(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)
“ ھوم رول ليگ بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد“
عجيب اتفاق آھي تہ ٿياسافيڪل سوسائٽيءَ جو بنياد ھڪڙيءَ عورت وڌو ۽ انهي جي مري وڃڻ کان پوء ٻي عورت کيس ھند ۽ سنڌ ۾ مشھور ۽ مانوس ڪرايو. ھيءَ سوسائٽي 1875 ۾ ميڊم بلئو ٽسڪي قائم ڪئي جيڪا روس جي رھواسڻ ھئي .1907 ۾ ھن جي وفات کان پوءِ ائني بيسنت ان جي صدر ٿي. 1896 ۾ سنڌ ۾ ٿياسافيڪل سوسائٽي قائم ٿي. ديوان دولترام ڄيٺمل انهي جو باني صدر ٿيو جڏھن تہ ڊي. پي. ڪوٽوال ھن جو پھريون سيڪريٽري ٿيو. 1919 ۾ ائني بسنت حيدرآباد ۾ سڏايل“ سنڌ ٿياسافيڪل ڪانفرنس“ جي صدارت ڪئي ھئي ۽ اڄ بہ حيدرآباد ۾ جوڙيل “ بسنت ھال“ انهي جي ياد کي تازو رکندو پيو اچي. ٿياسافيڪل سوسائٽي ان ڪري قائم ڪئي وئي ھئي تہ جيئن: 1. رنگ نسل جنس ۽ مذھب جي متڀيد کانسواءِ ھڪ عالمي برادري قائم ڪئي وڃي، 2. مختلف مذھبن، فلسفن ۽ نظرين جو تقابلي مطالعو عام ڪيو وڃي، ۽ 3. انسان جي ڳجهين قوتن ۽ طاقتن جو مطالعو ڪيو وڃي.
ائني بيسنت جڏھن ٿياسافيءَ جي مقبوليت جو اندازو لڳايو تہ ھن 1915 ۾ “ ھوم رول ليگ“ ٺاھي جنهن جي سنڌ ۾ پڻ شاخ کولي وئي. ائني بيسنت پنهنجي ھن نئين ٺاھيل پارٽي جو تشخص تہ برابر قائم رکيو، پر ھوءَ ۽ ان جي پارٽي آل انڊيا ڪانگريس پارٽي جي ويجھو رھيا. ھن مائئ “ آل پارٽيز ڪانفرنس“ ۾ شرڪت ڪئي، ھندو مسلم اتحاد لاءِ جاکوڙ ڪيائين ۽ “سائمن ڪميشن“ جي اچڻ وقت قوم پرست سياستدانن سان ساٿ ڏئي انهي ڪميشن جي مخالفت ڪيائين. ھن 1933 ۾ وفات ڪئي.
سنڌ ۾ “ ھوم رول ليگ“ جي شاخ ڪراچي ۾ قائم ٿي ۽ جمشيد مھتا ان جو پھريون صدر ٿيو. ھوم رول ليگ جون شاخون حيدرآباد ، سکر، لاڙڪاڻو، شڪارپور ۽ خيرپور ۾ پڻ کوليون ويون. ھوم رول ليگ شروعاتي ڏھاڙن ۾ سنڌ ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس کان وڌيڪ فعال پارٽي ٿي رھي ۽ سنڌ جا ناميارا سياستدان انهي جا عھديدار ۽ ميمبر رھيا جن ۾ گھڻائي ھندن جي، ھئي پر مسلمانن بہ ھن پارٽي ۾ حصو ورتو جن منجهان رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ۽ سائين جي ايم سيد جا نالا ذڪر لائق آھن. ھندو ميمبرن منجهان ڪن جا نالا ھي آھن: مشھور ليکڪ ڄيٺمل پرسرام، ڊنگو ٿڌاڻي، ايل ڊي ڪيسواڻي، موتي لعل بوٽاڻي، نھال سامتاڻي، نارائڻ داس ڀاوناڻي، اي جي ڪرپلاڻي، وشنداس جڳتياڻي، جهمٽمل گلاب راءِ، ٽيڪچند لکاڻي، دولت ٽھلراماڻي، گوبند رام ملڪاڻي، سنتداس منگهارام، اي جي مامتورا، تاراچند ڪيسواڻي، پروفيسر شيوارام ڦيرواڻي ۽ ريجهومل آڏواڻي وغيره.
“ھوم رول ليگ“ جيڪي سياسي سرگرميون ڪيون انهن جا تفصيل اسان جي ويب سائيٽ تي موجود آھن. “سنڌ ھوم رول ليگ“بابت اسان وٽ ويب سائيٽ تي رکيل مواد کانسواءِ ان کان ٻيڻو ٽيڻو مواد ھارڊ ڪاپي جي صورت ۾ گل حيات ۾ موجود آھي. جيئن جيئن وقت مليو تہ ان کي ترتيب ڏئي ويب سائيٽ تي رکيو ويندو. ھن ڪم ۾ ڪجه وقت لڳندو ڇو تہ اھو مواد بابا سائين جي ھٿ سان لکيل نوٽس تي مشتمل آھي.
سنڌ ۾ ھوم رول ليگ جي مخالفت ڪندڙن مان شمس الدين بلبل ۽ حڪيم فتح محمد سيواڻيءَ اھم ڪردار ادا ڪيو .انهن ٻنهي “ھوم رول ليگ خلاف“ وڏو قلمي جهاد ڪيو. حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ اعتدال پسندي کان ڪم وٺندي عالماڻي انداز سان “ ھوم رول تي رايا“ جي عنوان سان1917 ۾ ڪتاب پڻ لکيو. اھڙي نموني سان شمس الدين بلبل پنهنجي ڪتابن ۾ ھن سياسي پارٽي جي مخالفت ڪئي آھي. سنڌ ۾ انهن نظرياتي ماڻھن ھوم رول ليگ جي مخالفت ان ڪري ڪئي جو سندن خيال ھيو تہ ماڻھن کي پنهنجي مذھبن تان ڌيان ھٽائڻ لاءِ ٿياسافيڪل سوسائٽي سنڌ ۾ نظرياتي بحران پيدا ڪري رھي آھي ۽ انهي جي ھوم رول ليگ دراصل ماڻھن کي پاڻ ڏانهن متوجه ڪرڻ جو ھڪ بھانو آھي. انھي مخالفت باوجود “سنڌ ھوم رول ليگ“ ۽ “ٿياسافيڪل سوسائٽئ“ سنڌي سماج ۽ علم ادب تي گھرا اثر ڇڏيا. حيدرآباد ۾ ٿياسافيڪل سوسائٽئ جي ٺاھيندڙ بلئو ٽسڪي جي نالي سان پريس پڻ قائم ڪئي وئي ھئي. ڄيٺمل پرسرام ٿياسافي ۽ ھوم رول ليگ جي نظرياتي پرچار لاءِ ماھوار “ روح رھاڻ“ رسالو ڪڍيو ۽ جمشيد مھتا جي ايڊيٽري ۾ وري ماھوار“ ستاره“ جي نالي سان رسالو نڪرندو ھيو. ٿياسافيڪل سوسائٽيءَ ۽ ھوم رول ليگ سان لاڳاپيل اديبن ۽ ليکڪن ڪيترا ڪتاب لکيا ۽ ترجمو ڪيا جن منجهان “ وديا تہ شيوا“، “ گيان سر“، “ آنند ٻار“ “ سچ ڪير ٿو آڻي“، “ ستگر جي چرنن ۾“، “ سچا ستگر“، “ ۽ ڊاڪٽر ائني بيسنت جي لکيل ڪتابن جا ترجما جهڙوڪ، “ ڀڳونت گيتا“، “ اپنشد گيان“، “ يوگ جي سمجهائي“، “ شري ڪرشن“،“ اسلام“ ۽ “ جي ڀائين تہ جوڳي ٿيان“ وغيره.
مون ڪيترن ئي پوسٽن ۾ اھا ڳالھ ور ور ڏئي پئي ڪئي آھي تہ گل حيات انسٽيٽيوٽ تاريخي اھميت بابت جيڪو مواد گڏ ڪيو آھي اھو مقدار ۽ معيار جي حساب سان منفرد ۽ مثالي آھي. آئون ھر ڀيري اھا آڇ ڏيندو آھيان تہ جيڪي محقق يا ادارا اسان کان مواد يا معلومات وٺي سنڌ جي تاريخ تي تحقيق ڪندا تہ انهن سان ڀرپور سھڪار ڪيو ويندو. انگريزن جي دور ۾ جيڪي 45 سياسي پارٽيون ۽ پريشر گروپ ھئا “ھوم رول ليگ“ انهن مان ھڪ ھئي جنهن تي ۽ جنهن بابت گڏ ٿيل مواد تي مون اڄ روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪئي آھي.( ممتاز پٺاڻ)
