“ اسان وڏن ماڻھن ۽ محسنن کي ڇو ٿا وساريون؟“
سنڌ تمام وڏيون شخصيتون پيدا ڪيون آھن جن جي حيثيت ۽ نالي کي فقط سنڌ نہ پر دنيا جهان ۾ مڃيو ويو.ڪن عظيم شخصيتن کي اسان سندن حياتيءَ ۾ ئي نہ مڃيو ۽ ڪن کي وري کين مماتي کان پوءِ وساري ڇڏيو. اھڙين شخصيتن مان ديوان ڏيارام گدومل پڻ ھڪ ھيو جنهن سڄي ڄمار ۾ وڏيون خدمتون سر انجام ڏنيون پر مئي کان پوءِ اسان کيس وساري ويٺا آھيون.ورھاڱي کان اڳ پروفيسر شيوارام ڦيرواڻي ھن ڀلي انسان جي حياتي تي ڪتاب لکيو ھيو جيڪو گل حيات ۾ موجود آھي. اڄ ڪلھہ انڊيا ۾ سندس خدمتن بابت مختلف ويب سائيٽن تي ھن جي زندگي جي احوال ۽ ڪتابن تي کوڙ سارو مواد موجود ڪيو ويو آھي.
ڏيارام گدومل وڏي سماجي ۽ انقلابي شخصيت ھيو. ھن اڪيلي ماڻھو تمام وڏا ڪم ڪيا.ھو 1857 ۾ ڄائو ھيو ۽ چوندو ھيو تہ مان انهي سال ۾ ڄائو آھيان جنهن ۾ ھندستان جي ماڻھن انگريزن خلاف بغاوت ڪئي.اھو انقلاب جو سال ھيو انهي ڪري منهنجي طبيعت ۽شخصيت تي انقلابي رنگ چڙھيل آھي. سندس انقلابي ڳالھين مان وڏو ڇرڪائيندڙ عمل اھو ھيو تہ ھن ڪراڙپ ۾ ھڪ نوجوان ڇوڪرئ سان شادي ڪئي .وڏي نالي وارو ماڻھو ھيو ان ڪري سڄي ھندستاني هندو سماج ۾ ڄڻ ڀونچال اچي ويو.انهي سلسلي ۾ مھاتما گانڌي ۽ ابوالڪلام آزاد ھن سان ملڻ آيا پر ھو ساڻن ڪو نہ مليو.
ڏيارام گدو مل 1882 کان وٺي مرڻ گهڙي تائين سماجي ڪم ڪيا. مثال طور “سنڌ سڀا“ تنظيم ۾ انگريزي ۽ سنڌي اخبارن جي ايڊيٽري ۾ ساڌو ھيرانند جي مدد ڪيائين،حيدرآباد ۾ “غريبڙي بئنڪ“ ۽ “پراويڊنٽ فنڊ“ قائم ڪيائين ۽ “ٽرسٽ “ قائم ڪيائين .امرتسر پاسي سينيٽوريم ٺھرايائين ۽ ممبئي ۾ سماجي تنظيم قائم ڪيائين جنهن جون ھندستان جي مختلف ھنڌن تي شاخون بہ کوليائين. سنڌ ۾ ڏيارام جي نالي سان 2 وڏيون شخصيتون پيدا ٿيون.ھڪ ھيو ڏيارام ڄيٺمل جنهن ڪراچيءَ واري ڊِي جَي ڪاليج کولائڻ ۾ مرڪزي ڪردار ادا ڪيو. ٻيو ھيو ھيءُ ڏيارام گدومل جنهن وري حيدرآباد ۾ ڊِي جِي ڪاليج کولرايو ۽ ان لاءِ انهي زماني ۾ ھڪ لک رپيا چندو ڏنو ھيائين.
ڏيارام گدومل شھاڻي جي ھڪ ٻي وڏي حيثيت اھا ھئي تہ ھو پنهنجي دور جو وڏو ڏاھو،فلاسافر ۽ ليکڪ ھيو .ھن جيڪي قلمي پورھيو ڪيو آھي اھو ايترو تہ اھم آھي جنهن کي جيڪڏھن ٻيھر ڇپرايو وڃي تہ نہ فقط ڪيترن کي پنهنجي نظرياتي بيھڪ بدلائڻي پوي پر ھن جي ڏات ۽ ڏاھپ کي بہ مڃڻو پوي.ھو جڏھن شڪارپور ۾ جج ھيو تہ 1889 ڌاري روھڙي جي ھڪ تنظيم جي گڏجاڻي ۾ عورتن جي مسئلن تي ليڪچر ڏنو ھيائين جيڪو پوءِ تازو 2016 ڌاري “ دي اسٽيٽس آف وومن ان انڊيا“ جي نالي سان ڇپيو آھي.ھن بھرام جي ملباري جي شخصيت تي بہ انگريزي ۾ ڪتاب لکيو ھيو ۽ غالبن انهي جي ئي نياڻي سان شادي ڪئي ھيائين.
ڏيارام گدومل ھڪ ئي وقت تي سنڌي،فارسي،انگريزي ۽ سنسڪرت ٻولين جو ڄاڻو ھيو . ھن جيڪي ڪتاب لکيا انهن مان اڪثريت ڌرمي ڪتابن جي آھي پر ڪي ڪتاب اھڙا بہ آھن جيڪي ڌرمي چئي نٿا سگهجن مثال طور “من جا چابڪ“ ھڪ اھڙو ڪتاب آھي جيڪو سندس وسيع مطالعي ۽ مشاھدي جو نچوڙ آھي ۽ ھن کي ھڪ فلاسافر جي حيثيت ۾ پڙھندڙن اڳيان پيش ڪري ٿو.ڪتاب ڪيترن ئي جلدن تي مشتمل آھي.سندس ٻيو ڪتاب جنهن جي ٽائيٽل پيج جي تصوير اڄ مون پڙھندڙن جي خدمت ۾ عرض رکي آھي اھو ٻن شخصيتن ۽ ٻن شھرن تي تحقيقي ۽ تاريخي اھميت وارو قلمي پورھيو آھي . شخصيتن مان ھڪڙو آھي لاکيڻو لطيف ۽ ٻيو آھي اُڏيرو لعل ۽ شھرن مان ھڪڙو آھي سکر ۽ ٻيو آھي سيوھڻ.ڪتاب انگريزي ۾ ۽ 81 صفحن تي مشتمل آھي جيڪو ھن 1882 ۾ لکيو هئو. ڪتاب جي وڏي اھميت آھي جنهن کي ٻيھر ڇپجڻ گهرجي ۽ جنهن بہ سرڪاري يا غير سرڪاري اداري کي انهي ڪتاب ڇپرائڻ جو خيال ٿيو ۽ ڪتاب جيڪڏھن ڪنهن ٻئي ھنڌان نہ ملي تہ اسان ڏيڻ لاءِ تيار آھيون. (ممتاز پٺاڻ)
