“گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان.“
“ سنڌ آفيشل گزيٽ سنڌ جي تاريخ جو اھم خزانو“
مون ھنن پوسٽن کي ٻن مقصدن خاطر لکڻ شروع ڪيو آھي ۽ اڪثر ڪري پيو انهن کي ورجائيندو بہ آھيان، جيڪي آھن: گل حيات جي ميڙي چونڊي بابت سٻاجهڙن سنڌ واسين کي با خبر رکڻ ۽ محققن اڳيان اھي تحقيق جا موضوع آڻڻ ۽ مانوس ڪرائڻ جن تي ھن وقت تائين ڪم نہ ٿيو آھي.
مان ڪيترن پوسٽن ۾ “سنڌ آفيشل گزيٽ“ جو ذڪر ڪري چڪو آھيان، جيڪا 1868 ۾ شروع ٿي ۽ ون يونٽ جي لاڳو ٿيڻ تائين لڳاتار نڪرندي رھي. ھڪ ڳالھ جي وضاحت ڪندو ھلان تہ “ سنڌ آفيشل گزيٽ“ ۽ “سنڌ گزيٽيئر“ ۾ وڏو فرق آھي سنڌ گزيٽيئر جھڙوڪ ڪتاب آھي ۽ سنڌ آفيشل گزيٽ جھڙوڪ سرڪاري پڌر نامن ۽ ڪارگذارين جو ھڪ رسالو آھي.ھي سنڌ جي تاريخ تي ھڪ اھم ۽ انمول خزانو آھي.
مون ھن پوسٽ ۾ انهي ئي آفيشل گزيٽ جي ھڪڙي نوٽيفيڪيشن جو فوٽو ڏنو آھي جيڪو لاڙڪاڻي کي ضلعي ٺاھڻ وقت جاري ڪيو ويو ھن سنڌ آفيشل گزيٽ ۾ 1868 کان وٺي سنڌ جي سمورن کاتن جي ڪار گذاري ڏني ويندي ھئي.انگريزن جي دور ۾ سنڌ ۾ جيڪو وھيو واپريو، جيڪا ضلعي عملدارن جي سرڪار سان اھم لک پڙھہ ٿي يا سرڪار جي طرفان جيڪي ھدايتون، حڪم ناما وغيره جاري ٿيا، اهي آفيشل گزيٽ ۾ ڏنا ويندا ھئا.آفيشل گزيٽ ڪڍڻ جا 2 اھم مقصد ھئا: ھڪ تہ مختلف کاتن ضلعن ۽ سنڌ سرڪار جي وچ ۾ رابطي کي بحال رکيو وڃي ۽ ٻيو ھئ تہ سرڪار جي ڪارڪردگئ کان عوام کي باخبر رکيو وڃي.
انگريزن جي دور جي سنڌ کي سمجهڻ لاءِ“ سنڌ آفيشل گزيٽ“ جو مطالعو تمام ضروري آھي. جنهن سنڌ آفيشل گزيٽ نہ پڙھي تہ ڄڻ ھن انگريزن جي دور واري سنڌ کي سمجهو ئي ڪو نہ.مثال طور اسان کي اھا خبر ڪانهي تہ انگريزن جي دور ۾ سنڌ ۾ ڪھڙا ڪتاب ڇپيا.پر انهن جا مڪمل تفصيل ھر ٽئين مھيني سنڌ آفيشل گزيٽ جي ٽئين جلد ۾ ڇپبا ھئا. اھڙي ريت جيڪڏھن ڪا وبا پکڙبي ھئي تہ موتن جا ضلعي وار تفصيل انهي ۾ ڇپبا ھئا.ساڳي طرح سنڌو درياه جي وھڪري بابت ان ۾ مختلف ھنڌن کي ڌيان ۾ رکي انگ اکر ڏنا ويندا ھئا. سرڪار ھر سال ماڻھن کي لقب ۽ القاب ڏيندي ھئي، ڪرسيون ۽ آفرين ناما ڏيندي ھئي. اھڙن ماڻھن جي نالن جو نوٽيفڪيشن ھن آفيشل گزيٽ ۾ ڇپبو ھيو. ھتي مون “ڪرسي“ جو ذڪر ڪيو آھي ، جنهن جو مطلب ھي آھي تہ ڪن ماڻھن کي ڪليڪٽر يا ڪمشنر سان ملاقات ڪرڻ لاءِ جڏھن سندن آفيس ۾ وڃڻو پوندو ھو تہ چڱا ڀلا ماڻھون بيٺي بيٺي سلام ڪري يا پنهنجون گذارشون پيش ڪري موٽي ويندا ھئا.پر ڪي اھڙا خاص ماڻھون ھيا جن کي اتي وڃڻ کان پوءِ ڪرسي ڏني ويندي ھئي جنهن تي ويهي عملدار سان ڪا ڳالھ ٻول ڪري سگهندا ھئا. مان اھو عرض ڪندو ھلان تہ انگريزن جي دور ۾ جن کي بہ ڪرسيون ۽ آفرين ناما مليا يا ڪي لقب يا القاب مليا انهن ھزارين ماڻھن جي نالن جو وچور ۽ کين مليل اعزازن جو تفصيل اسان جي گل حيات جي ويب سائيٽ تي موجود آھي.
سنڌ آفيشل گزيٽ ۾ اھي سمورا ائڪٽ انگريزئ ۽ سنڌي ۾ ڇپبا ھئا جيڪي “ سينٽرل ليجسليٽو ڪائونسل“،“ممبئي ليجسليٽو ڪائونسل“ ۽ “سنڌ ليجسليٽو اسيمبلي“ ۾ پاس ٿيا. 1919 وارو “روولٽ ائڪٽ“.1936 ۾ سنڌ جي ممبئي کان عليحدگي وارو نوٽيفڪيشن،مختلف ضلعن قائم ڪرڻ وقت جاري ڪيل نوٽيفڪيشن،وڏن عملدارن جي مقررين ۽ بدلين جا نوٽيفڪيشن بہ ھن سنڌ آفيشل گزيٽ ۾ ڇپبا ھئا. ھن آفيشل گزيٽ جا سيٽ سمورن ضلعي ھيڊ ڪوارٽرن کي فراھم ڪيا ويندا ھئا جيڪي ڪليڪٽرن جي سرڪاري رڪارڊ ۾ موجود ھوندا ھئا ۽ ھاڻي بہ اھي اتي ئي موجود ھوندا پر انهن جو وڏو انگ ڪراچي ۾ قائم ڪيل “سنڌ آرڪائيوز“ ۾ موجود ھوندو .
بابا سائين سنڌ آفيشل گزيٽ جا سوين صفحا پڙھيا ۽ انهن منجهان اھميت وارا نوٽيفڪيشن فوٽو اسٽيٽ ڪرايا جيڪي گل حيات ۾ موجود آھن.بابا سائين وڏو ڪم اھو ڪيو تہ سنڌ آفيشل گزيٽ جا جيترا جلد پڙھيائين، انهن جو اختصار لکيائين ۽ سموري مطالعي ڪيل مواد جي انڊيڪس ٺاھيائين.
سنڌ جي تاريخ جو ھي اھم خزانو وري گڏ ڪري انهن ۾ شايع ٿيل اھم معلومات ۽ نوٽيفڪيشن کي سهيڙي ڪتابي صورت ۾ ڇپرائجي ۽ پوءِ وري انهن جو سنڌي ۾ ترجمو ڪرائي اھو بہ ڪتابي صورت ۾ ڇپرائجي جيڪو ھڪ نہ پر الائي ڪيترن جلدن ۾ ٿي سگهي ٿو.(ممتاز پٺاڻ)
