ممتاز پٺاڻ
(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)
” سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي کان سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي تائين“
مون ھن کان اڳ پنهنجن پوسٽن ۾ لکيو آھي تہ “ پيپلز پارٽي” انگريزن جي دور ۾ بہ ھئي ۽ ان نالي سان شھيد ذوالفقار علي ڀٽي بى پارٽي ٺاھي . مون اھو بہ ٻڌايو ھيو تہ ” سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن“ انگريزن جي دور ۾ بہ ھئي ۽ انھي نالي سان اسان جي دور ۾ ڊاڪٽر سليمان شيخ وارن بہ ٺاھي . اھڙي ريت ”سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي“ انگريزن جي دور ۾ بہ ھئي تہ اھا پوءِ ۱۹۸۴ ۾ ڊاڪٽر حميدا کھڙو بہ ٺاھي.
انگريزن جي دور واري “ھسٽاريڪل سوسائٽي“ جو سيڪريٽري بلي موريا ھيو ۽ ڊاڪٽر حميدا کُھڙو جي ٺاھيل سوسائٽي ۾ منهنجو والد ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ سيڪريٽري ھيو.
انگريزن جي دور واري ھسٽاريڪل سوسائٽي سالن جا سال فعال رھي. انهي سوسائٽي طرفان ٽہ ماھي رسالو ” دي جنرل آف سنڌ ُسٽاريڪل سوسائٽي“ نڪرندو ھيو جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ، تھذيب ۽ سماج تي مثالي مقالا ڇپبا ھئا ۽ ڊاڪٽر مبارڪ انهن منجهان ڪي مقالا هاڻي ڪتابي صورت ۾ ڇپرايا آهن. انگريزن جي دور واري ھن سوسائٽئ جو سرپرست سنڌ جو گورنر ھوندو ھيو . انهي جا ۲۰۰ جي لڳ ڀڳ ميمبر ھوندا ھئا جن ۾ جي ايم سيد ۽ حيدر بخش جتوئي وغيره شامل آھن. مشھور ليکڪن کان سواءِ ڪراچي، حيدرآباد، سکر ۽ شڪارپور جي ھاءِ اسڪولن جا ھيڊ ماستر ۽ ڪاليجن جا پرنسيپال انهي سوسائٽي جا ميمبر ھوندا ھئا. ھن سوسائٽي کي سنڌ سرڪارجو تعليم کاتو ۳۰۰ روپيه سالياني امداد ڏيندو ھيو جيڪا آخر ۾ وڌائي ۵۰۰ روپيه ڪئي وئي ھئي. ھن سوسائٽي جو گڏيل ھندستان جي لرنيڊ باڊيز ۽ يونيورسٽيز سان واھپو ھوندو ھيو. انهي سوسائٽي وڏو ڪم اھو ڪيو ۽ تحريڪ ھلائي تہ “ مھين جي دڙي ” مان کوٽي لڌل نادرات جيڪي پنجاب ۽ دھلي کڻي ويا ھئا ، اھي سنڌ کي واپس ملن. انهي سلسلي ۾ ھندستان جي آرڪيالاجيڪل ڊپارٽمينٽ جي ڊائريڪٽر جنرل “ھسٽاريڪل سوسائٽي“ جي سيڪريٽري کي لکيو ھيو تہ ” ٻلھڙيجي ۾ ۽ ان جي ڀر پاسي ۾ چور رھن ٿا ان ڪري جيڪڏھن اھي نادرات واپس ڪنداسين تہ انهن جي چوري ٿيڻ جو خدشو آھي.“
انهي سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي تي اڄ ڪلھ بابا سائين تدوين ۽ تحقيق جو ڪم ڪري پيو جيڪو ڪنهن بہ صورت ۾ ٻن اڍائي سو صفحن کان گھٽ نہ ھوندو ۽ اھو ٻن اڍائي ھفتن ۾ گل حيات جي ويب سائيٽ تي رکيو ويندو.
پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ اھا ھسٽاريڪل سوسائٽي جلدي ختم ٿي وئي . ان کان پوءِ ۱۹۷۰ ۾ سائين جي ايم سيد ، ايم ايڇ پنهور، پير علي محمد شاھ راشدي. ڊڪٽر مھڪري ، نور الدين سرڪي، ،محمد ابرھيم جوئي ۽سيد غلام مصطفا شاھ “سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي“ ٺاھڻ جي ڪوشش ڪئي پر اھا ٺھي نہ سگهي . ان کان پوءِ ۱۹۸۲ ۾ سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي کي وري قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي . پيش رفت ضرور ٿي پر اھا ڪوشش بہ ڪامياب ن ٿي پر ان تسلسل کي برقرار رکيو ويو تان جو ۱۹۷۴ جي شروعاتي مھينن کان “سنڌ ھسٽاريڪل سوسائٽي“ فعال ٿي . ھن سوسائٽي طرفان “ان ھائوس “ سمينار سڏايا ويا جن ۾ ڪو نہ ڪو اسڪالر پيپر پڙھندو ھيو جنهن بعد کانئنس سوال پڇيا ويندا ھئا. ان دور ۾ سوسائٽي جا جيڪي فعال ميمبر رھيا انهن ۾ حميد ھارون، ڊاڪٽر ڪائوس جي، سيدشفقت علي شاھ، پي ڪي شھاڻي، اي ڪي بروھي، سراج الحق ميمڻ ، جسٽس رٽائرڊ مشتاق علي قاضي، دولت مھتاڻي، ممتاز راشدي، جي ايم مھڪري، مظُھر يوسف، ڪمال اظفر وغيره جا نالا ذڪر لائق آھن. مان ھن فائيل کي ترتيب ڏئي رھيو آھيان ۽ انشاءَ الله انهي کي بہ جلد ويب سائيٽ تي اپلوڊ ڪيو ويندو
