( گل حيات جي ميڙي چونڊي مان)
“ سنڌ پراونشل ڪانفرنسن جي ڪارواين جو گل حيات ۾ گڏ ٿيل ناياب خزانو “
ڪلھ 26 اپريل 2019 تي اسان پنهنجي گل حيات جي ويب سائيٽ تي سنڌ پراونشل ڪانفرنسن جو مواد اپلوڊ ڪيو. انهي کان اڳ جو آئون ھن اھم ۽ ناياب سياسي ادب جي خزاني تي ٻہ اکر لکان،مناسب ٿيندو تہ اپ لوڊ ٿيل مواد جو تفصيل ڏيان جيڪو آھي: 1. ڪراچي ۾ منعقد ٿيل “ نائين ممبئي پراونشل ڪانفرنس“ ( 1896). 2. لاڙڪاڻي ۾ سڏايل سنڌ ڪانفرنس( 1916) 3. شڪارپور ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس ( 1917) 4. ڪراچي ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس(1918) 5. جيڪب آباد ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس ( 1919) 6. سکر ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس( 1920) 7. حيدرآباد ۾ سڏايل اسپيشل سنڌ ڪانفرنس (1920)
ھي اھو اھم سياسي خزانو آھي جنهن جي خبر شايد ڪن مهربانن کي ھوندي پر اھو مواد تمام ٿورن ماڻھن وٽ ھوندو.
ھنن ڪانفرنسن جو آغاز ڪانگريس پارٽي ڪيو ان ڪري ھر ڪنهن صوبي ۾ سال ۾ ھڪڙي ڪانفرنس ٿيندي ھئي جن ۾ سنڌ جا سياستدان بہ شريڪ ٿيندا ھئا. جيئن تہ سنڌ ممبئي پرڳڻي جو حصو ھئي ان ڪري ممبئي جي نائين صوبائي ڪانفرنس مئي 1896 ۾ ڪراچي ۾ ٿي ھي. اھي ڏينهن ھئا جڏھن سرڪاري ملازمن کي سياسي جلسن ۾ شرڪت ڪرڻ تي ڪا روڪ ٽوڪ ڪانہ ھوندي ھئي .ان ڪري ڪراچي واري ڪانفرنس ۾ جتي ھندن مسلمانن ۽ پارسن جا ھڪ سو پنجاھ ڊيليگيٽس شريڪ ٿيا، اتي ڪراچي جو سيشن جج، پوليس جو ڊسٽرڪٽ سپريڊنٽ ۽ ٻيا ڪيترا عملدار شريڪ ٿيا. مير اللہ بخش خان استقباليا ڪميٽي جي چيئر مين جي حيثيت سان مھمانن جو آجياڻو ڪيو .ھيءَ پھرين سياسي ڪانفرنس ھئي ان کان پوءِ سنڌي سياستدانن ممبئي پراونشل ڪانفرنس جي بدران “سنڌ پراونشل ڪانفرنس“ سڏائڻ جو آغاز ڪيو. اھي ڪانفرنسون ھاڻي ڪانگريس جون ذيلي ڪانفرنسون نہ رھيون ھيون .ڇو تہ اھي سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ ٿيون ھيون ۽ جن ۾ سنڌ جي سياستدانن شرڪت ڪئي. ھنن ڪانفرنسن جي اھم خصوصيت اھا ھئي تہ جيڪي انهن ۾ صدارتي تقريرون ڪيون ويون، اھي ايتريون تہ تفصيلي ھونديون ھيون جو پوءِ اھي ڪتابي صورت ۾ ڇپيون.
ھر ھڪ سنڌ صوبائي ڪانفرنس ۾ سنڌ،ھند ۽ برطانوي سلطنت سان لاڳاپيل مسئلن تي تفصيل سان ڳالھايو ويندو ھيو. ان ڪري ھي ڪانفرنسون ٻٽي ٻٽي ڏينهن ھلنديون ھيون.
مون انهن ڪانفرنسن جي لسٽ اڳ ۾ ئي ڏني آھي ۽ اھو عرض ڪندو ھلان تہ ھڪ ھڪ ڪانفرنس تي تقرير کان سواءِ بہ ڪيترن صفحن تي ڪاروايون موجود آھن. مان ھتي مثال طور لاڙڪاڻي جي سنڌ پراونشل ڪانفرنس جو ذڪر ڪندس تہ جيئن منهنجا پڙھندڙ اھو اندازو لڳائي سگهن تہ انهن ڪانفرنسن ۾ ڇا وھندو واپرندو ھيو.
لاڙڪاڻي واري ڪانفرنس 21 اپريل 1916 کان شروع ٿي ۽ ان جي صدارت رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ڪئي ھئي. سندس تقرير 80 صفحن کان مٿي آھي. لالچند نولراءِ ھن ڪانفرنس جي استقباليا ڪميٽي جو چيئر مين ھيو . ھو ھندن جو نالي وارو اڳواڻ ھيو ۽“ سينٽرل ليجسليٽو اسيمبلي“ جو ميمبر ھوندو ھيو. ھن لاڙڪاڻي واري سنڌ پراونشل ڪانفرنس ۾ جيڪا آجياڻي واري تقرير ڪئي ان ۾ ھن لاڙڪاڻي شھر ۽ لاڙڪاڻي ضلعي تي تفصيل سان روشني وڌي آھي ۽ ان کان پوءِ ھن سنڌ ۾ بيچيني ۽ ڏوھن جي صورتحال، “ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ“، انصاف ،زراعت ۽ رسائي جي مسئلن تي ڏاڍو تفصيل سان ڳالھايو. ھن ڪانفرنس جي تمام اھم ڳالھ ھي ھئي تہ ڪانفرنس جي صدر اھو حڪم ڏنو ھيو تہ ڪانفرنس جي سموري ڪاروائي سنڌي ۾ ھلائي ويندي.
ھن ڪانفرنس ۾ جيڪي اھم سياستدان شريڪ ٿيا انهن جي نالن جو وچور تمام وڏو آھي. پر انهن مان ڪجه نالا ھي آھن.: ھرچند راءِ وشنداس، لوڪو مل چيلارام، گوپالداس جهمٽمل،سرائي شاھ محمد لاھوري، مول چند پيسو مل، عبدالعزيز، حافظ بار ائٽ لا، عبدالرحمان ڪراچئ وارو، ڀوڄسنگ، شمس الدين بلبل، جان محمد جوڻيجو، سنتداس منگهارام، رئيس عبداللہ خان تونيه.ڳڙھي ياسين وارو ماڌوداس، مٿراداس، ويرومل بيگراج، شاھنواز پيرزادو، شير سنگ، روھڙي جو تلسي داس، ڄيٺ مل پرسرام، ريجهو مل ايسر داس ھشمت راءِ ڇٻلاڻي وغيره.
ھن ڪانفرنس ۾ جن مسئلن تي ٺھراءَ پيش ڪيا ويا انهن جا موضوع ۽ مضمون ھن ريت آھن. سنڌ ۾ ڌاڙا، ڪرمنل پروسيجر ڪورٽ، رسائي ۽ لاپو، سيلف گورنمينٽ، ميونسپل بورڊن تي ميمبر ٿاڦڻ بدران چونڊن ذريعي چونڊون ڪرائڻ، ڍل جي معافي، ممبئي يونيورسٽي ۾ سنڌ جي نمائندگي، سکر بئراج جي تعمير، زرعي زمينن جي آب پاشي، اسلحو کڻي ھلڻ جي آزادي وغيره. انهن ٺھرائن ذريعي سنڌ جي امن امان،زراعت جي واڌاري ۽ نئين سياسي نظام لاڳو ڪرڻ بابت گھڻو ڪجه ڳالھايو ويو.
ڪانفرنس جي ٻئي ڏينهن تي،ڪانفرنس جي صدر سيلف گورنمينٽ جي موضوع تي ٺھراءُ پيش ڪيو جنهن ۾ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ کان مطالبو ڪيو ويو تہ اھي ملڪ “ مڪاني حڪومت“ واري نظام تي اھم فيصلو ڪن ۽ حڪومت کان مطالبو ڪن تہ:
1. صوبن کي سياسي ۽ مالي خود مختياري ڏني وڃي.2. قانون ساز ادارن ۾ ميمبرن جو تعداد وڌايو وڃي ۽ انهن کي انتظامي ادارن تي نظر رکڻ جا اختيار ڏنا وڃن. 3. مڪاني حڪومت جي نظام کي اڃا بہ بھتر بڻايو وڃي.
ھيءَ اھا پھرين ڪانفرنس آھي جنهن ۾ سکر بئراج بابت ڏاڍو تفصيل سان ڳالھايو ويو ۽ ٺھراءَ ذريعي حڪومت کان مطالبو ڪيو ويو تہ سنڌ ۾ آبپاشيءَ جي نظام کي بھتر بڻائڻ لاءِ سکر بئراج ۽ روھڙي ڪئنال وارن پراجيڪٽس تي ڪم ڪيو وڃي ۽ انهي وقت تائين پنجاپ کي منع ڪئي وڃي تہ ھو سنڌو ندي مان پنهنجي لاءِ ڪي ڪئنال نہ ٺھرائي. انهي موقعي تي مقررن دانهن شڪايت ڪئي تہ پنجاپ وڏي عرصي کان وٺي سنڌ جو پاڻي ھڙپ ڪري رھيو آھي.
سنڌ پراونشل ڪانفرنسون جھڙوڪ سنڌي عوام جي پارليامينٽ جھڙو ڪردار ادا ڪنديون ھيون. ھر ڪنهن ڪانفرنس ۾ لڳ ڀڳ ٽيھارو کن ٺھراءَ پاس ٿيندا ھئا ۽ ھڪ ھڪ ٺھراءَ تي ٺھراءُ پيش ڪندڙ،ان کي ھٿي ڏيندڙ ۽ ٻيا ڪيترا ميمبر ڏاڍو تفصيل سان ڳالھائيندا ھئا. سنڌ ۾ جڏھن مسلم ليگ ۽ ڪانگريس ڀرپور نموني سان پاڻ کي فعال نہ بڻايو ھيو ۽ انهن اڃا سياسي حوالي سان پير پختا نہ ڪيا ھئا تہ ان وقت انھي خال کي سنڌ پراونشل ڪانفرنسون پورو ڪنديون آيون. 1920 تائين سواءِ “ ھوم رول ليگ“ جي باقي سموريون سياسي ماحول ۽ ڪلچر انهن ڪانفرنسن ئي پيدا ڪيو. ان ڪري 1885 کان وٺي 1920 تائين سنڌ جي سياست کي سمجهڻ ۾ ھنن ڪانفرنسن جو مطالعو ضروري آھي. گل حيات انهي اھم ۽ ناياب سياسي خزاني کي ڇپائڻ جي سگه نہ ساريندي پنهنجي ويب سائيٽ تي اپ لوڊ ڪيو آھي. جنهن ڳالھ تي اسان کي فخر آھي ۽ اڄ اھا بہ خوشي محسوس ڪيان ٿو تہ جيڪو مواد محققن ۽ سنڌ جي تاريخ جي عاشقن کان اوجهل ھيو اھو اسان سھيڙي ۽ سموھي پنهنجي ماروئڙن سان ونڊيو آھي. ( ممتاز پٺاڻ)
