“ گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان.“
“ گذريل دور جون پارٽيون تاريخي تقاضائن جو ڪيڏي نہ خيال ڪنديون ھيون!“ .
سنڌ سياسي حوالي سان انگريزن توڙي موجوده دور ۾ سکي ۽ ستابي رھي آھي.اڄ جڏھن پنهنجي دور کي ڏسون ٿا تہ وفاق دوست ۽ سنڌ دوست پارٽيون سنڌ جي سياسي آسمان تي چنڊ ستارن جيان چلڪندي ۽ چمڪندي نظر اچن ٿيون. پر ھن دور جون تمام ٿوريون پارٽيون آھن جن تاريخ ۽ تاريخي تحقيق جون تقاضائون پوريون ڪندي اھڙو سياسي لٽريچر ڇپرايو ھجي جنهن۾ سندن ڪارڪردگيءَ بابت ڪي انگ اکر ۽ تفصيل ڏنا ويا ھجن.
مان ھڪ کان وڌيڪ دفعا اھو ٻڌائي چڪو آھيان تہ انگريزن جي زماني ۾ سنڌ ۾ 45 پريشر گروپ ۽ پارٽيون ھيون. انهن نہ فقط عملي سياست ذريعي عوام جي خدمت ڪئي، پر تاريخ جون تقاضائون پوريون ڪندي تمام اھم سياسي لٽريچر ڇپرايو جيڪو سڌي طرح پارٽي جي ڪارڪردگي جي ڪھاڻي ھئو.
خاص طور تي خلافت تحريڪ، سنڌ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس پارٽيءَ انهي حوالي سان وڏو ڪم ڪيو .خلافت ڪميٽي پنهنجون ساليانون رپورٽون ڇپرائيندي ھئي جيڪي انهي پارٽي جي ڪارڪردگيءَ تي روشني وجهنديون ھيون. خلافت ڪميٽيءَ ڪيتريون فتوائون وغيره پڻ ڇپرايون ۽ حڪومت پرست عالمن طرفان خلافت تحريڪ جي مخالفت ۾ فتوائون ڪڍي ڪتابي صورت ۾ ڇپرايون. اھو سمورو مٽيريل گل حيات ۾ موجود آھي .
مسلم ليگ بہ اھڙي طرح خاص واقعن تي رپورٽون ڇپرايون. مثال طور 1938 ۾ سنڌ ۾ جيڪا “ سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس“ ٿي،اھا انهن ئي ڏينهن ۾ ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي وئي. خلافت تحريڪ ۽ ڪانگريس پارٽيءَ جيترو سياسي لٽريچر مسلم ليگ ڪو نہ ڏنو،پر ان ھوندي بہ ھن پارٽيءَ سياسي ادب ڇپرائڻ جي روايت قائم رکي.پارٽي سان عملي طور تي ۽ نظرياتي طور تي شامل ليکڪن گھڻن ئي ڪتابن لکڻ ۽ ڇپرائڻ جو اھتمام ڪيو.
ڪانگريس پارٽي جو مواد پڻ ان سلسلي ۾ ججهو ۽ خاصو آھي.ٻين پارٽين وانگر ھن پارٽيءَ بہ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب تي اثر وڌا جنهن ڪري سنڌي ۾ ڪانگريس جي نظرياتي تبليغ ۽ تائيد ۾ ناول لکيا ويا ۽ شاعري ڪئي وئي. ڪانگريس پارٽيءَ اڃا اڳتي قدم کڻي ڪي اھڙا ڪتاب بہ لکيا ۽ رپورٽون تيار ڪري ڇپرايون، جيڪي گهڻين ڳالھين ۾ ٻين کان منفرد آھن.مثال طور اڄ جنهن رپورٽ جي ٽائيٽل پيج جي تصوير مون ھن پوسٽ ۾ رکي آھي اھا پڻ ڪانگريس پارٽي جي قانون سازي جي حوالي سان ڪارڪردگئ جي رپورٽ آھي. اھا رپورٽ آر ڪي سڌوا لکي تيار ڪئي. هن ۾ ٻڌايو ويو آھي تہ اپريل 1937 کان وٺي ويندي آگسٽ 1940 تائين ڪانگريس پارٽيءَ سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ ۾ ڪھڙيون پارليامينٽري خدمتون سر انجام ڏنيون. سنڌ اسيمبلي جي تاريخ لکڻ وقت آر ڪي سڌا جي ھئ رپورٽ نظراندز ڪري نہ ٿي سگهجي. 52 صفحن جو ھي ڪتاب ڪراچي جي سنڌ گزيٽ اسٽيم پريس ۾ ڇپيو ھيو.
ھي رپورٽ 1937 کان وٺي 1940 تائين خود سنڌ اسيمبلي جي تاريخ آھي. ھن ۾ مختلف پارٽين جي ميمبرن جا نالا،انهن جي عھديدارن جا نالا، اسپيڪرن جا نالا.ڊپٽي اسپيڪرن جا نالا ۽ وزيرن جا نالا ڏنا ويا آھن . ھن رپورٽ ۾ ڄاڻايو ويو آھي تہ انهي عرصي دوران ڪانگريس پارٽي جي ميمبرن سنڌ اسيمبلي ۾ حڪومت کان ڪھڙا سوال پڇيا، ڪھڙا پنهنجي طرفان غير سرڪاري بل پيش ڪيا ۽ ڪيترا ايڊجورنمينٽ موشن پيش ڪيا .ھن رپورٽ ۾ ڪانگريس پارٽيءَ جي قانون سازيءَ وارين خدمتن تي ڀرپور روشني وڌي وئي آھي. رپورٽ جا ورق ورائيندي خبر پوي ٿي تہ ممبئي کان الڳ ٿيڻ کان پوءِ سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ جون چونڊون پھرين فيبروري 1937 تي ٿيون ھيون جن ۾ ڪانگريس پارٽيءَ 7، يونائيٽيڊ پارٽيءَ 17،سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽيءَ 5، آزاد پارٽيءَ 1 ۽ آزاد اميدوارن 30 سيٽون کٽيون.ھن جو مطلب اھو ٿيو تہ سنڌ اسيمبلي جي 60 سيٽن مان اڌو اڌ سيٽون سياسي پارٽين کنيون ۽ اوتريون سيٽون آزاد اميدوارن کنيون.
سنڌ اسيمبليءَ ۾ انهي عرصي دوران جيڪي ڪانگريس پارٽي سان واسطو رکندڙ ميمبر ھئا انهن جو وچور ھن ريت ٿئي ٿو: ڄيٺي سپاھيملاڻي، آر.ڪي .سڌوا، سيٺ ايسرداس ورند مل، پروفيسر گهنشام ڄيٺانند، نيوند رام وشنداس ، ڊاڪٽر پوپٽ لال، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، سي ٽي وليڇا۽ ھاسانند پمناڻي. نالن جي وچور مان ظاھر ٿئي ٿو تہ ڪانگريس ڪنهن مسلمان کي پنهنجي پارٽي ۾ کٽرائي نہ سگهي ۽ سنڌ جي ممبئي کان عليحدگي کان پوءِ جهڙوڪ سياست تي مذھب جو گھرو اثر پيو ۽ سنڌ اسيمبلي ھندو توڙي مسلمانن جي الڳ الڳ تشخص جو پڙاڏو بڻجي وئي.ڪانگريس کانسواءِ ھندو انڊپينڊنٽ پارٽي بہ ھڪ الڳ پارٽيءَ طور سنڌ اسيمبليءَ ۾ پھتي.
اپريل 1937 کان وٺي آگسٽ 1940 تائين سنڌ اسيمبليءَ ۾ جملي 4600 سوال پڇيا ويا جن مان 3231 سوال ڪانگريس وارن پڇيا. 1582 ٺھراءَ اسيمبلي ۾ پيش ٿيا جن مان 722 ٺھراءَ ڪانگريس جا ھئا. 109 غير سرڪاري بل اسيمبلي ۾ پيش ٿيا جن مان 75 بل ڪانگريس پيش ڪيا. اھڙي ريت 35 ايڊجورنمينٽ موشن اسيمبلي ۾پيش ٿيا جن منجهان 25 ڪانگريس جا ھئا.
اھا دنيا کي خبر آھي تہ شھيد اللہ بخش سومري پنهنجي حڪمراني ھلائڻ ۽ بچائڻ لاءِ ڪانگريس پارٽي وارن کان سھڪار ورتو. انهي سلسلي ۾ شھيد اللہ بخش ۽ ڪانگريس پارٽيءَ وچ ۾ جيڪا خط و ڪتابت ٿي اھا پڻ ھن رپورٽ ۾ شامل آھي .
مون ھڪ پارٽي جي ھڪڙي ڊاڪيومينٽ کي آڏو رکي انهي گذارش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آھي تہ اسان جي دور ۾ جيڪي بہ سياسي پارٽيون آھن اھي پڻ پنهنجون ساليانيون رپورٽون شايع ڪن تہ جيئن ھڪ طرف تاريخ جون تقاضائون پوريو ٿي سگهن ۽ ٻئي طرف عوام کي بہ ڄاڻ ملندي رھي تہ سياسي پارٽيون ڪيئن ۽ ڪھڙو ڪم ڪن پيون.انهي منجهان پارٽين کي بہ فائدو پھچندو ۽ محققن کي بہ مستند مواد ملي ويندو.(ممتاز پٺاڻ)
