گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان.
“ تاريخ نويسي ڪو ڏکيو ڪم تہ ڪونھي“
تاريخ جي سھيڙ ۽ خدمت فقط محققن جو ڪم ڪونھي، پر ھر ڪو ماڻھو پنهنجي پنهنجي حساب سان تاريخي اھميت وارو مواد بہ گڏ ڪري سگهي ٿو ۽ تاريخ نويسيءَ ۾ پنهنجو ڪردار بہ ادا ڪري سگهي ٿو. بس اھا رڳو شوق ۽ ذوق جي ڳالھ آھي .انهي لاءِ ڪنهن وڏي علم يا تحقيقي ڄاڻ جي ضرورت ڪونهي. آگسٽ 1998 ۾ نيڌرلينڊ کان، اتي قائم ٿيل بين الاقوامي اداري“ انٽرنيشنل انسٽيٽيوٽ فار سوشل ھسٽري“ جو ايشين ڊائريڪٽر وليم وان اسٽينڊل گل حيات گهمڻ آيو ھو.ھن پنهنجي ڪچھري دوران ٻڌايو تہ نيڌرلينڊ ۾ اڪثر گهرن ۾ “ھوم آرڪائيوز“ ٺھيل آھن ۽ ماڻھن ۾ اھڙو تاريخي شعور آھي جو اھي پنهنجي خاندان بابت مواد،معلومات ۽ شيون گڏ ڪندا آھن. سنڌ ۾ بہ جيڪڏھن سنڌ جا سپوت مڙسي ڪن تہ وڏو ڪم ڪري سگهجي ٿو.گل حيات ادارو اھڙي تحريڪ آھي جيڪو ماڻھن ۾ تاريخي شعور ۽ تاريخ سان محبت جي جذبن کي اڀارڻ جي ڪوشش ڪندو رھي ٿو.
ھن پوسٽ ۾ مون 2 تصويرون ڏنيون آھن؛ ھڪ شجرن جو ڪتاب آھي ۽ ٻيو ولادتن ۽ وفاتن بابت گل حيات جي رجسٽر جي ھڪ صفحي جو فوٽو آھي. انگريزن جي زماني ۾ رجسٽريشن جي نالي سان ھڪ ذيلي کاتو ھوندو ھو جيڪو ولادتن ۽ وفاتن جو رڪارڊ رکندو ھو. ون يونٽ جي ڳٽ پوڻ کان اڳ سنڌ ۾ پرائمري اسڪولن ۾ ولادتن جون داخلائون رکيون وينديون ھيون.ھن وقت اسان جي دور ۾ يونين ڪائونسل وارا “فوتي سرٽيفڪيٽ“ تہ ڏين ٿا پر انهن وٽ صحيح نموني سان ولادتن ۽ وفاتن جي رڪارڊ رکڻ جي ڪا گنجائش موجود ڪونھي.بابا سائين گل حيات ٺاھڻ کان گهڻا سال اڳ خاندان بابت ولادتن ۽ وفاتن جو رجسٽر رکيو ھيو،جنهن ۾ پڙ ڏاڏي کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين داخلائون رکندا اچئون ٿا. بابا سائين ٻيو ڪم ھي ڪيو ھيو تہ تڙ ڏاڏي کان وٺي خانداني شجرو رکڻ ۽ لکڻ شروع ڪيائين. سندس اھا سوچ اسان کي گل حيات ۾ بہ ڪم آئي ۽ ڪتابن،رسالن ۽ اخبارن مان ولادتن وفاتن جون تاريخون ڪڍي اھي رجسٽر ۾ لکندا ويندا آھيون.“ڪوائف نامو“ جي نالي سان گل حيات طرفان ھڪ پروفارما ڇپيل آھي جيڪو اديبن، شاعرن ، صحافين،سگهڙن،سماجي ڪارڪنن ۽ زندگي جي مختلف شعبن سان لاڳاپو رکندڙ شخصيتن کان ڀرائي رکندا آھيون. اھڙا سوين ڪوائف ناما اسان فوٽو اسٽيٽ ڪرائي “انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي“ کي بہ ڏنا آھن.
ھن پوسٽ سان شامل ڪتاب “ “ نسب نامه ساداتان متعلوي“ جي تصوير بہ ھن ڪري ڏني اٿم تہ اھو عرض ڪري سگهان تہ ڪن خاندانن ڏاڍي سھڻي نموني سان پنهنجا نسب نامه محفوظ رکيا جن مان ھڪ اھو بہ آھي . پر گهڻي کان گهڻا نسب نامه اڃا اڻ ڇپي صورت ۾ ضرور ڪن خاندانن وٽ موجود ھوندا. اھو انهن خاندانن سان گڏو گڏ سرڪاري خرچ تي ھلندڙ ادارن جو فرض آھي تہ اهي “نسب ناما“ ڪتابي صورت ۾ ڇپرائن. پاڳارا خاندان جو شجرو بہ ڪتابي صورت ۾ ڇپيل آھي اھڙي ريت ڊاڪٽر بلوچ کي جڏھن بہ موقعو ۽ مواد مليو تہ ھن پنهنجي ڪن ڪتابن ۾ شجرا ڏنا آھن. ھن کان اڳ مرزا قليچ بيگ بہ پنهنجي ڪتابن ۾ شجرا ڏنا آھن. اسان جي دور ۾ شجراه نويسي تي وڏو ۽ بھتر ڪم سروري درگاه جي موجوده گادي نشين مخدوم جميل الزمان ڪيو آھي ، جنهن حضرت ابوبڪر صديق ۽ ان جي اولاد تي ھڪ معياري ۽ مستند ڪتاب لکيو آھي . انهن ھوندي بہ شجرا نويسي ۽ شجرن جو ڇپجڻ اسان جي علمي قلمي ۽ تحقيقي ذوق جو حصو نہ رھيو آھي گل حيات ادارو ڪن مشھور خاندانن جا شجرا ھٿ ڪري گڏ ڪري رکيا آھن.منهنجي خيال ۾ ڪنهن نہ ڪنهن سرڪاري علمي ۽ ادبي اداري ۾ اھڙي قسم جو ڪم ٿيڻ گهرجي يا ڪو اھڙو شعبو ھجڻ گهرجي جيڪو ولادتن ،وفاتن ۽ شجرن تي ڪم ڪري ۽ مختلف خاندانن جي سھڪار سان شجرا نويسي جو آغاز ڪري . شجرا نويسي ۾ وڏو مسئلو اھو درپيش ايندو تہ انهن ۾ مردن جا نالا تہ اچن ٿا پر عورتن جا نالا ڪو نہ لکيا ويندا آھن. پر جيڪڏھن خاندان بہ شجرن تي ڪم ڪندا تہ انهن شجرن ۾ عورتن جا نالا ڏئي سگهن ٿا. ھي اھڙو ڪم آھي جنهن ۾ ايڏو ڪو وڏو وقت ۽ خرچ ڪو نہ لڳندو.اسان جيڪڏھن چاھيون تہ پنهنجو خانداني البم بہ رکي سگهون ٿا، جنهن ۾ ھڪ ھڪ فرد جي زندگي جي مختلف دورن جا فوٽو محفوظ ڪري سگهجن ٿا.
گل حيات ادارو ولادتن وفاتن شجرن ۽ آلبمن تي وڏو ڪم ڪيو آھي پر اھو سنڌ جي سماجي ۽ خانداني تاريخ مرتب ڪرڻ جو واحد ۽ مڪمل ذريعو ڪونهي. ڇو تہ اسان اڪثر ڪري “ ردي ڏيو ۽ تاريخ وٺو“ جي اصول ۽ حڪمت عملي جي اصول مطابق ڪم ڪندا آھيون.پوءِ ڪٿان اسان کي سھڪار ملي ٿو تہ ڪٿان نفرتون ناراضپو ۽ بخل ملي ٿو.ان ڪري گل حيات جو ڪم ۽ ان جي ميڙي چونڊي ھڪ “ماڊل“ آھي، جنهن جي آڌار تي مان ھن قسم جون پوسٽون لکي تاريخ نويسي جا طريقا ۽ ذريعا ٻڌائيندو آھيان. مان اھو بہ ٻڌائيندو آھيان تہ اھي ڪھڙا موضوع آھن جن تي ھن وقت تائين ڪم نہ ٿيو آھي. اھو بہ ٻڌائيندو آھيان تہ ڪھڙن موضوعن تي ڪٿي ڪٿي مواد پيو آھي ۽ ان تي گل حيات ادارو ڪھڙي ۽ ڪيتري ميڙي چونڊي ڪئي آھي. مان موقعو وٺي تاريخي تحقيق جي حوالي سان ڪي صلاحون ۽ مشورا بہ عرض رکي وٺندو آھيان. جيئن اڄوڪي ھن پوسٽ ۾ مون گهڻي کان گهڻو توجه صلاحن ۽ مشورن تي ڏنو آھي.
شجرن جي لاء مون ٻڌايو تہ ڪيترا شجرا گل حيات ۾ موجود آھن. اھڙي ريت گل حيات ولادتن ۽ وفاتن تي 1450 صفحن تي مواد گڏ ڪيو آھي جنهن ۾ اڃا اضافو ٿيندو ٿو رھي. اسان ولادتن ۽ وفاتن جون تاريخون گل حيات اداري جي ويب سائيٽ تي بہ رکيون آھن.
مان ھن پوسٽ جو فائدو وٺندي اھا گذارش ڪندس تہ اسان سنڌي ماڻھن کي پنهنجي خاندان جا شجرا ٺاھڻ گهرجن ۽ ولادتن خواه وفاتن جو رڪارڊ رکڻ گهرجي. ان کان سواءِ پنهنجي ڳوٺ يا پنهنجي پسند جي سياسي پارٽيءَ بابت جيڪو اخبارن ۾ مواد ڇپجي ٿو ان جي ھارڊ ۽سافٽ ڪاپي پاڻ وٽ رکڻ گهرجي ڇو تہ اھي اڳتي ھلي محققن کي يا پاڻ کي تاريخ نويسي ۾ وڏي مدد ڏينديو.
واڪا ڪرڻ مون وس پرٻڌڻ ڪم ٻروچ جو.( ممتاز پٺاڻ)
