ممتاز پٺاڻ
(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)
”اسان تاريخ کان اڳ واري زماني ۾ رهون ٿا “
اونداھي رات ۾ تارا ۽ ستارا نظر ايندا آھن، پر جڏھن چنڊ اڀ ۾ نظر ايندو آھي تہ تارن جو تعداد
گھٽجي ويندو آھي. اھو وڏو سچ آھي پر وڏو ڪڙو سچ آھي. شاندار ماضي جي مالڪياڻئ سنڌ جي ماضي جي ڪھاڻي سان تہ ھر ڪنهن جو پيار آھي پر ان تي تحقيق ڪرڻ واريون شخصيتون چنڊ بڻجي گھٽ ئي پيدا ٿينديون آھن. تحقيق ۽ تاريخ جي ڄاڻو ماڻھوءَ ۽ تحقيق جي قدرن,نظرين ۽ طريقن تي مھارت رکندڙ ماڻھون ھر دور ۾ گهٽ ئي پيدا ٿيا آھن. انهي ڪري جڏھن چنڊ نظر نہ ٿو اچي ت سڄو آسمان ستارن سان ڀريو پيو آھي. ڪيترا ماڻھون تاريخ تي لکن ٿا ۽ ڪنهن جي محنت جو منڪر ٿيڻ ڪفر آھي. پر, منهنجي خيال ۾ تہ اسان جيڪو تاريخي تحقيق تي ٿيل ڪم پڙھون ٿا تہ ذھن ۾ گهڻا سوال اڀرن ٿا . ھيڏي ساري ڪم باوجود اسان تاريخ کان اڳ واري زماني ۾ رھون ٿا. منهنجي چوڻ جو مطلب ھي آھي تہ تاريخ تي ڪم ڪندڙن ۽ تاريخ نويسن پنهنجي نالي ڪمائڻ يا ڊگري وٺڻ خاطر ڪنهن نہ ڪنهن تاريخ جي انهي پھلوءَ تي ڪم ڪيو آھِي, جنهن بابت کين ٿوري ڪي گهڻي معلومات ملي آھي, يا جنهن موضوع ۾ سندن ذاتي دلچسپي رھي آھي. منهنجي خيال ۾ اسان کي سنڌ جي جامع, مستند ۽ غير جانبدار تاريخ پڙھڻ لاءِ ملي ئي ڪانهي ۽ اسان مان ڪيترن کي اھا خبر ئي ڪانهي تہ انهي جامع ۽ مستند تاريخ کان اڳ اسان کي ڪھڙي زماني مان گذرڻو آھي.
جامع تاريخ کان اڳ واري زماني ۾ اسان کي تاريخي تحقيق بابت منصوبا بندي ڪرڻي پوندي ۽ اھو فيصلو ڪرڻو پوندو تہ ڪھڙي ڪم کي اڳ ۾ ڪرڻو آھي ۽ ڪھڙي ڪم کي بعد ۾ ڪرڻو آھي. اسان اھڙيون اوليتون طئي نٿا ڪيون ان ڪري ئي تاريخي تحقيق ۾ مونجهارا پيدا ٿين ٿا ۽ ان ۾ اڻ پورين ڳالھين جي گنجائش پيدا ٿئي ٿي. مثال طور جيڪڏھن اسان کي سنڌي انسائيڪلوپيڊيا تي ڪم ڪرڻ گهربو ھيو تہ اڳ ۾ موضوعن جي انڊيڪس ٺاھي ان مطابق مواد گڏ ڪرڻ گھربو ھيو ۽ موضوعاتي انسائيڪلو پيڊيائون ٺاھڻ يا لکڻ گھربيون ھيون. مثال طور زندگي جي مختلف شعبن سان واسطو رکندڙ شخصيت تي پھريون ”مشھير ناما“ لکڻ گھربا ھيا . اھڙي نموني سان وسندين ۽ واھڻن ڳوٺن ۽ شھرن تي الڳ ” وسندي ناما“ ڪتاب لکڻ گھربا ھيا. اھڙي طرح سان ذاتين,وڻن ٻوٽن, پکي پکڻن, جهنگ جي جانورن, آبي جيوت, فصلن گاهن ٻوٽن جيتن جڻين ، سنڌ جي تاريخ جي واقعن, مختلف قسمن جي ادارن جي نالن جا پھريون وچور ٺاھي انهن تي ڪم ڪري موضوع وار ڊائريڪٽريون يا مختصر انسائيڪلو پيڊيائون تيار ڪري وٺجن ھا ۽ پوءِ انهن سمورين ڊائريڪٽرين , مشاھير نامن , وسندين نامن ۽ واقعن وغيره جو مواد ملائي جامع انسائيڪلو پيڊيا ترتيب ڏئي وٺجي ھا. تاريخي تحقيق ۾ طريقا,سليقا ۽ اوليتون وڏي اھميت رکنديون آھن پر اسان انهن کي ذھن ۾ ن رکندا آھيون. نالي ڪمائڻ لاءِ يا پئسي ڪمائڻ لاءِ جيڪو ذھن ۾ ايندو آھي اھو ئي ڪندا آھيون.
اھوئي سبب آھي جو اسان ڪنهن بہ دور جي جامع تاريخ لکي نہ سگهيا آھيون. اسان جون تاريخون ان ڪري حاڪمن ۽ حڪمرانن جا قصا ۽ ڪھاڻيون آھن. انهن ۾ عوام جي سورن جا مذڪور ڪونهن . سماجي, مذھبي يا اقتصادي حالتن تي تفصيلي روشني پيل ڪونہ آھي. ان ڪري اھڙن ڪتابن کي سنڌ جي صحيح ۽ سچي تاريخ ڪري مڃڻ ۾ ھٻڪ ٿئي ٿي.
مان شروع ۾ چئي آھيو آھيان تہ انفرادي طور تي تاريخي تحقيق تي ڪم ضرور ٿئي ٿو , پر وري چوان تہ اسان ھڪ مستند ۽ جامع تاريخ کان اڳ واري زماني مان گذري رھيا آھيون. ان ڪري اسان کي تاريخ نويسي کان اڳ ۾ تاريخ نويسي لاءِ گھربل ماحول پيدا ڪرڻو پوندو ۽ مواد گڏ ڪرڻو پوندو. جيڪڏهن اسان انهي مرحلي مان نٿا گذرون ۽ قلم کڻي ڪنهن موضوع تي لکئون ٿا تہ اسان ڄڻ تاريخي نويسي سان مذاق ٿا ڪيئون.
مان ادبي تاريخ جا مثال ڏيندو ھلان جيڪڏهن اسان شاعري تي ڪم ڪيون ٿا تہ ضروري آھي تہ اسان سمورن شاعرن جي نالن جو وچور ٺاھي وٺئون. جيڪڏهن اسان نقادن يا تنقيد تي ڪم ڪرڻ گھرئون ٿا تہ اسان کي اڳ ۾ سمورن نقادن جي لسٽ ٺاھڻي پوندي ۽ تنقيد تي لکيل سمورن ڪتابن جو وچور ٺاھڻو پوندو. ترجمي تي ڪم ڪرڻ گھرئون ٿا تہ پنهنجي سمورن مترجمن جي نالن جو وچور ٺاھڻو پوندو, دنيا جي ٻئي ادب مان ترجمو ٿيل سمورن ڪتابن جي لسٽ ٺاھڻي پوندي. اھڙي نموني سان ھر ڪنهن صنف تي ڪم ڪرڻ کان اڳ ۾ تخليقڪار ۽ صنف تي ٿيل ڪم جا تفصيل گڏ ڪرڻا پوندا. پر اسان ائين نٿا ڪيون. ان ڪري جيڪا معلومات پاڻ وٽ موجود آھي ان ۾ پنهنجي پسند ۽ ناپسند ملائي قلمي پورھيو ڪيون ٿا. جيڪو نہ فقط اڌورو ۽ اڻ پورو رھجي ٿو وڃي, پر ڪيترن وڏين شخصيتن سان ظلم ۽ زيادتي ڪرڻ جو سبب بڻجي ٿو.
مان وري چوان تہ اسان تاريخ کان اڳ واري زماني مان گذري رھيا آھيون .ڇو تہ اسان وٽ پنهنجي جامع ۽ مستند تاريخ آھي ئي ڪونہ. تاريخ بيني فرد واحد جو ڪم آھي,پر تاريخ نويسي گڏيل ۽ اجتمائي ڪم آھي. ڪو بہ ادارو, ڪوبہ محقق ۽ ڪوبہ تاريخ نويس پاڻ کي اڪيلو ڪري ۽ عوام کي پاڻ سان شامل نہ ڪري تاريخ نويسي جي تقاضائن کي پوريون ڪري نہ ٿو سگهي . ان ڪري تاريخ کان اڳ واري ھن زماني ۾ اسان کي عوام کي ساڻ کڻڻ جي ضرورت آھي. تاريخ ۽ عوام جي وچ ۾ دوستي قائم ڪرڻ جي ضرورت آھي ۽ ادارن کي مواد يا معلومات گوڏن ھيٺان لکائي رکڻو ناھي ,پر پڙھو ڏئي دنيا کي ٻڌائڻو آھي تہ انهن جي ميڙي چونڊي ۾ ڇا ڇاشامل آھي ۽ انهن ئي ادارن کي عوام کي ٻڌائڻو آھي تہ سنڌ جي تاريخ جا اھي ڪھڙا پھلو آھن, جن تي ڪم ڪرڻ گھرجي. مون کي خوشي آھي تہ گل حيات جي سوچ ۽لوچ ۾ اھي سڀ شيون شامل آھن
