“گل حيات ۾ فوٽو اسٽيٽ مواد جو خزانو“
اسان جي اداري ۾ جيڪو مواد موجود آھي ان۾ فوٽو اسٽيٽ تي مشتمل مواد پڻ شامل آھي. بابا سائين ( ڊاڪٽر پٺاڻ) اھي ڪتاب،رسالن جا مضمون ۽ رپورٽون وغيره فوٽو اسٽيٽ ڪرايون، جيڪي مارڪيٽ ۾ موجود نہ ھيا يا انهن جي تڪڙي ڇپجڻ جي ڪا پڪ ڪو نہ ھيو.گل حيات ۾ ھي خزانو وڏي اھميت وارو آھي انهي جي ڪجه تفصيل ڏيڻ ان ڪري ضروري ڄاڻان ٿو تہ جيئن ڪنهن محقق کي انهي مواد جي ضرورت پوي ۽ اھو کيس ٻئي ھنڌان نہ ملي تہ پوءِ اسان کي ياد ڪري ۽ اسان پڪ ٿا ڏياريون تہ سنگت کي مايوس نہ ڪبو. ھاڻي اچو تہ ڪجه مثال اوھان جي خدمت ۾ عرض رکجن.
* 1936 ۾ سنڌ جي ممبئي کان عليحدگي کان پوءِ ھتي “ سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي“ ٺھي جنهن طرفان “ دي جنرل آف سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي“ نالي رسالو نڪتو،جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ، جاگرافي، زراعت ۽ ٻين ڪيترن زندگي جي شعبن تي ڏاڍا معياري مضمون ڇپيا. انهي رسالي جا سمورا پرچا شايد ڪنهن لائبريري ۾ موجود نہ ھجن پر بابا مختلف لائبريرين ۾ جتي جتي اھو رسالو ڏٺو ۽ مضمون پسند آيس تہ انهئ جي فوٽو اسٽيٽ ڪرايائين . جن کي اسان هاڻي جلد ٻڌرائي گل حيات ۾ رکيو آھي. ڪاش ان رسالي ۾ ڇپيل مضمون گڏ ڪري ڪتابن جي صورت ۾ ڇپرايا وڃن.پوءِ اھي ڪتاب مضمون نگار مطابق ھجن يا موضوع وار ھجن.بحرحال انهن ۾ ڏاڍو قيمتي مواد پيو آھي. *1936 کان وٺي 1947 تائي سنڌ جا گورنر مھيني ۾ 2 دفعا صوبي بابت ھندستان جي وائسراءِ کي مخفي رپورٽون موڪليندا ھئا انهن ۾ سنڌ جي سياست تي سرڪاري نظر سان ئي صحيح پر تمام اھم معلومات موجود آھي .اھي سموريون رپورٽون گل حيات ۾ موجود آھن .
* انگريزن جي دور ۾ “ڪراچي هينڊ بوڪ “ جي نالي سان ڪيترا سال ناما شايع ٿيا جيڪي انگريزي ۾ ھوندا ھئا انهن منجهان بابا سائين ڪم جو مواد فوٽو اسٽيٽ ڪرايو ھيو جيڪو پڻ گل حيات ۾ موجود آھي.
* انگريزن جي دور ۾ سنڌ بابت ۽ گڏيل ھندستان بابت سرڪار طرفان انگريزي ۾ “ گزيٽيئرس“ شايع ٿيون. ھاڻي انهن منجهان ڪي ٻيھر ڇپيون آھن. جڏھن اھي مارڪيٽن ۾ موجود نہ ھيون تہ ان جي مواد کي ڌيان ۾ رکي ڪن خاص ڀاڱن جا فوٽو اسٽيٽ ڪرايا ويا جيڪي پڻ گل حيات ۾ موجود آھن.
*1919 ۾ “ انڊين اينيوئل رجسٽر“ جي نالي سان ھڪ ڪرانيڪل ڇپجڻ شروع ٿيو جنهن جا سال ۾ 2 پرچا نڪرندا ھئا ۽ ھڪ ھڪ پرچو 500 صفحن تي مشتمل ھيو. گل حيات ۾ ڪيترائي پرچا فوٽو اسٽيٽ صورت ۾ موجود آھن انهي رسالي جي سموري ھر پرچي جي فھرست پڻ فوٽو اسٽيٽ صورت ۾ موجود آھي. ان رسالي جي شروعات ۾ اھم واقعن جو وچور ڏنو ويندو ھيو جيڪو چڱن خاصن صفحن تي مشتمل ھيو.رسالي جي پھرين پرچي کان وٺي ان جي آخري پرچي تائين ان ۾ جيڪي واقعن جا وچور ڏنا ويا اھو سمورو مواد پڻ گل حيات ۾ موجود آھي.
* “ممبئي ليجسليٽو ڪائونسل “ يا “انڊين ليجسليٽو ڪائونسل“ ۾ سنڌ بابت تفصيلي ڊبيٽس ٿيون يا “سنڌ ليجيسليٽو اسيمبلي“ ۾ جيڪي اھم ڊبيٽس ٿيون اھي گل حيات ۾ موجود آھن.مثال طور سکر بئراج ٺاھڻ جي موضوع تي ٿيل ڊبيٽ، 1943 ۾ سائين جي ايم سيد جي تحرڪ سان پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ واري ڊبيٽ ۽ 1954 ۾ ون يونٽ ٺاھڻ جي حق ۾ سنڌ اسيمبلي جي ڊبيٽ فوٽو اسٽيٽ جي صورت ۾ گل حيات ۾ موجود آھن.
انهي کان سواءِ کوڙ سارن ناياب ۽ اھم ڪتابن جي فوٽو اسٽيٽ گل حيات ۾ موجود آھي جن منجهان ڪيترا ڪتاب ھن وقت تائين شايع نہ ٿيا آھن *ساڳي طرح مختلف سياسي پارٽين انگريزن جي دور ۾ جيڪي تبليغي ڪتاب ڪڍيا يا رپورٽون جاري ڪيون اھي پڻ گل حيات ۾ موجود آھن.
* فوٽو اسٽيٽ سيڪشن جو وڏو حصو ايم فل ۽ پي ايڇ ڊي ٿيسز تي مشتمل آھي .بابا سائين جن کي ايم فل يا پي ايڇ ڊي ڪرائي يا جن ايم فل يا پي ايڇ ڊي ڪندڙن جو اگزيمنر ٿي رھيو اھي سموريون ٿيسزون اسان جي اداري ۾ موجود آھن.
مان گل حيات ۾ گڏ ٿيل سموري مواد جا تفصيل تہ ھتي ڏئي نٿو سگهان پر مثال خاطر ھتي ھڪ جهلڪ پيش ڪئي آھي. اسان ائين ڪو نہ ٿا چئون تہ گل حيات ادارو ڪو “ ڄاڻ جي کاڻ آھي“ پر اسان وس پڳي سنڌ جي تاريخ بابت ڏاڍو اھم ۽ ناياب خزانو گڏ ڪيو آھي محققن کي دعوت ٿا ڏيون تہ اھي جڏھن بہ سنڌ بابت تحقيق ڪرڻ لاءِ قلم ھٿن ۾ کڻن تہ قرب جا قدم کڻي اسان کي بہ خدمت ۽ مدد ڪرڻ جو موقعو ڏين. (ممتاز پٺاڻ)
