت بيت المال کي وڌائڻ ۽ زور وٺائڻ لاءِ هر ڪنهن ضلعي جي هر هڪ تعلقي ۽ هر هڪ ڳوٺ ۽ واهڻ ۾ مٿئين جماعت جون شاخون قائم ڪن.

اسان جي قديمي اسلامي شهر نصرپور تعلقي ٽنڊه الهيار ضلعي حيدرآباد سنڌ جا مسلمان اها ضرورت گهڻي وقت کان محسوس ڪري رهيا آهن ۽ هاڻي پنهنجي فرائض جي ادائيءَ لاءِ ارادو ڪيو اٿن ته هتي نصرپور ۾ انهيءَ مقصد لاءِ خلافت جو عظيم الشان جلسو مان پهرين جمعرات تاريخ 2 شعبان هجري 1338 مطابق تاريخ 22 اپريل 1920ع خميس ڏينهن شام جو جناب حضرت پير شاهه محمود شاهه جيلاني رحمت الله عليه جن جي درگاهه شريف جي منعقد ڪجي.

هن مبارڪ موقعي تي جناب حضرت پير مير حافظ حاجي سيد اسدالله صاحب زميندار ٽکڙ ۽ حيدرآباد جا مشهور محبان اسلام جناب شيخ عبدالمجيد صاحب ايڊيٽر الامين، ڊاڪٽر شيخ نور محمد ۽ اسان جا وطن دوست هندو ليڊر ڊاڪٽر چوئٿرام ۽ مسٽر نرسنگ لال ۽ ٻيا حضرات پڻ مهرباني فرمائي اسان جي استدعا تي اچڻ لاءِ تيار ٿيا آهن.

سڀني عام خاص هندو مسلمانن ڀائرن کي استدعا ٿي ڪجي ته هن جلسي تي شريڪ ٿي نصرپور جي مسلمانن کي ممنون ڪندا.

خميس ڏينهن شام کان رهائش ۽ خوراڪ جو عام بندوبست رکيو ويندو.

(الملتمس)

مولوي تاج محمد قاضي عبدالرحمان قريشي

مسٽرمحمد يوسف خليفه جمع خان عباسي

Bhoat Electric Printing Works Karachi.

.................................................................................................

خلافت جا ڏينهن هيٺين هنڌن تي ملهايا ويا

امروٽ، ٺلاهه، ٽنڊوالهيار، ٽنڊو محمد خان، ڳڙهي ياسين، دادو، ڊڀرو، ڊکڻ، حيدرآباد، رتوديرو، روهڙي، رڪن، ماتلي، ميرپورخاص، نوابشاهه، لاڙڪاڻو، سکر، شڪارپور، هالا پراڻا ۽ ڪراچي.

الوحيد جا مختلف پرچا.

.................................................................................................

1918ع ڌاران مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جا اجلاس هڪ هنڌ ڪٺا ٿيندا هئا، يا ساڳي قسم جا ٺهراءَ پاس ڪندا هئا.

.................................................................................................

از خلافت ڪاميٽي شڪارپور

جناب عالي-

هن وقت سخت ضرورت هئي ته شڪارپور ۾ خلافت ۽ ترڪ موالات وغيره مذهبي ۽ قومي تحريڪن جي زندهه ڪرڻ لاءِ خلافت ڪانفرنس ڪئي وڃي تنهن لاءِ هي فيصلو ٿيو آهي ته 28 فيبروري جي ڪانفرنس ڪئي وڃي جنهن لاءِ اوهان کي هن دعوت نامي جي ذريعي عرض ٿو ڪجي ته اوهان مذهب۽ قوم جي ڪري هن ڪانفرنس ۾ ضرور پنهنجي تشريف آريءَ کان اسان کي مشڪور ڪريو اسان کي يقين آهي ته اوهان هن استدعا کي قبول فرمائيندا ۽ پنهنجي اچڻ جو اطلاع جلد موڪليندا. شڪارپور ۾ سردي آهي تنهنڪري بستري آڻڻ جي تڪليف ڪندا. خورش ۽ رهائش جو بندوبست ڪيو ويو آهي.

نوٽ: اوهان کانسواءِ جيڪڏهن ڪو به ڪانفرنس ۾ اچڻ چاهي ته ان لاءِ هن ريت ٽڪيٽون آهن.

0-0-3، 0-0-2، 0-0-1، 0-8-0، 0-4-0

فقط ٻن ۽ ٽن روپين واري جي مهرباني ڪئي ويندي.

مولوي عبدالڪريم چشتي

سيڪريٽري خلافت ڪانفرنس

(Mulchand Virumal Shyan Sundar Press Shikarpur)

شڪارپور (سنڌ)

.................................................................................................

وندي ماترم الله اڪبر

786

بخدمت والا مرتبت جناب عمده ارباب ايمان زبده اصحاب

عرفان مولانا ابوالحسن حاجي تاج محمد صاحب قبلا دام محمد

اسان شڪارپور واسي نهايت خلوص ۽ دلي ارادن سان حضور جي تشريف آوري جو خيرمقدم ڪندي پنهنجي سرور جو اظهار ٿا ڪريون ته هن ڪفر ۽ اسلام جي ڪشمڪش ۾ اوهان جهڙو قابل ۽ احترام وجود ۽ ايمان جو پتلو سلف جو نمونو اسان جي رهنمائيءَ لاءِ هن اسان جي پياري ننگر جي هن خلافت جي اجلاس ۾ رونق افروز ٿيو. اسان يقين سان ٿا چئون ته اوهان جهڙو وجود هن وقت ۾ سچ پچ موجود فخر ۽ ناز آهي. اوهان جي توصيف ايتري نه آهي. جا زبان ادا ڪري سگهي. يا قوم صفح تحرير تي بيان ڪري سگهي.

توهان هن سنڌه ملڪ ۾ خلافت حقه جي جا خدمت ڪئي آهي ۽ مادر هند کي غلاميءَ جي ناپاڪ زنجيرن کان ڇڏائڻ لاءِ جا ڪوشش ڪئي آهي سا ڪنهن فرد کان مخفي نه آهي. اسان جي پروردگار کان دعا آهي ته اوهان جو وجود تادير اسان تي سايه فگن رهي. اسان هٿ ادب جا ٻڌي عاجزانه عرض ٿا ڪريون ته اسان کان اوهان جي خدمت هرگز کما حق نه ٿي سگهي تنهن لاءِ معافي جا طلبگار آهيون.

اوهان جو نيازمند

حڪيم عبدالڪريم ”چشتي“

ناظم جمعيت خلافت
شڪارپور سنڌه.

(Mulchand Virumal Shyan Sundar Press Shikarpur)

.................................................................................................

پروگرام اجلاس دوم

خلافت ڪانفرنس شڪارپور

وقت ساڍي 3 بجي شروع.

1. تلاوت قرآن شريف

2. گيت

3. ٺهراءُ- تلڪ مهراج ۽ مولانا شيخ الهند جو (از صدر).

4. مسئله گوڪشي

محرڪ- قاضي اسد الله شاهه.

موئيد- شيخ عبدالعزيز

موئيد- مولوي محمد عاقل

5.ميونسپل چونڊ

محرڪ- مولوي عبدالخالق

موئيد- پنڊت امرسين

6. سوديشي پرچار

محرڪ- شيخ عبدالعزيز

موئيد- سيٺ نارائڻ داس

موئيد-مولوي در محمد

7. دٻاوجي پاليسي

محرڪ- پنڊت امرسين

موئيد- مستر ليلارام ڦيرواڻي

8. قومي تعليم

محرڪ- سيد اسدا الله شاهه

موئيد- ميان محمد خان

موئيد-سوامي پرياگ ڀارتي

موئيد- پير علي انور شاهه

موئيد-شيخ عبدالعزيز

9. ميان محبوب جي گرفتاري.

محرڪ-سيٺ گهنشامداس

موئيد- پير علي انور شاهه

10. مشرڪي ڪانفرس

محرڪ- ميان محمد خان

موئيد- مولوي دين محمد وفائي

11. سال اندر سوراج

محرڪ-سيد نارائڻ داس

موئيد-شيخ عبدالعزيز

موئيد- پنڊت امرسين

موئيد-محمد حسن شاهه

موئيد- پير علي انور شاهه

موئيد- سوامي پرياگ ڀارتي

موئيد- مولوي مير محمد

موئيد- مولوي دين محمد

12.خلافت ڪاميٽي جي متنظم جماعت جو اعلان.

13. دعا (پرارٿنا)

نيازمند

”چشتي“

(مسٽر مولچند ويرومل شام سندر پريس شڪارپور ۾ لکيدر تي ڇپيو.)

.................................................................................................

اخبارن لاءِ اطلاع.

(جناب ڪمشنر صاحب بهادر سنڌ جن جو جاري ڪيل)

جيڪي ماڻهو سرڪار جي خلاف بد دلي پئدا ڪرڻ تي بيٺا آهن اهي ماڻهو اڪثري پيا ظاهر ڪن ته برٽش فوج پاڪ شهرن مڪي ۽ مديني تي بم گولن، توپن ۽ بندوقن سان حملو ڪيو هو ۽ ته هوائي جهازن تان مديني تي بم گولا وسائين. هي بيان بلڪل ڪوڙا آهن. خود ترڪي سولجرن هڪڙو توپ جو گولو هلايو هو جو ڪعبي مقدس تي پيو ۽ پاڪ قالين جلد ئي ساڙي ڇڏيائين ۽ 9 ڄڻا جيڪي نماز ۾ مشغول هئا ماري وڌائين. اهو مرتداڻو بي حرمتي جو ڪم خود ترڪي لشڪر ڪيو هو. مديني ۾ عربن هڪڙي ترڪي دستي کي گهيري ۾ وٺي بند ڪري وڌو هو پرشهر کي ڪو ضرور نه پهچايو ويو ۽ ترڪن شهر عربن جي حوالي عارضي صلح ٿيڻ تائين ڪو نه ڪيو هو. حجاز ۾ ڪنهن به برٽش يا انڊين لشڪر هيل تائين جنگي ڪارروائي ڪا نه ڪئي آهي نڪي ڪو به برٽس فوجي دستو مڪي يا مديني ۾ داخل ٿيو آهي. اهي هنڌ بلڪل عرب قبضي هيٺ آهن.

اهڙيون ڳالهيون اهي ماڻهو ٿا ڪن جن کي ڄاڻ آهي ته اهي ڪوڙيون آهن ۽ اهي ڪوڙ ماڻهن کي سرڪار جي خلاف ڇيڙڻ ڪاتر ٿا هڻن.

D. MacLACHLAN,

Sindhi Translator to Government.

...................................................................................................

پريس نوٽ

جيئن ته ڪي شرارتي ۽ بدانديش ماڻهو سنڌ جي مسلمانن جي دلين تي انگريز سرڪار جي برخلاف بداثرن پيدا ڪرڻ جي مراد سان ڪيترا بهتان ۽ ڪوڙا افواهه جاري ڪري رهيا آهن. تنهنڪري ضرور ٿيو آهي ته سڀني وفادار ۽ صلح پسند مسلمانن کي خبردار ڪجي ته اهڙن نسورن ڪوڙن تي ڪو ويساهه نه ڪن.

اهي شورشون اٿاريندڙ ماڻهو ائين پيا چون ته حجاز جا مقدس مقامات انگريز سرڪار جي قبضي هيٺ آهن. اها ڳالهه بلڪل ڪوڙي آهي. صلح جي شرطن موافق حجاز تي اتي جي بادشاهه جو پشت بيت الله شريف جو خدمتگار آهي ان جي حڪومت قائم ٿيل آهي ۽ انهيءَ مقدس ملڪ جي انتظام ۾ ڪنهن به غير مسلم جي دست اندازي نه رهندي.

وري اهي فتنا ئي بهتان پيا اڏائين جيڪي انگريزي توپن ڪعبته الله شريف تي گولا اڇلايا. اها ڳالهه به سراسر ڪوڙي آهي. انگريز سرڪار حجاز ۾ وڙهڻ لاءِ ڪو به لشڪر ڪو نه موڪليو هو. بلڪل ترڪن جي لشڪر ڪعبته الله شريف تي جنهن جو محافظ مڪي جو شريف آهي توپ جو گولو اڇلايو هو جنهنڪري غلاف مبارڪ به سڙيو ۽ 9 ماڻهن جيڪي نماز ۾ مشغول هئا سي به مئا.

ٻئي پاسي وري اهو ڪوڙ اٿاريو اٿن جي مديني منور تي هوائي جهازن مان گولا ڪيرايا ويا هئا. اهو به سرار واهيات آهي. ترڪن جي لشڪر کي عربن جي لشڪر مديني ۾ بند ڪري چوڌاري گهيرو ڪيو هو پر حضرت رسول الله جي روضي مبارڪجي عزت ڪري عربن مديني تي توپ زني ۽ گولا بازي هرگز نه ڪئي جنهن جو نتيجو اهو ٿيو ته عارضي صلح ٿيڻ تائين ترڪن جو مديني تي قبضو رهيو باوجود يڪ هنن کي اٽڪل ٻه ورهيه کن ڪا به مدد ڪا نه پهتي هئي.

وري انهن شرارتي ماڻهن هئن به عام طرح به هل پکيڙيو آهي ته انگريز سرڪار مسلمانن جي مذهبي آزادگي ۾ دست اندازي پيئي ڪري ۽ مسلمانن کي قرآن شريف پڙهڻ کان منع ڪئي اٿس ۽ مسلمانن کي جمعي جي ڏينهن جمعي نماز پڙهڻ بدران آرتوار جي ڏينهن نماز پڙهڻ جو حڪم ڏنو اٿس. اهي سراسر ڪوڙيون ۽ کوٽيون ڳالهيون آهن. سرڪار ته نه ڪو اهڙو حڪم ڪڍيو آهي ۽ نه ڪو ڪڍڻ واري. اها ڳالهه ڌيان ۾ رهي ته سرڪار نه ويتر ڪن ورهين کان اهو حڪم جاري ڪيو آهي ته جمعي ڏينهن جمع نماز پڙهڻ لائي سڀني مسلمان ڪامورن کي اجازت ڏني وڃي جو حڪم اڃا تائين قائم آهي ۽ عمل ۾ پيو اچي. انگريز سرڪار پنهنجي رعيت جي مذهبي ڪمن ۾ ڪڏهن به دست اندازي ڪا نه ڪئي آهي ۽ اهڙين ڳالهين ۾ هميشه ڪشاده دلي ۽ غير واسطيداري ڏيکاري آهي، انهن اصولن تي انگريز سرڪار آئينده به ائين ئي مستقيم رهندي جيئن هيل تائين پئي ڪيو اٿس.

تنهنڪري سنڌ جي سڀني وفادار مسلمانن لاءِ شايان آهي ته اهڙن باطل بهتانن ۽ افواهن تي ڪو گوش نه ڏين ۽ اٿلندو حتي الامڪان پنهنجي اڻ پڙهيل سادن مسلمان ڀائرن کي انهن شرارتي ماڻهن جي ڦندي کان محفوظ رکڻ لاءِ انهن ڪوڙن افواهن جو اثر دفعه ڪن.

P.R CADEEL,

ڪمشنر صاحب بهادر ممالڪ سنڌ.

...................................................................................................

مورو ۾ جلسو خلافت

31 ڊسمبر 1921ع جي موري ۾ جلسو جمعي نماز بعد ٿيو. قاضي نبي بخش صدارت ڪئي. خلافت ڪاميٽيءَ جي زير سايه ٿيو قاضي فيض محمد ترڪ موالات، سوديشي ۽ ڪاسب سڀاڻي تقرير ڪئي.

ٺهراءَ:

1.الوحيد جي ايڊيٽر قاضي عبدالرحمان کي بيڏوهي ٺهرائڻ ۽ سندس عزيزن سان همدرديءَ جو اظهار.

2. مولانا محمود الحسن جي وفات تي اظهار افسوس ۽ ان جي پوين سان همدردي

3. نواب شاهه مان راءِ جي خلافت چونڊجي آيل اميدوارن کي قوم جو عيوضي نه سمجهڻ.

الوحيد، نمبر 194، 5 جنوري 1921ع، ص 2

.................................................................................................

نوابشاهه ۾ جلسو

5 جنوري 1921ع تي چڪري نوابشاهه ۾ جناب ڀائي نارائڻ داس صاحب جي صدارت هيٺ جلسو ٿيو. قاضي خدابخش مورائي (بي-اي عليگ) ”ڪانگريس ۾ ڇا ٿيو“ تنهن بابت ڳالهايو. ان بابت سپاپتي صاحب، حڪيم عبدالخالق مورائي، هندو مسلم ايڪتا، سوديشي ۽ نئونيشا تي ماڻهن کي سمجهاڻيون ڏنيون.

الوحيد، نمبر 200، 10 جنوري 1921ع، ص 2.

.................................................................................................

دفتر جمعيت خلافت اسلاميه صوبه سنڌ

428 مڪلوڊ روڊ ڪراچي.

23 جنوري 1921ع

جناب من، اسلام عليڪم

جمعيت خلافت اسلاميه وصبه سنڌ جي منتظم ڪاميٽي جو جلسو ڇنڇر ڏينهن تاريخ 5 فيبروري 1921ع، 11 بجي صبح جو خلافت ڪاميٽي جي آفيس ۾ ٿيندو. مهرباني فرمائي اچي جلسي ۾ شريڪ ٿيندا.

هيٺيان ڪم سرانجام ڪيا ويندا.

1. بيت المال جو حساب ڪتاب

2. بيت المال ڪيئن ڪجي

3. حيدرآباد ۽ لاڙڪاڻي ۾ ماتحت آفيس (سب مرڪز) خلافت جا ٺاهڻ.

4. قومي تعليم فنڊ ۽ ان جي گڏ ڪرڻ لاءِ ڪهڙا اپاءَ ۽ تجويزون اختيار ڪجن.

5. هميشه لاءِ وفد مقرر ڪرڻ جو ڪم ڪندو رهي.

6. تبليغ ۽ سوديشي رپورٽون.

7. ڪيئن ماڻهن کي روڪجي جي سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽيءَ جي نالي پئسا گڏ ڪن ٿا.

8. جنرل ڪاميٽيءَ ڪوٺائڻ لاءِ تاريخ ۽ هنڌ مقرر ڪرڻ.

الوحيد، 23 جنوري 1921ع

.................................................................................................

سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽي جي جنرل ميٽنگ

تاريخ 26، 27 فيبروري 1921ع جي لاڙڪاڻي ۾ ٿيندي، تنهن ۾ ويچار ڪرڻ لاءِ مضمون.

1. حساب ڪتاب.

2. سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽي جي روان ۾ ڦير گهير ٿيڻ بابت

3. سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽي جي ڪم ڪندڙ ڪاميٽي ٺاهڻ.

4. سنڌ پراونشل خلافت ڪانفرنس.

5. سنڌ پراونشل ڪاميٽي ۽ ان کي مئنجينگ ڪاميٽيءَ مان جن ميمبرن بهرو وٺڻ ڇڏيو آهي تن جي بدران ٻين ميبرن جي چونڊ بابت.

6. سينٽرل خلافت ڪاميٽيءَ جي ميمبرن مان جن ڇڏيو آهي تن جي جاءِ تي ٻين ميمبرن جي چونڊ بابت.

7. سينٽرل خلافت ڪاميٽي بمبئي کي چئجي ته آل انڊيا خلافت ڪانفرنس گهرائي.

8. تعليم لاءِ فنڊ ۽ اسڪول.

(1) هاءِ اسڪولن جي کولڻ بابت

(2) ملان اسڪولن کي گرانٽ ڏيڻ بابت

(3) ٻين اسڪولن کي گرانٽ ڏيڻ بابت

9. سنڌ مدرسه جي بورڊ بابت.

10. سوديشي.

(1) ائٽ سنڌ ۾ ڪيئن پکيڙجن.

(2) ديسي ڪپڙي ۽ سامان جا انشورنس کوليا وڃن.

(3) ڳوٺن ۾ اڻڻ جي ڪم کي همٿائجي.

11. الوحيد پريس کي ضمانت ڀري ڏنل پئسن بابت

12. بيت المال چندو ڪيئن ڪجي.

(9) قومي دارالقضائون برپا ڪرڻ.

(10) مجاهدن جون جماعتون تيار ڪرڻ.

(11) سرڪاري دٻاءَ کي ڪيئن منهن ڏجي.

(12) ميرپورخاص ۾ سنڌ پراونشل ڪانفرنس

سان گڏ سنڌ خلافت ڪانفرنس ڪجي يا نه ڪجي.

13. مولانا محمد صاحب جون تجويزون ملان اسڪولن بابت

14. هميشه لاءِ مبلغين مقرر ڪرڻ.

15. مرڪزي خلافت ڪاميٽي بمبئيءَ جا جاري ڪيل نوٽ ڪيتري قيمت جا وڪري ڪري گهرايا وڃن.

16. ڪانگريس مقاصد-سوراج ۽ قطع تعلقات.

نوٽ: وڌيڪ مضمونن جي لاءِ سيڪريٽري کي خبر ڏيڻ گهرجي.

اوهان مهرباني ڪري ضرور لاڙڪاڻي ۾ اچي شامل ٿيندا.

ڀارت اليڪٽرڪ پرنٽنگ ورڪس ڪراچي.

محمد خان

سيڪريٽري سنڌ پراونشل خلافت ڪميٽي

الوحيد، 26 فيبروري 1921ع

.................................................................................................

دفتر استقباليه ڪميٽي آل انڊيا خلافت ڪانفرنس ڪراچي

جناب معظم و محترم، اسلام عليڪم و برڪات

اميد آهي ته اوهين خيريت سان هوندا، توهان کي اها ڳالهه معلوم ٿي وئي هوندي ته 1، 2، 3 جولائي 1921ع بمطابق 24، 25، 26 شوال 1339ع جمعي ڇنڇر آچر ڏينهن آل انڊيا خلافت ڪانفرنس جو جلسو ٽي ڏينهن برابر ڪراچ شهر ۾ ٿيندو ۽ مخدوم قوم فرائي ملت حضرت مولانا محمد علي صاحب جلسي جي صدارت قبول فرمائي آهي ۽ اميد آهي ته هندستان جا مسلمان ۽ هندو مشهور ۽ وڏا وڏا اڳواڻ تشريف فرما ٿيندا. اڄڪلهه خلافت اسلاميه ۽ ملڪ جي بهبودي جي متعلق گهڻيون ضروري ڳالهيون اهن جن تي هن اجلاس ۾ خاص طرح ڪيو ويندو. انهيءَ ڪري انهيءَ همدردي کي مدنظر رکي جا اوهان وقت به وقت هن مقدس منهنجي تحريڪ ۽ ملڪ جي ڀلائي جي متعلق ظاهر فرمائي آهي اوهان جي خدمت ۾ درخواست اهي ته ضرور هي وڏي عظيم الشان جلسي ۾ شريڪ ٿي اسان کي شڪرگذارفرما ٿيندا.

توهان جي رهڻ جو بندوبست استقباليه ڪميٽي ڪندي هر هڪ ماڻهوءَ جي کاڌي لاءِ به هر هڪ ڏينهن لاءِ هڪ رپيه ڏيڻ تي ڪميٽي بندوبست ڪندي ۽ جلسي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ڊيليگيٽ (نمائنده) جي فيس ٻه رپيا ٽنهين ڏينهن لاءِ مقرر ڪئي وئي آهي هن ڳالهه جو خاص طرح خيال رکندا ته اوهان جي تشريف آوري جو اطلاع گهٽ ۾ گهٽ پنج ڏينهن پهريان يعني 26 جون 1921ع تائين اسان کي پهچي وڃي ته اوهان جي سهوليت ۽ آرام جو بندوبست ڪجي جيڪڏهن اوهان غفلت ۽ سستي ڪري ايتري وقت ۾ اطلاع نه ڏنو ته لاچار اوهان کي تڪليف ٿيندي ۽ پوءِ ان جي ذميواري اسان تي نه آهي. فقط والسلام.

1. محمد خان

2. ڊاڪٽر اي ايم احمد

3. آرکي- سرهوا.

سيڪريٽري استقباليه ڪميٽي آل انڊيا خلافت ڪانفرنس ڪراچي.

ڀارت اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس ورڪس ڪراچي، ص 2، 1921ع

.................................................................................................

جوهيءَ ۾ خلافت جلسو

جوهي ۾ خلافت جلسو جمعي ڏينهن ٿيو، هندو مسلمان آيل هئا، مولانا حسين صاحب اسلام حڪمن جو وعظ فرمائيندي ماڻهن کان نماز پڙهڻ جو انجام ورتو.

مولوي حمزه صدر خلافت ڪميٽي جوهي مسئلي خلافت جي سمجهاڻي ڏني.

مولوي دين محمد صاحب نائب صدر مجلس خلافت جوهي ترڪ موالات کي قرآن ۽ حديث جي دليلن سان مسٽر دين محمد ايڊيٽر الوحيد، سيد جمال الدين بخاري ۽ مولوي عبدالڪريم چشتي کي جيل ۾ وڃڻ لاءِ مبارڪبد چئي وئي.

الوحيد، نمبر 160، 5 جنوري 1922ع، ص 4.

.................................................................................................

تاجدار افغانستان جو شاهي فرمان

هندو مسلم اتحاد جي شاندار فتح

تاجدار افغانستان هندو رعيت جي منظوري هيٺيون فرمان جاري ڪيو آهي.

(1) ڪنهن به هندوءَ کي زبردستي سان مسلمان نه ڪيو ويندو.

(2) هر هڪ هندوءَ کي پنهنجي مذهبي رسمن ادا ڪرڻ ۾ آزادي آهي. هندن جا جهڳڙا سندن شاسٽرن موجب طئي ڪيا ويندا.

(3) هندو عورتن جي پوري حفاظت ڪئي ويندي ۽ سلطنت ۾ جتي رهڻ گهرن اتي رهي سگهن ٿيون.

(4) هندن جا ڌرم شالا جي خراب حالت ۾ آهن تن جي مرمت ڪئي ويندي ۽ هندو مسافر انهن ۾ رهي سگهن ٿا.

(5) گئوڪش عام طور بند ڪئي وئي آهي ۽ ڪنهن کي به اجازت ڪانهي جو هو ڪٺل ڳئون جو گوشت به کائي سگهي.

(6) هندو افغانستان ۾ جتي وڻين اتي زمين خريد ڪري سگهن ٿا.

(7) مسلمانن وانگر هندن کان به برابر ڍلون ورتيون وينديون ۽ هنن کان وڌيڪ ڍل ڪا نه وٺبي.

(8) جو هندو مرد يا عورت مسلمان ٿي ويو آهي سو پنهنجي عورت يا مڙس کي مسلمان ٿيڻ لاءِ مجبور ڪري نٿو سگهي.

(9) جيڪڏهن ڪو ڇوڪر پنهنجي پيءُ جي زندگي ۾ مسلمان ٿئي ٿو سو پنهنجي ملڪيت تي ڪو حق رکي نٿو سگهي هن جو پنهنجي ڪمايل ملڪيت تي پورو حق آهي.

(10)هندن کي افغانستان ۾ پنهنجي آمد ورفت تي پوري آزادي حاصل آهي.

(11) سرڪاري نوڪريون هندن ۽ مسلمانن واسطي برابر کليل آهن ۽ هنن جي برابري جي حق جو لحاظ رکيو ويندو.

(12) افغاني حڪومت جهڙيءَ طرح مسلمانن جي بهبوديءَ جو خيال رکي ٿي تهڙي طرح هو هندن جو به برابر خيال رکندي.

(13) امير جي ڪائونسل ۾ هندن جي فائدي لاءِ هر هڪ ضلعي مان هندن جا عيوضي چونڊيا ويندا. جلال آباد ۽ غزني ۽ قنڌار جي ضلعن مان هندن جو هڪ يا ٻه عيوضي چونڊيا ويندا.

الوحيد، نمبر65، 10 سيپٽمبر 1922ع، ص 4.

.................................................................................................

راڄنيتي ڪانفرنس قنبر

9، 10، 11 سيپٽمبر 1922ع جي قنبر ۾ تعلقي راڄنيتي ڪانفرنس منعقد ٿي سکر ۽ شڪارپور ۽ لاڙڪانه ضلعي جا مکيه ڪم ڪندڙ ۽ معزز مولوي صاحبان ۽ پير صاحب ڪانفرنس ۾ شامل هئا. اٽڪل 3 هزار ماڻهو موجود هئا. ڪانفرنس جو پريذيڊنت جناب مولانا صاحب ميان عبدالڪريم صاحب چشتي چونڊيو ويو. صدر جي صدارتي خطبي کانپوءِ شريمتي رمنتي ديوي ۽ ٻين هندن مسلمانن اثرائتيون زبردست تقريرون ڪيون هيٺيان ٺهراءَ ڪانفرنس ۾ پاس ڪيا ويا.

1. ته قطع تعلقات جي مٿان عمل ڪندي ضرور سوراج ۽ خلافت جا مسائل حل ڪري سگهنداسين.

2. ته ملتان جي فساد تي دلي دک جو اظهار.

3. ته سکن سان موجود تڪليفن تي همدردي کين اهنساتي عمل ڪرڻ ۽ قربانين تي مبارڪباد ڏيڻ.

4. ته قيد پيلن اڳواڻن کي مبارڪباد.

5. غازي ڪمال کي سندس سوڀ تي مبارڪ

6. فلسطين تي يهودين کي حڪومت ڏيارڻ تي سياسي نقطي نظر سان اعتراض. صدر جي آفرين تقرير تي قومي نعرن سان ڪانفرنس ختم ٿي.

الوحيد، نمبر 73، 20 سيپٽمبر 1922ع. ص 4.

.................................................................................................

جيڪب آباد ۾ جلسو

جامع مسجد ۾ جمعي نماز بعد زير صدارت جناب مولانا حاجي خادم حسين صاحب جي جلسو ٿيو، جنهن ۾ مولانا عبدالنبي شاهه ۽ مولوي در محمد صاحب ٺل ۽ مولوي رحيم بخش صاحب ۽ ٻيا ڪيترائي بزرگ موجود هئا.

مولوي در محمد صاحب ڪانفرنس کي تقرير ڪئي. مولانا خادم حسين صاحب ٿوري تقرير ڪرڻ کانپوءِ خليفتھ المسلمين لاءِ دعا گهري.

الوحيد، نمبر 154، 29 ڊسمبر 1922ع، ص 4.

.................................................................................................

ٽنڊو باگو

اتي غلام شاهه جو ميلو لڳندو آهي، خلافت جي زماني ۾ ملان ميلن ۾ به ويا. ڊسمبر 1922 ۾ ميلو ٿيو. ٽيهه ماڻهو خلافت پاران ويا. وڃي خلافت ۽ اسلام جي تبليغ ڪيائون.

سيد مير قنبر علي شاهه

مولوي عبداللطيف گولاڙي وارو

مولوي محمد اڪرم

مولوي محمد سعيد

الوحيد، 28 ڊسمبر 1922ع. ص 4.

.................................................................................................

شڪارپور اليڪشن

شڪارپور ميونسپل جي اليڪشن ۾ محمدن جي 11 سيٽن تي ڪجهه خلافتي اليڪشن لڙيا پر کٽي نه سگهيا.

الوحيد، 22 جنوري 1923ع. ص 5.

.................................................................................................

جمعيت خلافت صوبه سنڌ جي جنرل باڊيءَ جي ميٽنگ

25 جنوري 1923ع 4 بجي شام جو خلافت آفيس ڪراچيءَ ۾ زير صدارت سيٺ حاجي عبدالله هارون ٿي، گيا خلافت ڪانفرنس جي ٺهرائن کي عملي صورت ۾ آڻڻ لاءِ مکيه ڳالهين تي ڪميٽي ٺهراءَ پاس ڪيا ۽ تفصيلي رپورٽ ۽ ان تي ڪيئن ڪم ڪجي ان لاءِ هڪ سب ڪميٽي ٺاهي ويئي.

1. گيا خلافت جي ٺهراءَ موجب ته ملڪ کي سول نافرماني لاءِ تيار ڪرڻ جي خيال سان ٽن مهينن اندر ڏهه لک رپيا گڏ ڪجن. ۽ 25 هزار والنٽيئر مسلمان ساري هندستان مان ڀرتي ڪجن انهيءَ ٺهراءَ تي عمل ڪندي جنرل باڊي صوبه سنڌ مان پنجاهه هزار رپيا گڏ ڪرڻ ۽ ٻه هزار خلافت والنٽيئر ڀرتي ڪرڻ جو ٺهراءُ پاس ڪيو. اهو ڪم شوال مهيني جي پهرين تاريخ مطابق 20 مئي 1923ع تائين ضلعي خلافت ڪاميٽين کي پورو ڪرڻو پوندو.

2. ٺهراءُ ٿيو ته صوبه سنڌ مان خلافت جا 4 آنا چندو ڏيندڙ پنجاهه هزار ميمبر ڪرڻ گهرجن.

3. پروفيسر جهمٽ مل جي قيد ٿيڻ ڪري ڊاڪٽر وطڻ مل کي ورڪنگ ڪاميٽي ۽ آل انڊيا خلافت ڪاميٽيءَ جو ميمبر چونڊيو ويو.

4. ٺهراءُ پاس ٿيو ته هي مجلس خلافت صوبه سنڌ انگريزي مال جي بائيڪاٽ جي متعلق خلافت ڪانفرنس گياجي ٺهراءَ جي تائيد ڪندي ان تي عمل ڪندي.

5. هي مجلس صوبه سنڌ جي امام الهند مولانا ابوالڪلام آزاد کي اسير فرنگ مان آزاد ٿي اچڻ تي مبارڪباد ٿي ڏجي.

الوحيد، نمبر 183، 31 جنوري 1923ع، ص 4.

.................................................................................................

ميان جو ڳوٺ تعلقه شڪارپور

14 فيبروري جمعي نماز بعد زير صدارت مولانا مولوي محسن الله ٿيو. مولوي محمد هاشم ۽ شيخ شفيع محمد تقريرون ڪيون.

جنوبي ريگستاني

23 فيبروري تي مجلس قائم ٿي زير صدارت مولوي حاجي گل محمد هيٺان ريزوليوشن پاس ٿيا.

1. انگريز نمائندن جي نالائق روش کي ننديو ويو.

2. انگريز حڪومت جي اسلام سان دشمني حقارت ڪئي وئي.

3. خليفه المسلمين ۽ غازي مصطفيٰ لاءِ دعا گهري وئي.

4. انگورا ليجز لاءِ نالا لکيا ويا.

5. عشره ملائڻ لاءِ تاڪيد رکيو ويو.

الوحيد، نمبر 205، 2 مارچ 1923ع، ص 4.

.................................................................................................

پرائي شادي ۾ ملان!

ٽنڊه سائينداد ۾ شادي جي موقعي تي

خلافتي هلچل وارا: پير محمد حسين جان سرهندي، پير محمد اسماعيل جان سرهندي، مولوي عبدالرزاق بوبڪائي، حاجي سيد اشد شاهه، مولوي احمد هالاڻي، مولوي غلام احمد، مولوي لعل محمد ۽ محمد عثمان.

برخلاف

آيا- انگريزي ڪپڙي پائڻ تي بحث هليو، برخلاف ڌر جو خيال ته ڪپڙا پائڻ حلال آهن، بحث ٿيو، پر برخلاف ڌر موٽي وئي.

الوحيد، 15 اپريل 1923ع.

.................................................................................................

سجاول جلسو

19 شعبان المعظم 1341هه جمعي رات سجاول ۾ زير سايه خلافت ڪميٽي هڪ جلسو منعقد ٿيو. ميان حاجي محمد سليمان تقرير ڪئي. مولوي محمد عثمان بٺورائيءَ به تقرير ڪئي. آخر ۾ ڊاڪٽر ميان اڪبر علي خان هيٺيان ٺهراءَ پيش ڪيا، جيڪي مڙني منظور ڪيا.

1. هي جلسو متفقه راءِ ٺهراءُ پيش ٿو ڪري ته جيڪڏهن عيسائي قوم کي مسلم قوم ۾ باقي اميد آهي ته جنهن نالائق پادري اسان جي سرور ڪائنات صلي الله عليه وسلم جي شان ۾ ناپاڪ حملا ڪيا آهن تنهن کي ۽ ان جي تائيد ڪندڙمعلونن کي ڪيس هلائي سخت سزا ڏئي.

2. هي جلسو فدائي ملت ميان نبي بخش سابق ايڊيٽر شيرالوحيد کي سندس حق جي حمايت تي ثابت قدم رهي دليرانه روش تي دلي مبارڪباد ڏئي ٿو ۽ سرشتي جي انهيءَ انصف جي خون جي نفرت جي نگاهه سان ڏسي ٿو.

الوحيد، نمبر 242، 18 اپريل 1923ع، ص 4.

.................................................................................................

خلافت جو مقدس جهنڊو

سکر ضلعي ۾

اميرالمومنين جو پنهنجي پيار ۽ محبت منجهان هندستان جي مسلمانن جي همت افزائيءَ لاءِ علم مبارڪ تحفي طور عنايت فرمايو آهي. تنهن سکر ضلعي ۾ 17 اپريل تي نازول فرمايو ۽ هيٺين جاين تي مسلمانن کي زيارت ڪرائي وئي. امروٽ، ڳڙهي ياسين، شڪارپور، خيرپور، ڏهرڪي، ميرپورماٿيلو، گهوٽڪي، پنوعاقل، چڪ، روهڙي، سکر، سڀ ڪنهن هنڌ هزارن جي تعداد ۾ مسلمان خواهه هندن مبارڪ جهنڊي جو استقبال ڪيو.

الوحيد، نمبر 250، 27 اپريل 1923ع، ص 4.

.................................................................................................

از دفتر مرکزی خلافت کمیٹی

بمبئی 14 جولائی 1923ع

برادرم السلام علیٰکم

17 جولائی کو ملحنامھ لوزن پر دستخط ہوجائینگے اس لحاظ سے یھ قرار پایا ہے کھ سارے ہندستان میں ہندو مسلمان متفقھ طریقھ پر عیدالضحیٰ کے روز جشن منائیں (عید غالبن 25 جولائی کو ہوگی(۔ عید کے روز سھ پہر میں جھنڈوں کے ساتھھ جلوس نکالے جائیں اور جلسھ کر کے حسب ذیل مضامین کی تجاویز پاس کی جائیں۔

(الف) حضرت خلیفتھ المسلمین اور غازی مصطفیٰ کمال پاشا کو مبارکباد۔

(ب) اپنے مطالبات متعلق ازدئے جزیرتہ العرب یعنی عرب شام و فلسطین کا پرزور الفاظ میں اعادہ۔

(ج) اس امر کا عہد و پیمان کہ ہندوستان کے ہندو مسلمان باہم متفق اور متحد رہکر حصول سوراج کی جدوجہد کو جاری رکھینگے۔

رات کے وقت ہر ہر جگھ چراغاں کی جائیگا۔ اور عید سے تین روز تک انگورہ خلافت فنھ جمع کیا جائیگا۔ آپ سے امید ہے کھ موقع کی اہمیت کا لحاظ رکھتے ہوئے ہر ممکن طریقھ سے اس جشن صلح کو پوری طرح کامیاب بنائینگے۔

ہم ہیں آپ کے بھائی

مختار احمد انصاری (صدر)

معمدین اعزازی

سید محمود

معظم علی

ٌعثمان سوہانی

خلافت پریس بمبئی نمبر11

14 جولائی 1923ع

.................................................................................................

لاڙڪاڻي ۾ آرين جي ميٽنگ جو تبليغي وفد پاران جوبي سلسلو

زير صدارت پير حاجي مٺل شاهه جي جيڪو جلسو ٿيو ان جي جواب ۾ ٻيءَ رات آرين ۽ هندن جو جوابي جلسو منعقد ٿيو. جنهن جي اشتهار ۾ هنن ڄاڻايو هو ته مسلمانن کي جلسي جي پڇاڙيءَ ۾ سوال جواب جو موقعو ڏنو ويندو. انهيءف جلسي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ مولانا دهلوي، مولانا وفائي، مولانا چشتي ۽ شهر جا معزز سيٺ حاجي خداداد، مسٽر نظر علي خان افغان، مدرسي جو انچارج ۽ ٻيا سون جي تعداد ۾ مسلمان الله اڪبر جا نعرا هڻندا وڃي شريڪ ٿيا. مولوي وفائي صاحب مسلمانن کي چيو ته اسان جواب ڏيڻ کانپوءِ ڪڏهن به هي جلسو براخوست ٿيڻ نه ڏينداسون. تنهنڪري مسلمان صبح تائين اتي ڄميا رهيا. پوءِ مولانا وفائي چيو ته مسلمانو اوهان کي مبارڪ هجي جو اسان جي ويدڪ اعتراض جو ڪو به آرين جواب ڪو نه ڏنو.

ٻئي ڏينهن جمعي ڏينهن گهاڙ ڀڪ تي ڪکن واري ميدان تي جمعي نماز جو انتظام ڪيو ويو. اعتراض ويدن تي هئا. مولانا چشتي اڍائي ڪلاڪ سياسي نقطه نظر سان جواب ڏيڻ شروع ڪيو.

الوحيد، نمبر 28، 14 فيبروري 1927، جلد ڇهون، ص 6.

.................................................................................................

ٻي گڏجاڻي

*وفائي، رئيس رضا محمد، مولوي محمد عثمان، مولوي غلام فريد، پير صاحبڏنو، سيد سردار علي شاهه، معاذ.

ٺهراءُ: 1. سائمن ڪميشن کي مقرري کي هندستان جي بيعزتي سمجهي ٿي.

(الف) ڪميشن سان سهڪار ڪندڙ اسان جا عيوضي آهن.

(ب) 11 نومبر 1928ع تي ڪراچي ۾ اچڻ وقت ڪارن جهنڊن سان ان جو استقبال ڪيو وڃي.

2.اهل سنڌ تعليم ڏي توجهه ڏئي.

3. اهل سنڌ پنهنجي ملڪ جون ٺهيل شيون واپرائي.

4. لائڊ بئراج سکر جي شاخن نڪرڻ ڪري جيڪي مسجدون شهيد ٿي چڪيون آهن ۽ جن مسجدن، قبرستانن يا فرقن جي ملحلت کي سروي ۾ وڏو خطرو آهي، ان جي حفاظت ڪئي وڃي.

الوحيد، تاريخ پهرين آڪٽوبر 1928ع. ص 1

.................................................................................................

گهوٽڪي ۾ عظيم الشان خلافت جو جلسو

بئراج ۾ مسجدن شهيد ٿيڻ ۽ سائمن ڪميشن جي برخلاف ٺهراءُ

(از نامه نگار الوحيد)

9 مارچ سنه 1928ع تي نماز جمع بعد زبردست جلسو ٿيو. چئن هزارن کان مٿي ماڻهو هئا. مولوي محمد هاشم وعظ نهايت موثر ڪيائين. تنهن کانپوءِ هيٺيان ٻه ٺهراءَ پاس ٿيا.

1. هي جلسو انهن مسجدن جو احوال ڏاڍي رانج ۽ بي چيني سان ٻڌي ٿو جو بئراج جي رٿيل واهن ۾ اچڻ ڪري شهيد ڪيون ويون آهن. يا انهن جي شهيد ٿيڻ جو امڪان آهي ۽ گورنمينٽ جي انهيءَ خود سرانه ۽ مجرمانه طرز عمل تي نفرت ۽ حقارت جو اظهار ڪري ٿو جا طرز مسلمانن جي متوا ثر درخواست کان چشم پوشي ڪندي انهن جي خالص مذبي جذبات کي پائمال ڪندي مذڪوره مساجدن جي شهادت کي به روڪڻ ڪري ظاهر ڪيو آهي تنهن ڪري هي جلسو اعلان ٿو ڪري ته اڃا به گورنمينٽ غفلت جون اکيون کولي ۽ سمجهي وڃي ۽ آئينده لاءِ اهڙي بڇڙي فعل کان باز اچي نه ته خطرناڪ نتيجن لاءِ گورنمينٽ پاڻ ذميوار رهندي.

2. هي جلسو مجلس خلافت جي فيصلي کي قبوليت جي نظر سان ڏسي ٿو جو هن سائمن ڪميشن جي مقاطع بابت ڪيو آهي ۽ اعلان ٿو ڪري ته هن کي سائمن ڪميشن ۾ اعتماد ڪو نه آهي. آزادي درخواستن سان يا نيزارين ڪرڻ سان نه بلڪه خورداري جرئت ۽ قرباني سان حاصل ٿي سگهي ٿي تنهنڪري هي جلسو مسلمانن کي اپيل ٿو ڪري ته اهي جنهن به دنياوي طاقت جي اڳيان سر جهڪائڻ جي بجاءِ پنهنجي خدا جي حضور ۾ سر جهڪائين ۽ پنهنجي دست بازو ايثار ۽ قربانيءَ تي ڀروسو رکي ميدان عمل ۾ شجاعانه ۽ سرفروش نه اڳتي وڌن.

الوحيد، جلد ستون، نمبر 60، 14 مارچ 1928ع، ص 3-4

.................................................................................................

سنڌ پراونشل خلافت ڪائونسل سکر

پهرين گڏجاڻي 27 آڪٽوبر 1928ع.

صدارت: مولانا حسين احمد مدني.

شرڪت ڪندڙ(ٻاهريان): ڊاڪٽر انصاري، آزاد، مولانا ظفر علي، مولانا احمد علي، مولانا حبيب الرحمان لڌيانوي،

ٻه هزار ڊيليگيٽ ۾ سکر، لاڙڪاڻو، جيڪب آباد

شرڪت ڪندڙ: عبدالله هارون، سيٺ مير محمد بلوچ، مولانا محمد صديق، علي اڪبر شاهه، سيد هدايت الله شاهه، چشتي، مولانا تاج محمود امروٽي چيئرمين استقباليه ڪميٽي مرحبائي.

مولوي چشتي تقرير ڪئي.

الوحيد، تاريخ 28 آڪٽوبر 1928ع، ص 1.

.................................................................................................

ميهڙ م خلافت جو عظيم الشان جلسو

تاريخ 12 مئي تي جامع مسجد ميهڙ ۾ خلافت جو عظيم الشان جلسو وڏيري محمد رضا خان جي صدارت هيٺ ٿيو، جو برابر 4 ڪلاڪ هليو. مولانا چشتي صاحب شڪارپوري مسلمانن جي موجوده حالت جو نقشو ڇڪيو ۽ حضور صہ جن جي زندگيءَ تي روشني وڌي. علم ۽ تنظيم لاءِ زور ڀريو. مسلمانن کي هندو مهاسڀا جي ڪمن ڪوششن ڏانهن متوجهه ڪيائين، جيڪب آباد واري واقعي متعلق افسوس ظاهر ڪيائين ۽ مسلمان اخبارن جي حالت ٻڌايائين جو هندن جي چالبازي جي پروپيگنڊا ۾ ڦاسي مسلمانن جي خلاف نڪته چيني ڪن ٿيون.

ٺهراءُ: (1) هي جلسو جيڪب آباد جي واقعي تي پنهنجي رنج جو اظهار ٿو ڪري ۽ بيگناهن جي گرفتاري تي صدا احتجاج بلند ٿو ڪري ۽ مڪمل جاچ لاءِ اپيل ٿو ڪري. (2) هي جلسو خيرپور رياست جي موجوده بد انتظامي تي افسوس ٿو کائي ۽ سرڪار کي اپيل ٿو ڪري ته ناڪام ڪائونسل جو خاتمو ڪيو وڃي ۽ وزارت جي رواج کي قائم ڪيو وڃي.

الوحيد، جلد اٺون، نمبر 109، 15 مئي 1929ع، ص1

.................................................................................................

خيرپور ناٿن شاهه ۾ ڪامياب جلسو

17 مئي جمعي ڏينهن جامع مسجد خيرپورناٿن شاهه جي جامع مسجد ۾ پير سيد علي شاهه صاحب راشدي جي زير صدارت شاندار جلسو ٿي گذريو. شهر ۽ ٻهراڙيءَ جا سوين ماڻهو شريڪ هئا. مولوي ميان شفيع محمد جلسي جو مقصد ٻڌايو. مولانا چشتي صاحب عشق رسول ۽ موجوده حالتن ڏانهن اشارو ڪندي تعليم ۽ تنظيم جي دلچسپ ۽ موثر تقرير فرمائي. پئسن جي صورت ۾ مولانا کي نذرانه ملي رهيا هئا. هڪ شخص مسلمان ٿيو جنهن جو نالو مولانا صاحب پنهنجي همنام رکيو. (ناظم)

ڳڙهي ياسين ۾ جلسو

17 مئي تي ڳڙهي ياسين ۾ زير صدارت مولوي حافظ نور محمد مسلمانن جو عام جلسه منعقد ٿيو. حافظ صاحب ۽ حڪيم حبيب الله خان سيڪريٽري خلافت موجوده حالت تي تقريرون فرمايون. وڌيڪ حڪيم صاحب رياست خيرپور جا حالت ٻڌائيندي هيٺيان ٺهراءَ پيش ڪيا جي پاس ٿيا.

(1) رياست ۾ بدامنيءَ تي افسوس ۽ ڪائونسل کي ٽوڙڻ ۾ وزارت کي قائم ڪرڻ لاءِ استدعا (2) جيڪب آباد جي حادثي تي افسوس ۽ سرڪار کي چڱيءَ ريت جاچ لاءِ درخواست ڪئي وئي ته جيئن بيگناهه گرفتاريون نه ٿين.

الوحيد، جلد اٺون، نمبر 114، 23 مئي 1929ع، ص 2

.................................................................................................

سنڌ ۾ هڪ نئين فتني جي ابتدا

علماءَ اسلام کي خيال رکڻ گهرجي

دين کي دنيا تي وڪڻڻ

سنڌ ۾ نئون مهدي پئدا ٿيندو ڇا؟ گهنڊ يا تعلقي سڪرنڊ ضلعي نوابشاهه ۾ ڪشمور جو هڪ پير صاحب اٽڪل 5 سالن کان رهندڙ آهي. اڳ هو لاڙ ۾ رهندو هو ۽ ٽنڊه سومره جا اڪثر نظاماڻي هن جي والد بزرگوار جا عقيدتمند هئا ۽ موجوده پير صاحب کان بيزار آهن. پير صاحب جا مريد گهڻو ڪري بعد نماز وڏي سڏ سرود سان هن ريت فڪر ڪندا آهن. ”رب ساءَ“ لا الھ الا الله هاڻي معلوم ٿيو آهي ته پير صاحب جي خليفي علي اڪبر شاهه نالي مولوي محمد صديق مورائيءَ کي 300 رپيا ڏنا هئا ۽ مولوي صاحب کان دستاويز به لکايو ويو هو ته ڪو ڪتاب لکي ڏيندو. خير مولوي صاحب ته عرصه 2 سالن ۾ ڪتاب لکي نه سگهيو، هاڻي مولوي صاحب کان پئسن جي تقاضا ٿي رهي آهي. هاڻي اٽڪل 3 ڏينهن ٿيندا ته وري مولوي فيض الڪريم ٺارو شاهي کي ان ڪتاب بابت 70 رپيا ايڊوانس ڏني وئي آهي ۽ 230 رپيا مولوي صاحب کي ڪتاب تيار ڪري ڏيڻ وقت ڏنا ويندا. دستاويز جو مولوي فيض الڪريم کان لکايو ويو آهي ان ۾ گهڻا شرط آهن ۽ موٽا موٽا هي آهن ته اهو ذڪر بعد نماز رحماني آهي يا شيطاني. قبر کي سجده جائز ڪري ڏيندو. مرشد جي صورت هر وقت خيال ۾ رکڻ ۽ مڙس لاءِ سونا زيور يا پٽ جا ڪپڙا جائز آهن يا نه. وڏو هي امر آهي ته ثابت ڪندو ته مهدي ۽ مجدد ضرور گهنڊ يا مان ٿيندو موجب حديث (قيد) وغيره وغيره اها آهي. علماءَ امت ۽ پيران طريقت جي روش ان لاءِ علماءَ کي خيال رکڻ گهرجي. (خاطو)

الوحيد، جلد نائون، نمبر 14، 18 جنوري 1930ع، ص 4.

.................................................................................................

ايڊيٽر- شيخ عبدالمجيد

ڪراچيءَ جي مسلمانن جو عظيم الشان جلوس ۽ خالقڏنه هال ۾ زبردست ۽ پرجوش جلسو.

پنجن هزارن مسلمانن جو شاندار اجتماع

ميمڻ، بوهره، پٺاڻ، سنڌي، پنجابي، گجراتي مسلمانن جو عجيب مجمع

ساردا ائڪٽ، سيلڊ براج،

مولوي عبدالحئي جي يل، نجم الدين فنڊ ۽ گئوڪشي بابت ضروري ٺهراءُ

مسلمان قانون شڪنيءَ لاءِ تيار

سوين مسلمانن جو خلافت ڪميٽيءَ ۾ شرڪت ٿيڻ

ٺهراءُ ٻيون: ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو حڪومت بمبئيءَ جي انهيءَ پاليسي تي پنهنجي نفرت ۽ ناراضگيءَ جو اظهار ڪري ٿو. جنهنڪري براج جي حدن ۾ لينڊ ايڪريزشين ايڪٽ جي نالي هيٺ 7 مسجدون خريد ڪيون ويون آهن ۽ وڌيڪ مسجدون خريد ڪرڻ جي ڌمڪي ڏني وئي آڱهي. هي جلسو مسلمانن کي درخواست ڪري ٿو ته جيستائين بمبئي حڪومت هن ڳالهه جو اعلان نه ڪري ته حڪومت کي ڪنهن به ائڪٽ جي ماتحت مسجدن جي خريد ڪرڻ جو ڪو حق ڪو نه آهي ۽ جيستائين انهن مسجدن کي پڪو نه ڪرايو ويو آهي جن کي واهن جي وچ ۾ ان ريت ڇڏيو ويو آهي جي پاڻيءَ جي اچڻ کانپوءِ ڪري پونديون تيستائين مسلمان انگريزي مال جو بائيڪاٽ ڪن ۽ مسجدن جي بچاءَ لاءِ صوبه سنڌ خلافت ڪميٽي جي سڀني تدبيرن جي مددگاري ڪن.

محرڪ: شيخ حاجي عبدالمجيد

موئد: حافظ محمد محسن

موئد: سيٺ غلام حسين غفور ڀائي.

شيخ صاحب تحرڪ ڪندي هڪ پرزور مدلل تقرير ڪئي جنهن ۾ فرمايائين ته 1927ع ۾ جڏهن سرڪار کان سوال پڇيو ويو ته براج ۾ مسجدون ڪيتريون آيون آهن ته سرڪائو سجي جواب ڏنو هو ته چار پر هاڻي 1929ع ۾ سر غلام حسين جي زماني ۾ جواب مليو آهي ته ڪل 7 مسجدون بئراج جي حوالي ٿيون آهن جي لينڊ ايڪويزيشن جي قانون هيٺ خريد ڪيون ويون آهن. گويا اها هڪ مسلمانن جي پاڪ جاين ۾ هڪ قانون جي بهاني ۾ دست اندازي ڪئي وڃي ٿي جيڪڏهن سرڪار زوري کسي يا زبردستي سان مسجدن تي قبضا ڪري ته اها هڪ سمجهه جهڙي ڳالهه آهي پر هي ڇا اهي جو قانون جو نالو وٺي مسلمانن کي اکين ۾ ڌوڙ وڌي وڃي ٿي. سرڪائو سجي هوم ميمبر گورنمينٽ بمبئيءَ جي صاف انجام ڪيو هو ته آئينده ڪا به مسجد بئراج جي زد ۾ ڪا نه آندي ويندي ۽ ان کانپوءِ جڏهن حضرت مولانا تاج محمود صاحب قبلا هڪ مسجد لاءِ ڳڙهي ياسين تعلقي ۾ ستيا گره ڪري وڃي ويٺا هئا تڏهن به سکر جي ڪليڪٽر ڪن مسلمان معززن کي وچ ۾ وجهي ۽ پاڻ انجام ڪري مولانا صاحب کي جڏهن تسلي ڏياري ته مسجدن کي پڪو ٺهرايو ويندو ۽ حفاظت ڪئي ويندي تڏهن مولانا صاحب اتان اتي آيا پر انهن انجامن ۽ وعدن هوندي به پوءِ سرڪار اڃا سوڌو برابر مسجدون خريد ڪندي ۽ انهن کي شهيد ڪندي وڃي ٿي تنهنڪري ضرورت آهي ته اوهان گهٽ ۾ گهٽ هڪ سال لاءِ انگريزي ڪپڙي جو بائيڪاٽ ڪري مسجدن جي حفاظت ڪريو! ۽ خلافت ڪميٽيءَ ۾ شريڪ ٿي هن جماعت جي طاقت وڌايو ته هو مسلمانن جي حقن لاءِ باقاعده لڙندي رهي وغيره وغيره.

حافظ محمد محسن تائيد ۾ مسجدن جي حرمت ۽ عزت لاءِ ڪي ورثيون پيش ڪيون ۽ مسجدن جي بچاءُ لاءِ پنهنجي تقرير ۾ زور ڏنائين.

غلام حسين غفور ڀائيءَ چيو ته ڪائونس جا مسلمان ميمبر بيڪار آهن نه ته سرڪار کي طاقت نه ٿئي جو مسجدن جو نالو وٺي. ڪانپور جو واقع سرڪار کان وسريو ڪو نه آهي هوندو پر هي سنڌ آهي جتي سرڪار مسجدن ۾ ائين دست اندازي ڪري رهي آهي پوءِ ٺهراءُ بااتفاق پاس ڪيو ويو.

3. ٺهراءُ: ڪراچي جي مسلمانن جو هي جلسو قانون ساز اسيمبلي هند ۾ مولوي عبدالحي جي پاران پيش ٿيل بل جي تائيد ڪري ٿو جنهن جو مقصد آهي ته مسلمانن جو نڪاح ۽ طلاق ۽ ورثا جو فيصلو شريعت اسلاميه جي حڪمن موجب ٿئي.

محرڪ: سيٺ حاجي عبدالله هارون

موئد: مولوي دين محمد صاحب وفائي.

سيٺ صاحب تقرير جاري رکندي فرمايو ته اڄ اسان هن حد کي وڃي پهتا آهيون جو شرعي احڪامن جي جاري ڪرائڻ ۽ فيصلي لاءِ به اسيمبليءَ جا محتاج آهيون. پر حالت هيءَ اچي بڻي آهي جو هندو پنهنجن بيواهه زالن ۽ ڇوڪرين جي ورثي لاءِ هڪ قانون پيش ڪرڻ وارا آهن. جنهن موجب خوف آهي ته جيڪڏهن اسيمبلي پنهنجي راءِ تي ورثي جا حصا مقرر ڪيا ۽ اهي شريعت جي حصن جي برخلاف هوندا ۽ سرڪار اهو قانون به کڻي مسلمانن سان لاڳو ڪيو ته پوءِ سخت مشڪل ٿي پوندي. مثلن اسيمبلي بيواهه زال لاءِ اڌ املاڪ مقرر ڪري ۽ شريعت جو فيصلو آهي ته اولاد واري حالت ۾ بيواهه کي اٺين پتي ۽ بي اولاد وقت چوٿين پتي ڏجي پر اسيمبلي ساروا ائڪٽ وانگي کڻي اهو قانون مسلمانن سان به لڳائي ته وري ڪنڊا ڪڍڻا پون تنهنڪري مولوي عبدالحي جو قانون نهايت ضروري آهي ته مسلمانن جا فيصلا شريعت موجب ٿيڻ گهرجن. سيٺ صاحب ڪڇي ميمڻ جي هندو لاءِ وغيره جا مثال پيش ڪري قانون جي تائيد لاءِ اپيل ڪئي ۽ مسلمانن کي متفق ٿي قومي ڪمن ۾ حصا وٺڻ لاءِ چيو.

مولوي وفائي صاحب: ٺهراءَ جي تائيد ڪندي چيو ته مسلمان جن ملڪن ۾ رهن ٿا سي ٽن قسمن جا آهن. (1) جتي فقط اسلامي حڪومت آهي (2) جتي نج ڪافرن جي حڪومت ۽ سندن ملڪ آهي (3) اهي ملڪ جو پهريان ته مسلمانن جا هئا پر پوءِ انهن تي ڪافرن غلبو ڪري ۽ حڪومت ڄمائي هجي.

پهرين قسم جي ٻن ملڪن بابت فقهي حڪم پڌرا آهن باقي پوئين قسم جي ملڪ ۾ مسلمانن کي ڪيئن رهڻ گهرجي. جيئن هندستان آهي ان بابت صاف حڪم آهي ته اهڙي ملڪ ۾ مسلمانن جو فرض آهي ته شيخ الاسلام يا شريعت جو قاضي مقرر ڪن جو سندن شرعي فيصلو ڪندو رهي پوءِ اگرچ ڍل محصول وغيره هو غير مسلم حاڪم کي ادا ڪندا اچن. تاريخ شاهد آهي ته جڏهن چنگيزن جو اسلامي ملڪن تي قبضو ٿيو هو تڏهن به مسلمانن چنگيزن سان اهو معاهدو ڪيو هو ۽ اندروني طرح اسلامي حڪمن جي هٿ هيٺ فيصلا ڪرائيندا هئا ۽ هن وقت به روس چين، جاوا (هالنڊ) جي حڪومتن ۾ مسلمانن جا سرڪاري طرح مقرر ٿيل قاضي آهن جي سندن فيصلا ڪن. فقط هندستان ئي آهي جنهن جي انگريزي راڄ ۾ مسلمانن کي ايتري مذهبي آزادي به ڪا نه ڏئي وئي آهي. اگرچ مرشد آباد (بنگال) جي فتح وقت انگريزن مسلمانن سان شرعي فيصلن ڪرڻ لاءِ قاضي مقرر ڪرڻ جو وعدو ڪيو هو. تاهم پورو نه ڪيائون تنهنڪري اسان کي مولوي عبدالحي لدهيانوي جي بل جي تائيد ڪرڻ گهرجي. پوءِ اگرچ شيخ الاسلام کڻي ڪو نه ملندو تاهم ڪجهه نه ڪجهه مذهبي آزادي ٿي پوندي وغيره ٺهراءُ پرجوش نعرن ۾ پاس ٿيو.

ٺهراءُ 4: ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو نجم الدين فنڊ جي غائب ٿي وڃڻ جي متعلق وزير تعليم جيڪي جواب ڏنا آهن. تن کي اڻپورو سمجهي گهر ڪري ٿو ته نجم الدين فنڊ جي پته ڪڍڻ لاءِ حڪومت بمبئي کي ڪامل تحقيقات ڪرڻ گهرجي. هن جلسي جي راءِ آهي ته جيستائين هي ظاهر نه ڪيو وڃي ته اهو فنڊ ڪنهن غبن ڪيو آهي تيستائين حڪومت مشين فنڊ جي جوابداري کان بري نه ٿي بڻجي سگهجي.

ٺهراءُ 5: ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو راجا رگهونند پاران هندستان ۾ گائوڪشي جي بند ڪرڻ بابت جو ٺهراءُ اسيمبلي هند ۾ پيش ٿيو آهي تنهن کي اسلام ۽ مسلمانن جي حقن ۽ پڌري دست اندازي سمجهه ٿو ۽ گورنر جنرل پاران انهيءَ بل جي پيش ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ تي صدا ۽ احتجاج بلند ڪري ٿو ته اهڙي فتنه انگيز بل کي اسيمبليءَ ۾ بحث هيٺ آڻڻ کان روڪيو وڃي.

اهي ٻئي علماءَ صدر صاحب جي پاران شيخ حاجي عبدالمجيد صاحب صدر جي اجازت سان پيش ڪيا جيڪي بااتفاق منظور ٿيا. ان کانپوءِ صدر صاحب ٺهرائن تي مختصر سمجهاڻي ڏيندي ماڻهن کي قرباني ڏيڻ لاءِ اپيل ڪندي جلسه برخواست ڪيو ۽ ڪيترا ماڻهو خلافت جا ميمبر بڻيا.

الوحيد، جلد نائون، نمبر 14، 21 جنوري 1930ع، ص 2.

.................................................................................................

امروٽ شريف ۾ عاليشان جلسو

امروٽ شريف 17 جنوري جمعي ڏينهن مولانا ميان نظام الدين صاحب سجاده نشين جي صدارت جلسو ٿيو ڪيترا آدمي موجود هئا هيٺان ٺهراءَ پاس ٿيا.

1. ساردا ائڪٽ، مساجد براج، مولوي عبدالحي جي بل، نجم الدين فنڊ ۽ گئوڪشي.

جلسي ۾ زوردار لفظن ۾ گورنمينٽ جو ڌيان ڇڪايائون ته جيڪڏهن مسلمانن جي مذهبي جذبات جو ڪو قدر نه ڪيو ويو ته پوءِ مسلمان مذهبي حفاظت لاءِ سڀ ڪجهه قربان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا. خاطو

الوحيد، جلد نائون، نمبر 23، ڪراچي، 29 جنوري 1930ع، ص 4.

.................................................................................................

ڪراچيءَ جي مسلمانن جو خالقڏنه هال ۾ عام جلسو

هندستان جي آزادي ۽ مسلم قوم جي حقن تي ولوله انگيز تقريرون، بوهرا قوم جي اڳواڻن جو اعلان ته هڪ سئو نوجوان بوهره اسلامي رضاڪارن جي جماعت ۾ شريڪ ٿيندا.

براج جي مسجدن جي حفاظت لاءِ وزير هند تي دعويٰ ڪرڻ جو فيصلو.

1. ضلع خلافت ڪميٽي ڪراچيءَ جي سايه هيٺ مسلمانن جو عام جلسو خالقڏنو هال ۾ 29 جنوري اربع ڏينهن مولوي محمد صديق جي صدارت ۾ ٿيو. شرڪت ڪندڙن مان هيٺين صاحبن جا نالا قابل ذڪر آهن.

مولوي محمد صديق، بابا حاجي مير محمد بلوچ، سيدٺ طيب علي، سيٺ محمد يوسف، سيٺ صادق علي، سيٺ امام بخش چانڊيو، قاضي خدا بخش وڪيل، ملا رجب علي بوهره، مولوي محمد عثمان بلوچ، سيٺ عبدالمنعم عرب، سيد عبدالباري عرب، حافظ محمد محسن، مولوي مصطفيٰ، سيٺ عثمان حامد وغيره.

ٺهراءَ: ڪراچي جي مسلمانن جو هي جلسو تجويز ڪري ٿو ته.

1. ملڪ جي آئينده دستور سياسي ۾ مسلم قوم جي حقن جي حفاظت لاءِ.

2. قانون ساز مجلسن خود حڪومت جماعتن ۽ نوڪرين ۾ مسلم قوم جي حقن جي حمايت ۽ حفاظت لاءِ.

3. شريعت جي خلاف سرڪاري حڪمن ۽ قانون کي رد ڪرائڻ لاءِ جيئن ته ساردا ائڪٽ براج جون مسجدون وغيره سوالن لاءِ.

4. دين اسلام ۽ مسلم قوم کي بيجا حملن کان روڪڻ لاءِ.

5. نائيٽ اسڪولن جي قائم ڪرڻ لاءِ.

6. جمعيت رضاڪارن اسلام جي تنظيم لاءِ.

7. مسلمانن جي ٻين مذهبي ۽ سياسي فرائض جي بجاآوري ۽ حقن جي نگراني لاءِ مسلمان جمعيت خلافت ۾ هزارن جي تعداد ۾ شريڪ ٿي خلافت ڪميٽي کي مضبوط ۽ طاقتور ڪن جا ڪميٽي سرمايه گڏ ڪرڻ لاءِ مقرر ٿي آهي ان جي هر طرح سان مدد ڪن.

الوحيد، جلد نائون، نمبر 25، 31 جنوري 1930ع، ص 2.

.................................................................................................

امروٽ شريف ۾ خلافت جو جلسو

مجاهدن جي ڀرتي

بي خوني جهاز لاءِ مسلمانن جي بيقراري

جمعتھ الوداع جي موقعي تي نماز بعد ميان نظام الدين شاهه صاحب جي زير صدارت جلسو شروع ٿيو هزار کان زياده ماڻهو موجود هئا. هيٺين صاحبن تقريرون ڪيون.

1.مولوي محمد هاشم، 2. مولوي دين محمد وفائي، 3. مولوي عبدالعزيز صاحب، 4. ميان هدايت علي شاهه. 5. سيد محبوب علي شاهه.

الوحيد، جلد نائون، نمبر51، 7 مارچ 1930ع، ص 3.

.................................................................................................

ايڊيٽر شيخ عبدالمجيد

ڪراچيءَ جي مسلمانن جو عظيم الشان جلوس ۽ خالقڏنه هال ۾ زبردست ۽ پرجوش جلسو.

پنجن هزارن مسلمانن جو شاندار اجتماع

ميمڻ، بوهره، پٺاڻ، سنڌي، پنجابي، گجراتي مسلمانن جو عجيب مجمع.

ناروا ائڪٽ، سيلد براج، مولوي عبدالحئي جي يل، نجم الدين فنڊ ۽ گئوڪشي بابت ضروري ٺهراءُ

مسلمان قانون شڪيءَ لاءِ تيار

سوين مسلمانن جو خلافت ڪميٽيءَ ۾ شريڪ ٿيڻ.

ٺهراءُ ٻيو- ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو حڪومت بمبئيءَ جي انهيءَ پاليسيءَ تي پنهنجي نفرت ۽ ناراضگيءَ جو اظهار ڪري ٿو. جنهنڪري براج جي حدن ۾ لينڊ ايڪريزشين ايڪٽ جي نالي هيٺ 7 مسجدون خريد ڪيون ويون آهن ۽ وڌيڪ مسجدون خريد ڪرڻ جي ڌمڪي ڏني وئي آهي. هي جلسو مسلمانن کي درخواستون ڪري ٿو ته جيستائين بمبئي حڪومت هن ڳالهه جو اعلان نه ڪري ته حڪومت کي ڪنهن به ائڪٽ جي ماتحت مسجدن جي خريد ڪرڻ جو ڪو حق ڪو نه آهي ۽ جيستائين انهن مسجدن کي پڪو نه ڪرايو ويو آهي جن کي واهن جي وچ ۾ ان ريت ڇڏيو ويو آهي جي پاڻيءَ جي اچڻ کانپوءِ ڪري پونديون تيستائين مسلمان انگريزي حال جو بائيڪاٽ ڪن ۽ مسجدن جي بچاءَ لاءِ صوبه سنڌ خلافت ڪميٽي جي سڀني تدبيرن جي مددگاري ڪن.

محرڪ شيخ حاجي عبدالمجيد

موئد- حافظ محمد محسن

موئد-سيدٺ غلام حسين غفور ڀائي

شيخ صاحب تحريڪ ڪندي هڪ پرزور مدلل تقرير ڪئي جنهن ۾ فرمائين ته 1927ع ۾ جڏهن سرڪار کان سوال پڇيو ويو ته براج ۾ مسجدون ڪيتريون آيون آهن ته سرڪارئوسجي سجواب ڏنو هو ته چار پر هاڻي 1929ع ۾ سر غلام حسين جي زماني ۾ جواب مليو آهي ته ڪل 7 مسجدون بئراج جي حوالي ٿيون آهن جي لينڊ ايڪوليزِيشن جي قانون هيٺ خريد ڪيون ويون آهن. گويا اها هڪ مسلمانن جي پاڪ جاين ۾ هڪ قانون جي بهاني ۾ دست اندازي ڪئي وڃي ٿي جيڪڏهن سرڪار زوري کسي يا زبردستي سان مسجدن تي قبضا ڪري ته اها هڪ سمجهه جهڙي ڳالهه آهي پر هي ڇا آهي جو قانون جو نالو وٺي مسلمانن کي اکين ۾ ڌوڙ ۾ وڌي وڃي ٿي. سرڪائوسجي هرم ميمبر گورنمينٽ بمبئيءَ جي صاف انجام ڪيو هو ته آئينده ڪا به مسجد بئراج جي زد ۾ ڪا نه آندي ويندي ۽ ان کانپوءِ جڏهن حضرت مولانا تاج محمود صاحب قبله هڪ مسجد لاءِ ڳڙهي ياسين تعلقي ۾ ستياڳڙهه ڪري وڃي ويٺا هئا تڏهن به سکر جي ڪليڪٽر ڪن مسلمان معززن کي وچ ۾ وجهي ۽ پاڻ انجام ڪري مولانا صاحب کي جڏهن تسلي ڏياري ته مسجدن کي پڪو ٺهرايو ويندو ۽ حفاظت ڪئي ويندي. تڏهن مولانا صاحب اتا اٿي آيا پر انهن انجمان ۽ وعدن هوندي به پوءِ سرڪار اڃا سوڌو برابر مسجدون خريد ڪندي ۽ انهن کي شهيد ڪندي وڇي ٿي تنهنڪري ضرورت آهي ته اوهان گهٽ ۾ گهٽ هڪ سال لاءِ انگريز ڪپڙي جو بائيڪاٽ ڪري مسجدن جي حفاظت ڪريو! ۽ خلافت ڪميٽيءَ ۾ شريڪ ٿي هن جماعت جي طاقت وڌايو ته هو مسلمانن جي حقن لاءِ باقاعده لڙندي رهي وغيره وغيره.

حافظ محمد محسن تائيد ۾ مسجدن جي حرمت ۽ عزت لاءِ ڪي ورتيون پيش ڪيون ۽ مسجدن جي بچاءَ لاءِ پنهنجي تقرير ۾ زور ڏنائين.

غلام حسين غفور ڀائيءَ چيو ته ڪائونسل جا مسلمان ميمبر بيڪار آهن نه ته سرڪار کي طاقت نه ٿئي جو مسجدن جو نالو وٺي. ڪانپور جو واقع سرڪار کان وسريو ڪو نه آهي هوندو پر هي سنڌ آهي جتي سرڪار مسجدن ۾ ايئن دست اندازي ڪري رهي آهي پوءِ ٺهراءُ بااتفاق پاس ڪيو ويو.

3.ٺهراءُ

ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو قانون ساز اسيمبلي هند ۾ عبدالحئي جي پاران پيش ٿيل بل جي تائيد ڪري ٿو جنهن جو مقصد آهي ته مسلمانن جو نڪاح ۾ طلاق ۽ ورثا جو فيصلو شريعت اسلاميه جي حڪمن موجب ٿئي.

محرڪ سيدٺ عبدالله هارون

مويد- مولوي دين محمد صاحب وفائي.

سيٺ صاحب تقرير جاري رکندي فرمايو ته اڄ اسان هن حد کي وڃي پهتا آهيون جو شرعي احڪامن جي جاري ڪرائڻ ۽ فيصلي لاءِ به اسيمبليءَ جا محتاج آهيون. پر حالت هيءَ اچي بڻي آهي جو هندو پنهنجن بيواهه زالن ۽ ڇوڪرين جي ورثي لاءِ هڪ قانون پيش ڪرڻ وارا آهن. جنهن موجب خوف آهي ته جيڪڏهن اسيمبلي پنهنجي راءِ تي ورثي جا حصا مقرر ڪيا ۽ اهي شريعت جي حصن جي برخلاف هوندا ۽ سرڪار اهو قانون به کڻي مسلمانن سان لاڳو ڪيو ته پوءِ سخت مشڪل ٿي پوندي. مثلن اسيمبلي بيواه زال لاءِ اڌ املاڪ مقرر ڪري ۽ شريعت جو فيصلو آهي ته اولاد واري حالت ۾ بيوهه کي اٺين پتي ۽ بي اولاد وقت چوٿين پتي ڏجي پر اسيمبلي سارواائڪٽ وانگي کڻي اهو قانون مسلمانن سان به لڳائي ته وري ڪنڊا ڪڍڻا پون تنهن ڪري مولوي عبدالحق جو قانون نهايت ضروري آهي ته مسلمانن جا فيصلا شريعت موجب ٿيڻ گهرجن. سيٺ صاحب ڪڇي ميمڻ جي هندو لاءِ وغيره جا مثال پيش ڪري قانون جي تائيد لاءِ اپيل ڪئي ۽ مسلمانن کي منفق ٿي قومي ڪمن لاءِ حصا وٺڻ لاءِ چيو.

مولوي وفائي صاحبڍ

ٺهراءَ جي تائيد ڪندي چيو ته مسلمانن جي املڪن ۾ رهن ٿا سي ٽن قسمن جا آهن. (1)جتي فقط اسلامي حڪومت آهي (2) جتي نج ڪافرن يج حڪومت ۽ سندن ملڪ آهي (3) اهي ملڪ جو پهريان ته مسلمانن جا هئا پر پوءِ انهن تي ڪافرن غلبو ڪري ۽ حڪومت ڄمائي هجي.

پهرين قسم جي ٻن ملڪن بابت فقهي حڪم پڌرا آهن باقي پوئين قسم جي ملڪ ۾ مسلمانن کي ڪيئن رهڻ گهرجي. جيئن هندستان آهي ان بابت صاف حڪم آهي ته اهڙي ملڪ ۾ مسلمانن جو فرض آهي ته شيخ اسلام يا شريعت جو قاضي مقرر ڪن جو سندن شرعي فيصلو ڪندو رهي پوءِ اگرچ ڍل محصول وغيره هو غير مسلم حاڪم کي ادا ڪندا اچن. تاريخ شاهد آهي ته جڏهن چنگيزن جو اسلامي ۾ ملڪن تي قبضو ٿيو هو تڏهن به مسلمانن چنگيزن سان اهو معاهدو ڪيو هو ۽ اندروني طرح اسلامي حاڪمن جي هن هيٺ فيصلا ڪرائيندا هئا ۽ هن وقت به روس چين، جاوا (هالينڊ) جي حڪومتن ۾ مسلمانن جا سرڪاري طرح مقرر ٿيل قاضي آهن. جي سندن فيصلا ڪن. فقط هندستان ئي آهي جنهن جي انگريزي راڄ ۾ مسلمانن کي ايتري مذهبي آزادي به ڪا نه ڏئي وئي آهي. اگرچه مرشد آباد (بنگال)جي فتح وقت انگريزن مسلمانن سان شرعي فيصلن ڪرڻ لاءِ قاضي مقرر ڪرڻ جو واعدو ڪيو هو. تاهم پورو نه ڪيائون تنهنڪري اسان کي مولوي عبدالحي لدهيانوي جي بل جي تائيد ڪرڻ گهرجي. پوءِ اگرچه شيخ الاسلام کڻي ڪو نه ملندو تاهم ڪجهه نه ڪجهه مذهبي آزادي ته ٿي پوندي وغيره ٺهراءُ پرجوش نعرن ۾ پاس ٿيو.

ٺهراءُ 4:

(4) ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو نجم الدين فنڊ جي غائب ٿي وڃڻ جي متعلق وزير تعليم جيڪي جواب ڏنا آهن تن کي اڻپورو سمجهي گهر ڪري ٿو ته نجم الدين فنڊ جي پته ڪڍڻ لاءِ حڪومت بمبئي کي ڪامل تحقيقات ڪرڻ گهرجي. هن جلسي جي راءِ آهي ته جيستائين هي ظاهر نه ڪيو وڃي ته اهو فنڊ ڪنهن غبن ڪيو آهي تيستائين حڪومت مشين فنڊ جي جوابداري کان بري نه ٿي بڻجي سگهجي.

ٺهراءُ 5:

(5) ڪراچيءَ جي مسلمانن جو هي جلسو راجا گهرنند پاران هندستان ۾ گائوڪشي جي بند ڪرڻ بابت جو ٺهراءُ اسيمبلي هند ۾ پيش ٿيو آهي تنهن کي اسلام ۽ مسلمانن جي حقن ۽ پڌري دست اندازي سمجهي ٿو ۽ گورنر جنرل پاران انهيءَ بل جي پيش ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ تي صداءِ احتجاج بلند ڪري ٿو ته اهڙي فتنه انگيز بل کي اسيمبليءَ ۾ بحث هيٺ آڻڻ کان روڪيو وڃي.

اهي ٻئي ٺهراءَ صدر صاحب جي پاران شيخ حاجي عبدالمجيد صاحب صدرجي اجازت سان پيش ڪيا جي بااتفاق منظور ٿيا. ان کانپوءِ صدر صاحب ٺهرائن تي مختصر سمجهاڻي ڏيندي، ماڻهن کي قرباني ڏيڻ لاءِ اپيل ڪندي جلسه برخواست ڪيو ۽ ڪيترا ماڻهو خلافت جا ميمبر بڻيا.

الوحيد جلد نائون، نمبر 14، 21 جنوري 1930ع، ص 2

.................................................................................................

مجلس عاملہ خلافت ڪميٽي سکر ضلعي جي ميٽنگ

شيخ عبدالمجيد صاحب کي گشت ڪرڻ جي استدعا

خلافت ڪميٽي سکر هڪ مهيني ۾ هڪ هزار مجاهد ڏيندي، امروٽ ۾ خلافت ڪاميٽيءَ جو قيام.

تاريخ 28 فيبروري 1930ع جو امروٽ شريف ۾ ميٽنگ ٿي، هيٺيان ميمبر ميٽنگ ۾ حاضر هئا. 1. مولوي عبدالعزيز صاحب، 2. سيد محبوب علي شاهه، 2. مسٽر عبدالرحمان وڪيل 4. محمد ادريس 5. مولوي دين محمد وفائي صاحب 6. مسٽر عبدالرزاق پيرزاده 7. مولوي محمد هاشم صاحب سوائي 11 بجي مولوي عبدالعزيز صاحب جي زير صدارت ڪارروائي شروع ٿي ۽ ڪيترائي ٺهراءَ پاس ٿيا.

1.حضرت مولانا تاج محمود صاحب جي وفات تي غم جو اظهار.

2. صدارت جي عهدي تي مولوي عبدالعزيز چونڊيو ويو.

3. نائب صدر ميان نظام الدين شاهه صاحب.

4. مساجد براج جي حفاظت لاءِ مجاهدن جي اقرار نامه جو فارم ڇپرايو وڃي.

5. شاردا ائڪٽ جي برخلاف جدوجهد.

الوحيد، جلد نائون، نمبر 53، 9 مارچ 1930ع، ص 3.

.................................................................................................

سکر بجلي گهر جي مسجد بابت گورنمينٽ جو پڌرنامو

خلافت ڪميٽيءَ سان جيڪي شرط ڪيائون تن جي پڌرائي

سکر بجلي گهر جي لڳ جو هڪ مسجد بئراج ولا جي زد ۾ اچي رهي هئي جنهن تي خلافت ڪميٽي جي پاران نوجوان والنٽيئر ستياگرهه ڪري رهيا هئا. جن بابت پوءِ سيد محمود علي شاهه ۽ حاجي شيخ عبدالمجيد سان مڪاني عملدارن جي ميٽنگ ٿي هئي، جنهن جو هي نتيجو نڪتو هو جو ستيا گرهه بند ڪيو ويو ۽ جن شرطن تي خلافت ڪميٽي عملدارن سان صلح ڪيو هو سي پردي ۾ رکيا ويا هئا ۽ وعدو ڪيو ويو هو ته سرڪار پريس نوٽ ۾ انهن جي پڌرائي ڪندي. اهو پڌرنامه هيٺ ڏجي ٿو.

پريس نوٽ

سکر جي نزديڪ هڪ مسجد جي ڊهڻ جي انديشه بابت گورنمينٽ لوڪل عملدارن کان پوري حقيقت حاصل ڪئي آهي جنهن بابت 14 جون تي هڪ پريس نوٽ ڪڍيو ويو هو.

حقيقت هن طرح آهي ته 5 جون 1930ع تي سيد محبوب علي شاهه سيڪريٽري خلافت ڪميٽي جي سرڪردگي هيٺ هڪ خلافيتن جو جو وفد ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ سکر وٽ ويو. هنن ظاهر ڪيو ته براج پاور هائوس جي نزديڪ رئيس ڪئنال تي هڪ ننڍي مسجد اهي جا واهه کوٽيندڙ مشين ڊاهي ڇڏيندي تنهنڪري جيڪڏهن مسجد مشين کان نه بچي ته پوءِ سرڪار نئين سر ٺهرائي ڏئي.

ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ هڪدم سرزمين تي ويو ڏٺائين ته ڪم ڪندڙ مشين مسجد کان اڃا ڪجهه مفاصلو پري هئي، جنهن بعد براج جي عملدارن سان صلاح مصلحت ڪري سيڪريٽري خلافت ڪميٽي کي احوال ڏنو ته:

1. مسجد واهه جي ڪناري تي جتي آهي اتي ئي رهندي ۽ ڪو به نقصان مسجد کي نه پهچندو.

2. کاٽي ڪرائيندڙ عملدار مسجد جي فرش کي 3 فوٽ اوچو ڪندا ۽ هڪ پڪو ٿلهو ٺهرائيندا. جيئن پاڻي جي پوسل مسجد کي ڪو به نقصان رسائي نه سگهي.

3. جيڪڏهن مسلمانن جي مرضي هوندي ته کاٽيءَ جا عملدار جڏهن فرش 2 فوٽ مٿي ڪندا تڏهن ڇت ڊهرائتي ڀتيون 4 فوٽ اوچيو ڪري پوءِ ڇت به ٺهرائي ڏيندا.

4. واهه کلڻ کانپوءِ واهه جي رستي تان عام ماڻهن کي مسجد ڏانهن وڃڻ جي اجازت ڏني ويندي.

5. جيسين واهه کلن تيسين واهه مان جو لنگهه آهي اتان مسجد ڏانهن وڃڻ جي اجازت ڏني ويندي. ان بعد ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ سيڪريٽري خلافت ڪميٽي سان ٺهراءُ ڪيو ته کاٽي ڪندڙ مشين ڀلي مسجد جي ڀرسان لنگهي اڳتي وڃي ڪم ڪري ۽ مسجد کي ڪو به نقصان نه رسندو تنهنڪري ان موجب مشين کي مسجد جي پاسي کان لنگها يو پوءِ 11 جون تي جڏهن وري کوٽڻ شروع ڪيائين ته ماڻهن جو ميڙ گڏ ٿي ويو ۽ ستياگره شروع ڪيائون.

سپريٽنڊنگ انجنيئر هڪدم ڪم بند ڪرايو ۽ هڪدم هڪ ميٽنگ ڪوٺائي جنهن ۾ سپرنٽينڊنٽ انجنيئر کانسواءِ ايگزيڪييوٽو انجنيئر ۽ اسسٽنٽ ڪليڪٽر روهڙي ۽ اسسٽنٽ ڪليڪٽر سکر سيڪريٽري مڪاني خلافت ڪميٽي (سيد محبوب علي شاهه) ۽ مسٽر (شيخ) عبدالمجيد شامل هئا. سپرنٽينڊنگ انجنيئر وري به ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ جي ٻڌل شرطن جو يقين ڏياريو ۽ سيڪريٽري خلافت ڪميٽي (سيد محبوب علي شاهه) ۽ مسٽر(شيخ) عبدالمجيد قبول ڪيو ته گورنمينٽ جا شرط واجبي آهن.

ان کانپوءِ مشين بدستور کوٽڻ جو ڪم ڪري رهي آهي ۽ ڪو به ناانصافي جو واقعو نه ٿيو آهي. ”اخبار“ ٽائمز آف انڊيا مورخ 14 جون ۾ جيڪا رپورٽ شايع ٿي اهي اها خاص طرح ٻن ڳالهين ڪري بي بنياد آهي هڪ ته مسجد ڊاهڻ جو ڪو به حڪم نه ڏنو ويو هو ٻيو ته ڪليڪٽر وفد سان نهايت بدسلوڪي سان پيش آيو سا بلڪل غلط ڳالهه آهي. جيئن ته ڪليڪٽر جيڪي شرط ظاهر ڪيا سي خلافت ڪميٽي قبول ڪيا هئا.

الوحيد، جلد نائون، نمبر 144، 3 جولائي 1930ع، ص 2.

.................................................................................................

ضلع خلافت ڪانفرنس ميهڙ

دلچسپ تقريرون ڪيون ويون ۽ ٺهراءَ پاس ڪيا ويا.

22-23 مارچ ميهڙ خلافت ميدان ۾ ضلع خلافت ڪانفرنس ٿي گذري. پنج، ڇهه سئو خلق ٻئي ڏهاڙي حاضر هئي حاضرين مان هيٺيان قابل ذڪر آهن.

1. مولوي محمد هاشم صاحب بلبلان خلافت.

2. مولوي محمد سليمان صاحب واعظ السلام

3. مولوي حافظ غلام فريد صاحب.

4. مولوي محمد ابراهيم صاحب

5. حاجي عبدالقادر صاحب.

6. حاجي محمد عرس خان

7. مولانا چشتي صاحب

8. رئيس محمد رضا خان.

9. ملڪ تاج الدين خان

10. سيد حاجي علي احمد شاهن.

11. مخدوم روهڙيءَ وارو.

12. رئيس ولي محمد خان (ايڊيٽر شمشيراسلام)

ڪانفرنس جو پريذيڊنٽ مولانا چشتي صاحب کي چونڊيو ويو موجوده وقت جي سموري ضروري ۽ مذهبي ملڪي مسئلن تي ڪافي روشني وڌي وئي. حاضرين کي تعليم، تجارت، اتفاق حب الوطني اخلاق لاءِ هدايت ڪئي وئي. پريذيڊنٽ کانسواءِ مولوي غلام فريد صاحب، مولوي محمد هاشم صاحب پڻ تقريرون ڪيون. پنج ٺهراءَ پاس ٿيا.

1. هندستان جي ڪامل آزاديءَ لاءِ مسلمان وطني تحريڪن ۾ شامل ٿين. ديس جي مالي حالت سڌارڻ لاءِ ديسي ڪپڙي جو استعمال ڪرڻ ۽ ولايتي ڪپڙي کان حدالامڪان پرهيز ڪن.

2. شاردا ائڪٽ کي مذهب ۽ پرنسل لا ۾ مداخلت ٺهرائي وئي ۽ ائڪٽ کي اخلاقي، معاشرتي نقصان ڄاتو ويو.

3. مسلمان بمبئي سرڪار جي بئريج وارين مسجدن بنسبت پڌري ڪيل اعلان تي ويساهه سرهائي ۽ اطمينان ظاهر ڪري نٿا سگهن. سرڪار اطمينان نه ڏياريو ته تحريڪ حفاظت مساجد شروع ڪئي ويندي.

4. مولوين ۽ پيرن کي اپيل ڪئي وئي ته غير شرعي رسمن خلاف جهاد ڪن.

الوحيد، جلد نائون، نمبر 70، 30 مارچ 1930ع، ص 3.

.................................................................................................

Sind Villagers and Gandhi’s Disobedience Movement

ميرپورخاص جي هندو ۽ محمدن جي اٽڪل هڪ هزار ماڻهن جي گڏيل ميٽنگ ۾ محسوس ڪيو ته گانڌي ۽ سندس پوئلڳن حڪومت خلاف هلچل خونريزيءَ کي دعوت ڏئي رهي آهي ۽ پرسڪون ماحول کي بگاڙي رهي آهي. ان لاءِ هلچل سان اسان جو ڪو به تعلق نه آهي. هن لاءِ عوام کي صلاح ڏني وئي ته هلچل جي مخالفت شروع ڪن ته جيئن پرسڪون ماحول جو بقاءُ برقرار رهي.

D.G. 29/11/1930 P-5

.................................................................................................

خلافت ڪانفرنس ميهڙ جو (اجلاس اول)

زير صدارت سيٺ حاجي مير محمد صاحب ايم ايل سي

26 نومبر 1931ع ميهڙ خلافت ڪانفرنس ميهڙ خلافت ميدان تي نهايت عاليشان نموني ۾ ٿي گذريو. بنڊل وڏيرو محمد رضا خان جي اهتمام سان خوب جهنڊين سان سينگاريو ويو هو. ڪانفرنس ۾ شيخ حاجي عبدالمجيد صاحب ايم ايل سي، مولانا الحاج محمد عبدالڪريم چشتي، سيد غلام مرتضيٰ شاهه سنائي پريزيڊنٽ ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ ڪراچي، شيخ حافظ عبدالرحيم ولد گيهي مل نو مسلم جلباڻي وارو، مولانا غلام فريد صاحب، مولانا محمد سليمان، مولانا حاجي فتح محمد ناظم انجمن اصلاح المسلمين ضلع لاڙڪاڻه، مولانا ابوالحسن، شفيع محمد خيرپوري، مولانا مخدوم غلام عثمان روهڙي، مولانا محمد اڪمل، مولانا محمد ابراهيم صوفي، وڏيرو غلام صديق خان تنيه، مولانا قادري احمد فاضل ديوبندي ۽ ٻيا علماءَ خلافت ڪم ڪندڙ گهڻي تعداد ۾ شريڪ هئا. سيد محمد ابرار صاحب آگرا (يو پي) کان تار ڪئي ته تنگ وقت ڪري پاڻ اچي نٿو سگهان ۽ اهڙيءَ طرح سيد صدرالدين شاهه ۽ مولانا برڪت علي به اچي نه سگهيا ۽ مولانا محمود ميان صاحب ٻاٽ شريف وارن جو به خط آيو جو ناسازي طبع ڪري پاڻ اچي نهس گهيا. ماڻهو سون جي تعداد ۾ آيا هئا. اجلاس جي شروعات ۾ پهريائين مولانا قادري احمد صاحب فاضل ديوبند قرآن شريف جي قرات سهڻي ۽ مٺي آواز سان پڙهي. ان بعد سيد علي اڪبر شاهه صدر استقباليه ڪميٽي پنهنجو خطبه، پڙهيو ۽ معزز مهمانن جي مرحبا ڪئي پوءِ حاجي بابا سيٺ مير محمد ايم ايل سي جو نالو صدارت لاءِ تجويز ڪيو جنهن جي تائيد مولانا محمد سليمان ڪئي ۽ اتفاق راءِ سان سيٺ صاحب پريذيڊنٽ چونڊيو ويو صدر صاحب پنهنجي گلابي سنڌيءَ ۾ هڪ معنيٰ خيز ۽ پراثر صدارتي تقرير ڪئي، جنهن کي نهايت عزت ۽ ڌيان سان سڀني ٻڌو. ان کانپوءِ جناب شيخ حاجي عبدالمجيد ايم ايل سي همت آفرين ۽ جاذب انداز سان هڪ روح پرور تقرير ڪئي ان بعد هيٺيان ٺهراءَ بالاتفاق پاس ٿيا.

ٺهراءُ نمبر 1: هيءَ ڪانفرنس سنڌ جي مسلمانن کي عرض ٿي ڪري ته جنهن صورت ۾ سنڌ مالي جاچ ڪميٽي آئينده حڪومت جي خرچ جي تخفيف وغيره جي سوال کي اڇلي يڪطرفي رپورٽ پيش ڪئي آهي، جنهن مان سرڪار جي نيت سنڌ جي جدائيءَ ۾ رنڊڪ وجهڻ جي صاف ظاهر آهي، تنهن کي مدنظر رکندي هر هنڌ جلسا ڪري سرڪار کي اطلاع ڏين ته جيڪڏهن پرڳڻن جي حڪومت رائج ڪرڻ سان گڏ سنڌ کي جدا حڪومت نه ڏني وئي ته اسان جائز طريقي سان حڪومت جي ان نامناسب ڪارروائي کي ناممڪن بڻائينداسون.

وڌيڪ هيءَ ڪانفرنس سنڌ جي مسلمانن کي درخواست ٿي ڪري ته انهيءَ مقصد جي حصول لاء هر ڳوٺ ۾ آزاد سنڌ جماعتون ۽ خلافت ڪميٽيون قائم ڪن ۽ والنٽيئر ڀرتي ڪرڻ شروع ڪن جي ضرورت جي وقت مناسب قربانين لاءِ تيار رهن.

هن ٺهراءَ جي تائيد ۾ جناب سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب فصيح ۽ مدلل تقرير ڪئي جنهن بعد ٺهراءُ يڪ آواز الله اڪبر جي نعرن سان پاس ٿيو.

ٺهراءُ نمبر 2: ته هيءَ ڪانفرنس سرڪار کي پرزور استدعا ٿي ڪري ته جنهن صورت ۾ اناج جا اگهه بلڪل گهٽ ٿي ويا اهن ۽ ڏينهون ڏينهن گهٽجي رهيا آهن ۽ ڍل جو رقب ساڳيو آهي جو وڏن مهانگن اگهن وقت ٻڌو ويو هو ۽ گذريل چئن پنجن سالن ۾ لڳو لڳ سنڌ جي زميندارن تي جدا جدا قسمن جون مصيبتون نازل ٿيون آهن تنهن صورت ۾ زمين جون ڍلون پنجاهه سيڪڙو ضرور گهٽايون وڃن ۽ زميندارن ۽ آبادگارن کي وڌيڪ برباديءَ کان بچايو وڃي جي نهايت تڪليف ۾ آهن.

محرڪ: وڏيرو غلام صديق خان تنيه

موئد: مولوي غلام فريد صاحب.

ٺهراءُ نمبر 3: ته هيءَ ڪانفرنس ٺهراءُ ٿي ڪري ته جنهن صورت ۾ هن سال برسات ڪا نه پئي ۽ کير مکڻ جا اگهه به گهٽجي ويا آهن تنهنڪري هن سال سرڪار بيان ۾ مال جي لاءِ پن چري معاف ڪري.

صدر حاجي طرفان پيش ٿيو ۽ اتفاق راءِ سان پاس ٿيو.

ٺهراءُ نمبر 4: ته هيءَ ڪانفرنس بمبئي ڪائونسل اسيمبلي ۽ ڪائونسل آف اسٽيٽ کي اپيل ٿي ڪري بجيٽ جي کوٽ جي پورائي لاءِ نيون ڍلون ۽ ٽڪيسون رعيت تي نه مڙهيون وڃن ملڪ ان کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ وڏن آفيسرن جا پگهار گهٽايا وڃن.

(ب) هيءَ ڪانفرنس خصوصن بمبئي ڪائونسل کي اپيل ٿي ڪري ته ورثي جو بل ڪنهن به طرح پاس نه ڪيو وڃي نه ته سڄي پبلڪ جون ڍليون بلڪل مجروح ٿينديون ۽ سڀني ايم ايل سي صاحب کي عرض ٿي ڪري ته بڪمشت ٿي هن بل جي مخالفت ڪن جو سخت نقصانڪار آهي.

هيءُ ٺهراءُ صدر حاجي جي طرفان يپش ٿيو ۽ منظور ٿيو.

ٺهراءُ نمبر 5: هيءَ ڪانفرنس ٺهراءُ ٿي ڪري ته آئينده جوڙجڪ حڪومت ۾ هارين ويچارن کي به ووٽ جو حق ڏنو وڃي جو شهرن ۾ ڀنگين کي به ووٽ جو حق آهي. هي هاري ويچارا ته اڻ سڌي طرح گهڻو ئي پيدائش جو حصو سرڪار کي ڍل طور پهچائين ٿا.

محرڪ سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب،

موئد: شيخ عبدالمجيد صاحب ايل ايل سي

پهرين ڏينهن جو اجلاس نهايت ڪاميابيءَ سان ختم ٿيو.

ميهڙ خلافت ڪانفرنس

(اجلاس دوم)

زير صدارت مولانا محمد عبدالڪريم صاحب چشتي 27 نومبر ڪانفرنس جو ٻيو اجلاس ٿيو. جيڪي حاضر هئا تن ۾ مولانا الحاج چشتي، سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب، جناب پير الاهي بخش، محمد هاشم مبلغ اسلام جمع بلبلان خلافت مولانا حاجي فتح محمد صاحب، مولانا محمد سليمان واعظم الاسلام، مولانا غلام فريد، شيخ عبدالرحيم جلباڻي، مولانا ابوالحسن، شفيع محمد، مولانا محمد ابراهيم ۽ ٻيا سڀئي بزرگ ۽ علماءَ موجود هئا.

ٺهراءُ نمبر 6: هيءَ ڪانفرنس مگسي بلوچن سان اظهار همدردي ڪري ٿي جن جا سردار نظر بند ڪيا ويا آهن ۽ ٻين تڪليفن ڪري شهدادڪوٽ ۽ ٻين هنڌن ۾ سردي ۽ نهايت بي ڪسيءَ جي حالت ۾ پيا آهن.

هيءَ ڪانفرنس سرڪار کي استدعا ٿي ڪري ته انهن جي واجبي مطالبات تي غور ٿئي ۽ جاچ ڪري ڪميشن مقرر ڪئي وڃي ۽ انهن جي تڪليفن جو تدارڪ جلداز جلد ڪيو وڃي. ان ٺهراءَ جي تائيد مولانا ابوالحسن شفيع محمد ڪئي.

ٺهراءُ نمبر 7: هيءَ ڪانفرنس ڪشمور جي مسلمانن جي مطالبات جي تائيد ٿي ڪري ۽ پنجاب جي احرار جيڪا جدوجهد ڪسمير جي مظلوم مسلمانن جي حمايت لاءِ شروع ڪئي آهي ان تي تحسين ٿي ڪري ۽ 17 هزار مسلمان قرباني ڪري قيد ٿيا آهن تن کي مبارڪباد ٿي ڏئي ۽ سنڌ جي مسلمانن کي اپيل ٿي ڪري ته احرار پنجاب کي ان ڪم ۾ هر طرح جي امداد ڏين.

محرڪ مولانا غلام فريد

موئد: وڏيرو محمد رضا خان

ٺهراءُ نمبر 8: هيءَ ڪانفرنس ٺهراءُ ٿي ڪري ته قرآن شريف ڇپائڻ ۽ وڪري ڪرڻ ۾ غير مسلمانن لاءِ قانون بندش وڌي وڃي. هيءَ ڪانفرنس مسلمانن کي اپيل ٿي ڪري ته غير مسلمانن کان قرآن شريف خريد نه ڪن پر مسلمان دڪاندارن کان خريد ڪن.

محرڪ: مولانا حافظ محمد هاشم

موئد: مولانا محمد سلمان

الوحيد، جلد ڏهون، نمبر 274، 2 ڊسمبر 1931ع، ص 2.

.................................................................................................

ميهڙ خلافت ڪاميٽيءَ جي ڪارروائي

شيخ حاجي عبدالمجيد ۽ پيرالاهي بخش جون تقريرون

ڪي اهم ٺهراءَ پاس

(موڪليل)

ميهڙ خلافت ڪانفرنس جو ساليانو ارڙهون اجلاس 14 اپريل 1938ع تي ڇنڇر ڏينهن خلافت ميدان تي گرميءَ هئڻ سبب عيگاهه ۾ ٿيو، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد صاحب ايم ايل اي جناب پيرالاهي بخش روينيو وزير صاحب، سيد حاجي محمد شاهه صاحب ميرپورماٿيلو، مولانا مولوي عبدالڪريم صاحب چشتي، مولانا مولوي محمد هاشم صاحب (رڪ)، مولوي عبدالڪريم صاحب (بٺوي) صدر خلافت ضلع دادو ۽ لاڙڪاڻو مولوي محمد سليمان صاحب واعظ الاسلام ٿرڙي محبت ۽ ٻيا علماءَ ڪرام جلسا ۾ شريڪ هئا. مولوين تقريرون ڪيون.

وري 17 اپريل تي 9 بجي جلسو شروع ٿيو. سيد حاجي محمد شاهه صاحب صدارت ڪئي.

ٺهراءَ:

هي خلافت ميهڙ جو جلسو سنڌ سرڪار کي زوردار اپيل ٿو ڪري ته سنڌ جي مسلمانن جي حقن جي پوري طرح حفاظت ڪري اسان مسلمانن جي دلين کي اطمينان بخشي.

هي جلسو سنڌ گورنمينٽ کي ذهن نشين ٿو ڪري ته براج جي پاڻي جي گهٽتائي جي عام پبلڪ ۾ سخت پرڪار آهي تنهن هوندي به واٽر ڪورسن جا منهن تمام سوڙها ۽ هيٺاهين تان ڪيا ويا آهن جنهنڪري آباديءَ کي سخت نقصان ٿو رسي ۽ مٿين زمين کي پاڻي پهچي نٿو سگهي جنهنڪري پاڻي جي دانهن جو داد ڪري پاڻي اهڙو ڏنو وڃي جو فصل جي پوري آزادي ڏني ٿئي.

هي جلسو سنڌ اسيمبليءَ جي مسلم ميمبرن تي زور ٿو آڻي ته اسيمبليءَ ۾ شريعت بل پاس ڪرائين (ٻيو) انتقال ايراضيءَ جو ٺهراءُ (ٽيون) قرض بل پاس ڪرائي اسان مسلمانن جو ديني ۽ دينوي بچاءَ ڪري پنهنجي نمائندگي جو فرض ادا ڪن.

هن ٺهراءَ جي تائيد ۾ جناب شيخ عبدالمجيد صاحب هڪ زبردست تقرير ڪندي مسلمانن کي اطمينان ڏياريو ته جيڪڏهن اسيمبلي ۾ مسلمان ميمبر زندهه آهن ته انشاءَ الله تعاليٰ اهي بل جلد پاس ڪرايا ويندا جي مسلم قوم جي بچاءَ لاءِ نهايت ضروري آهن سندس تائيد مولوي عبدالحي صاحب ڪئي.

(4) هي جلسو گورنمينٽ برطانيا کان پرزور مطالبو ٿو ڪري ته فلسطين يهود نواز پاليسي کي تبديلي ڪري ۽ مسلم عربن جي مطالبات کي تسليم ڪري.

(5) هي جلسو ٺهراءَ ٿو ڪري ته درياهه ڀر ۾ جو ربيع جي فصل جي آبادي لاءِ پاڻي مليو آهي سو بلڪل اڻپورو آهي ۽ پوري وقت تي نٿو ملي ۽ دادو ڪئنال جو بند ڪيو ٿو وڃي سو وڌ ۾ وڌ هڪ هفتو بند ڪيو وڃي ۽ واهه کلڻ بعد پاڻي ڏنو وڃي نه ته فصل پورو نه ٿيندو تنهنڪري سنڌ سرڪار ۽ انجنيئري وزير صاحب کي هن طرف توجهه ڪرڻ گهرجي.

(6) هي جلسو سنڌ سرڪار کي يقين سان ذهن نشين ٿو ڪرائي ته غريبن تان رشوت ۽ رسائي ۽ لاپي جو آزار ڪجهه به گهٽ نه ٿيو اهي جيڪي هن وقت تائين سرڪار ان بابت تحرڪ ورتو آهي اهو بيڪار ثابت ٿيو آهي. تنهنڪري اهڙو تحرڪ ورتو وڃي جو اثر وارو ثابت ٿئي ۽ اسان غريبن تائين مٿيان آزار لهن. ص 3. باقي ص 5 تي.

(7) هي جلسو سنڌ سرڪار کي اپيل ٿو ڪري ته لواريءَ واري مصنوعي حج کي قانونن بند ڪرائي ملسمانن جي دلين کي اطمينان بخشي نه ته حج جي موقعي تي وري به مسلمان گذريل سال کان وڌيڪ گهڻي انداز ۾ قربانيءَ جي ميدان ۾ شريڪ ٿي مذهبي حق ادا ڪندا.

(8) هي انهن مجاهدن کي مبارڪباد پيش ٿو ڪري جن قربانيءَ جي جذبي سببان وڃي لواريءَ جي حج روڪڻ لاءِ جيلن ۽ قربانين جون سختيون سهي سنڌ جي مسلمانن جو منهن مٿي ڪيو.

(9) هي خلافت جو جلسو گورنمينٽ سنڌ کي استدعا ٿو ڪري ته جن قوتن جي سبب ظاهري آهي جيئن ته ظاهري اوزار سان مقتول يا ڀت پيل يا باهه سڙيل يا پاڻي ٻڏل وڻ ڪريل وغيره اهڙن مقتولن کي چيريو نه وڃي ۽ جن عورتن مقتولن جي پوسٽ مارٽم جي ضرورت هجي تن جو پوسٽ مارٽم ليڊي ڊاڪٽرياڻيون ڪن نه ته ٻي صورت ۾ اسان مسلمان پنهنجي بي عزتي ٿا سمجهون.

(10) هي جلسو وس وارن صاحبن کان زوردار گهر ٿو ڪري ته ناڪن جو آزار غريبن تان لاهي جس کٽن. ان کانپوءِ آنربل پير الاهي بخش روينيو وزير صاحب رشوت رسائي ۽ لابي جي بند ڪرڻ لاءِ ماڻهن کي زوردار اپيل ڪئي ته مٿئين آزاريندڙ ڳالهين جي بند ڪرائڻ ۾ سرڪار کي مدد ڪرائين. انهيءَ تقرير جو پبلڪ تي ڏاڍو اثر پيدا ٿيندو. ان کانپوءِ جلسا دعا خيري ۽ الله اڪبر جي نعرن سان ختم ٿيو.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 94، 29 اپريل 1938ع، ص 5.

.................................................................................................

آڪٽوبر 1938ع ۾ حاجي عبدالله هارون، مسٽر گزدر، جمال ميان، راجا محمود آباد ۽ مولوي حقاني سنڌ مسلم ليگ کي مضبوط بڻائڻ جي خيال سان پوري سنڌ جو دورو ڪيو. ان وقت الهه بخش خان سنڌ جو وزيراعليٰ هو.

الوحيد، 16 آڪٽوبر 1938ع، ص 149، جلد 2.

.................................................................................................

ميرپورماٿيلي ۾ هندو مسلم اتحاد لاءِ جلسا

15 نومبر 1940ع جامع مسجد ميرپورماٿيو زير صدارت سيد محمد عالم شاهه ٿيو. مولانا خير محمد صاحب پتافي تقرير ڪندي هندو مسلم جي اتحاد تي زور ڏنو. سنڌ ۾ ٽي مولوي شهيد ٿيا هئا.

الوحيد، نمبر 254، 20 نومبر 1940ع، ص 5.

.................................................................................................

ٺٽي ۾ امير خاني مسجد جي باري ۾ مسلمانن کي نوٽيس

ڪليڪٽر صاحب ڪراچيءَ وٽان مسجد اميرخانيءَ جي متعلق ڪيل هندن تي فرياد م ڄاڻايل شاهدن تي نوٽيس تعميل ٿي رهيا آهن. جنهن ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته اهو پلاٽ گورنمينٽ جو آهي ۽ واسطيدار مسلمان 18 نومبر 1941ع جي مختيارڪار ٺٽه وٽ ثبوت پيش ڪن.

تعجب آهي ته 17 سيپٽمبر 1941ع تي هندن تي قلم 295 ايڪٽ هيٺ پوليس ۾ فرياد داخل ڪرايو ويو هو ته هندن مسجد جي بي حرمتي ڪئي آهي ۽ محراب به ختم ڪري ڇڏيو اٿن سو ته چالان ڪو نه ٿيو پر اٽلندو دعويٰ ڪئي پئي وڃي ته اهو پلاٽ گورنمينٽ جو آهي.

الوحيد، سال ويهون، نمبر 248، 7 نومبر 1941ع، ص 3.

Sidebar

Latest article

Good Wishes