“گل حيات ۾ موجود سياسي پارٽين بابت دستاويزات“
انگريزن جي دور ۽ آزاديءَ جي تحريڪ دوران سنڌ ۾ 45 پريشر گروپ ۽ پوليٽيڪل پارٽيون سرگرم عمل رھيون جن مان سنڌ محمدن ايسوسيئيشن، ڪانگريس، مسلم ليگ ۽ خلافت تحريڪ اھڙيون پارٽيون آھن جن جا دستاويزات سون صفحن ۾ موجود ۽ محفوظ آھن. پر ڏک جي ڳالھہ اھا آھي تہ اھي ماڻھن جي نظرن کان اوجهل آھن.سنڌ جي محققن ۽ ادارن کي اھڙن ڊاڪيومينٽس جي خبر ضرور آھي پر مالي مونجهارن ۽ ٻين معاملن ڪري اھي ڪتابي صورت ۾ ڇپجي نہ چڪا آھن. جڏھن تہ اھڙي مواد جي تدوين ۽ ڇپائي بنيادي سورس مٽيريل جي حيثيت برابر آھي.
ڪي.ڪي عزيز پاڪستان کان اڳ واري مسلم سياست تي اھڙا بھترين ڪتاب ترتيب ڏنا ۽ سنڌ ۾ جي الانا اھو ڪم ڪيو جنهن 1967 ۾ “ پاڪستان تحريڪ جا تاريخي دستاويزات“ جي عنوان سان ڪتاب لکيو ھيو جيڪو انگريزيءَ ۾ ھيو. ھن کان پوءِ ڊاڪٽر حميده کھڙو سنڌ جي ممبئي کان عليحدگي واري تحريڪ جا ڊاڪيومينٽس گڏ ڪري ٻن جلدن ۾ سرڪاري اداري کان ڇپرايا.اسان کي خبر آھي تہ سندس والد خانبھادر محمد ايوب کھڙي انهي تحريڪ ۾ مثالي ڪم ڪيو ھيو.ان ڪري سندس لائق ڌيءَ پنهنجي پيءُ جي انهن خدمتن کي محفوظ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اھا ھن جي اھڙي پيءُ جي بھترين وڪالت ھئي جنهن سنڌ تي ون يونٽ جي مصيبت مڙھي.اھڙي داغ کي ڌوئڻ لاءِ ڊاڪٽر حميده کھڙو سنڌ جي ممبئي کان عليحدگي واري تحريڪ کي موضوع بڻائي ٻن جلدن ۾ مواد گڏ ڪيو.
آئون بار بار اھي گذارشون ڪندو رھيو آھيان تہ گل حيات انهي سلسلي ۾ اھم ۽ گھڻا دستاويز گڏ ڪيا آھن جيڪي ٻن صورتن ۾ آھن. ھڪڙي ڪتابي صورت ۽ ٻي اخبارن خواه رسالن مان ورتل مواد جي صورت ۾ .اسان اھا ڪوشش ڪري رھيا آھيون تہ اھي ھزارين صفحا اسڪين ڪرايون يا ڪمپوز ڪرايون ۽ ان کان پوءِ پنهنجي ويب سائيٽ تي رکون. پر جيڪڏھن ڪنهن سرڪاري اداري کي اھو محسوس ٿئي تہ اھڙو شاندار ڪم انهي اداري کان ٿئي تہ اسان وٽ جيڪو مواد موجود آھي انهي ڏيڻ ۾ ڪا بہ ھٻڪ محسوس نہ ڪنداسين.ڇو تہ اھي ماضي جا دستاويزات اڄ جي نئين نسل جي تاريخي ميراث ۽ امانت آھن ۽ اسان چاھينداسين تہ گل حيات ۾ ھجڻ بدران اھي ڪتابي صورت ۾ سنڌ واسين جي ھٿن ۾ ھجڻ گھرجن.
تحريڪ آزادي سان لاڳاپيل سياسي پارٽين جو اھڙو مواد اسان جي ويب سائيٽ تي بہ موجود آھي. پر ڪاپي ڪلچر جي ھن دور ۾ ڪتابن پڙھڻ ۽ ويب سائيٽن کي کولڻ اسان جي مزاج وٽان ئي ڪونهي .اسان جي ويب سائيٽ ان ڪري سنڌ جي سانگيئڙن کان وڌيڪ ٻين ماڻھن ڪيترا دفعا ڏٺي آھي ۽ ڏسندا رھن ٿا.
اڄ مون ٻن دستاويزات جي ٽاٽيٽل پيجز جا فوٽو ھن پوسٽ ۾ ڏئي سنگت کي اھو ٻڌائڻ چاھيان ٿو تہ خلافت تحريڪ جي حوالي سان گل حيات ۾ ڪھڙا دستاويزات موجود آھن.
ڪنهن بہ پارٽي بابت دستاويزات کي ٽن قسمن ۾ ورھائي سگهجي ٿو.پھرين قسم ۾ سرڪاري مخفي رپورٽون اچي وڃن ٿيون. ٻئي قسم ۾ پارٽين طرفان ڇپيل ڊاڪيومينٽس اچي وڃن ٿا ۽ ٽئين قسم ۾ اھو جوابي سياسي لٽريچر آھي جيڪو انگريز سرڪار پنهنجي وڪالت ۽ وضاحت ۾ ۽ پارٽين طرفان شايع ڪرايل دستاويزن جي جواب ۾ لکيو ۽ اھو ڪتابڙن جي صورت ۾ ڇپرايو يا سرڪاري گزيٽ ۾ شايع ڪيو.خلافت تحريڪ بابت گل حيات ۾ انهن ٽنهي قسمن جو مواد موجود آھي. پر آئون ھتي اڄ فقط خلافت تحريڪ طرفان شايع ڪرايل ٿورن ڊاڪيومينٽس جي لسٽ عرض رکندس.
خلافت تحريڪ تي پھريون اھم ڊاڪيومينٽ “ رسالہ تحقيق الخلافت“ آھي جيڪو سرڪاري ۽ درٻاري عالم مولوي فيض الڪريم تصنيف ڪيو. 44 صفحن جي ھن فتوا جي سنڌ جي 95 عالمن تائيد ڪئي .انهي ڪتاب خلافتي عالمن کي ميدان ۾ اچي جوابي قلمي ڪاروائي ڪرڻ جو موقعو ڏنو ان ڪري “ اظھارالاڪر امتہ في مقاصد الخلافتہ، الا مامتہ“ جي نالي سان مولانا دين محمد وفائي جي ترتيب ڏنل فتوا شايع ٿي . ھي ڪتاب 155 صفحن تي مشتمل آھي ۽ انهي جي تائيد وري 257 عالمن ڪئي جنهن ۾ اھي عالم بہ شامل ھئا جن مولوي فيض الڪريم واري فتوا جي تائيد ڪئي ھئي.انهن ڄڻ انهي فتوا ۽ پنهنجي تائيد جو رد ڏنو. حڪيم شمس الدين جيڪو قاضي فضل اللہ جو وڏو ڀاءُ ھيو تنهن پڻ خلافت جي حق ۾ مدلل ڪتاب لکيو جيڪو پڻ اسان وٽ گل حيات ۾ موجود آھي. سنڌ خلافت ڪاميٽي پنهنجي ڪارڪردگي کي روشني وجهڻ لاءِ سالياني رپورٽون ڪتابي صورت ۾ ڇپرائيندي ھئي. اھي پڻ اسان وٽ موجود آھن.انهي کان علاوه سنڌ خلافت ڪاميٽي پنهنجي طرفان جاري ڪيل فتوائون ۽ آل انڊيا خلافت ڪاميٽي طرفان شايع ٿيل فتوائون اردو يا سنڌي ۾ ڇپرائيندي ھئي. انهن مان بہ چڱو خاصو تعداد اسان وٽ موجود آھي. انهن مان ڪجه نالا ھيٺ ڏيان ٿو.
*“ولايتي ڪپڙي خريد ڪرڻ جي منع ھجڻ واري فتواى “ ڪراچي“ “ جمعيت العلماء سنڌ“ 1340 ھ. *“مختصر حالات انعقاد جمعيت علماءِ ھند “ دھلي، محبوب المطابع. * “ مختصر حالات انعقاد جمعيت علماءِ ھند “ دھلي، * محبوب المطابع. محمد عبدالغني “ خلافت جي مسئلي تي خيالات“ ڪراچي، سي،سٽلويل ڊيلي گزيٽ پريس. *“ ترڪ موالات نمبر 1 “ بمبئي،مرڪزي خلافت ڪميٽي جون 1920 .* “ متفقه فتواى “ دھلي جمعيت مرڪزيہ علماء ھند. “* جمعيت خلافت اسلاميہ صوبہ سنڌ، خلافت سمرنا فند جي آمدني جو تفصيل ۽ خرچ جو نقشو“ ڪراچي،دبدبہ حيدري پريس 1922. ھي ڪجه ڊاڪيومينٽس آھن جن بابت سڄڻن کي باخبر رکڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم.(ممتاز پٺاڻ)
