ممتاز علي پٺاڻ
بابا ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو سگهڙ گُل محمد چنجڻيءَ جي ڪتاب
”گفتا گُل: گل محمد جا“ لاءِ لکيل تعارفي مقدمو
خدمت ۽ محبت اهڙا صدقا آهن، جيڪي سالن تائين قائم ۽ دائم رهن ٿا، پر اهي ماڻهپي جي اهڙي آبياري ڪن ٿا، جن مان ماڻهو مٽجي انسان ٿي پون ٿا. مون کي اها خبر به هئي ته مون اسيءَ جي پهرين ڏهاڪي ۾ جيڪا سنڌ جي سگهڙن جي نظرياتي ۽ ادبي تربيت ڪئي، انهيءَ آبشار مان ڪيترائي گل ۽ ٻوٽا پيا ڦٽندا ۽ وڌندا رهندا. گل محمد چنجڻي به انهيءَ سلسلي جو هڪ گل آهي، هي مانجهي مرد سگهڙن جي ٽين پيرهيءَ جو سگهڙ آهي. مون مرحوم سگهڙ محمد ملوڪ عباسيءَ کي اڳتي آندو، هن سگهڙ محمد لقمان کوکر جهڙا ڀلور سگهڙ پيدا ڪيا ۽ هاڻي سگهڙ محمد لقمان کوکر وري گل محمد چنجڻي جهڙا برجستا ۽ لائق سگهڙ تيار ڪيا آهن.
سگهڙ گل محمد چنجڻي محبت ۾ پنڌ ڪيا ۽ گل حيات جون مٽيون ڀريون، ان وقت هو پڪو ۽ پختو سگهڙ نه پر سگهڙن جو وڏو مداح ۽ سگهڙپڻي جي فن جو عاشق هوندو هو. هن جي من ۾ به مانڊاڻ موجود هو، پر ان لاءِ کيس تجربي ۽ مشاهدي جي اڃان وڌيڪ ضرورت هئي.
مرحوم محمد ملوڪ عباسي به سدائين ڀڳت ڪنور رام جيان پاڻ سان سگهڙن جو ٽولو کڻي هلندو هو. جڏهن پنهنجون ڪچهريون ٿينديون هيون ته سندس نئين ساٿ سنگت جو ڀرپور تعارف به ٿيندو هو، سگهڙ گل محمد چنجڻي جڏهن مون سان پهريون دفعو مليو ته هن ۾ ٻن سببن ڪري منهنجي دلچسپي وڌي، پهريون ته هن جو نالو گل محمد آهي، جيڪو منهنجي مرحوم والد سائين جو به نالو هو. ان ڪري پڪي پختي سگهڙ نه هئڻ باوجود هن کي ”بابا چنجڻي“ ڪري سڏيندو هئس، هن ۾ دلچسپي جو ٻيو سبب اهو هو ۽ ان تي کيس ٽوڪيندو به هئس ته جنهن ڳوٺ خانڻ چنجڻي ۽ دادن فقير جهڙا برجستا شاعر پيدا ڪيا، ان ڳوٺ جو گل محمد چنجڻيءَ تي اثر ڇو نه پيو؟
مِٺي به ماٺ ۽ مُٺي به ماٺ جيان، هي همراهه خاموش ٿي ويندو هو. پر سندس خاموشيءَ مان هن جي پڪي پهه جو اندازو لڳائي سگهندو هئس ته هي يار گل محمد چنجڻي ڪڏهن نه ڪڏهن اسان جي لوڪ شاعريءَ واري باغ ۾ خوشبودار گل ٻوٽا ضرور پوکيندو، ۽ نيٺ هن اهو ڪري ڏيکاريو، هاڻي هي منهنجي اڳيان صاحب ڪتاب سگهڙ بڻجي آيو آهي. سال اڳ هن سان جيڪي چرچا ڪندو هئس، ان جي جواب ۾ شاعريءَ جا جهول ڀري اچي حاضر ٿيو آهي. واهه گل محمد چنجڻي تنهنجي موٽ، هن ساٿيءَ هڪ ئي وقت تي پنهنجي استاد سگهڙ محمد لقمان کوکر، ڳوٺائي شاعرن ۽ منهنجو نالو روشن ڪري ڏيکاريو.
سگهڙ گل محمد چنجڻي 1971ع (پهرين جنوري) ۾ ڄائو، 1994ع ۾ سگهڙ محمد لقمان جي محبت ۽ تربيت ۾ سگهڙ ٿيو ۽ 2014ع ۾ پنهنجي شاعريءَ جو رسالو کڻي، استاد سگهڙن جي صف ۾ شامل ٿيو آهي.
سنڌ جي سگهڙن ۾ هتي ڳالهه بنيادي ۽ هڪ جهڙي هوندي آهي ته غربت ۽ ماحول سبب کين روايتي تعليم حاصل ڪرڻ جو موقعو گهٽ ملندو آهي. هو ڪاليجن ۽ يونيورسٽيءَ جا پڙهيل ڪو نه هوندا آهن، پر زمانو سندن استاد هوندو ۽ سڳوري سنڌ پنهنجي ڏات ۽ ڏاهپ جي کين ٿڃ پياريندي آهي. ان ڪري جيڪڏهن هنن وٽ ظاهري علم جون ڊگريون ڪو نه هونديون آهن، ته سپورنجائپ جون سوين سندون هونديون اٿن.
سگهڙ گل محمد چنجڻي به پهرين مال چاريندو هو، هڪ دفعي مال چاريندي اسڪولي شاگردن کي موٽندي ڏٺائين. ان تي هن جي دل به سٽ کاڌي ته ڪاش! هو به اسڪول پڙهڻ وڃي، گهر موٽيو ۽ اچي پيءُ ماءُ سان انگل ڪيائين. ڌنار جي روپ ۾ هو ته پيءُ ماءُ لاءِ وڏي وٿ پر انهن به پنهنجي هن اکين جي نور کي علم جي نور ڏيڻ جو رادو ڪيو. گل محمد چنجڻي يڪيءَ ساهيءَ پنج درجا پڙهي ويو. پوءِ سندس گاڏيءَ کان گاهه گهڻو ٿي پيو، سندس ڳوٺ ميان داد چنجڻي ۾ وڌيڪ امتحان ڏيڻ جي سهوليت ڪا نه هئي ۽ هن کان به اهو ڪو نه پڳو ته وڃي نصيرآباد ۾ امتحان ۾ ويهي، ائين تعليم پرائڻ جي حوالي سان سج ته اڀريو، پر ان تاءُ ڪو نه ڏيکاريو، گل محمد چنجڻيءَ جي تعليم اڌوري ۽ اڻپوري رهجي وئي.
سوچيندڙ ۽ لوچيندڙ انسان پنهنجي ڪمزورين اڌورائپ ۽ محرومين جي ازالي ڪرڻ خاطر وڏا وڏا ڪارناما سرانجام ڏئي ويندا آهن. تعليم جي حوالي سان گل محمد چنجڻي به اڌورو انسان بڻجي پيو، پر انهيءَ اڻپورائپ کي پوري ڪرڻ لاءِ هن جيڪا جستجو ۽ جاکوڙ ڪئي، انهيءَ کيس سگهڙن جي پهرين صف ۾ آڻي بيهاريو.
منهنجي تربيت، صحبت ۽ اثر هيٺ آيل سگهڙن جي هن وڏي انگ منهنجيءَ هڪ ”ادبي روايت“ کي دائم ۽ قائم پئي رکيو آهي. مون 1981ع ۾ سگهڙ محمد ملوڪ عباسيءَ تي ڪتاب لکيو ۽ ان ۾ ڪتاب جو نالو ائين رکيم جنهن ۾ سگهڙ جو نالو به اچي وڃي، ان ڪتاب جو هو ”موتي مور ملوڪ جا“.ان کانپوءِ منهنجي نظرداري ۾ قلمي واهر سان جيڪي ڪتاب آيا، انهن مان ”موتين مُٺ ملوڪ جي“، ”لاتيون سڻ لقمان جون“ ۽ ”لوچون ڏس لقمان جون“ ذڪر لائق آهن. اسان جي هن سگهڙ گل محمد چنجڻيءَ جو هي ڪتاب ڇپجي رهيو آهي ته ان جو نالو تجويز ڪيو ويو ”گفتا گل: گل محمد جا“ هن ۾ سگهڙ جو نالو به اچي ويو ته ان جو فن ۽ فڪر به اچي ويو.
ٽين پيڙهيءَ جو هي سگهڙ فن جي رنگ توڙي روپ، فڪر جي انداز توڙي بيان ۾ پنهنجي وڏن ٻن نسلن برابر آهي. فن ۽ فڪر جي حوالي سان هن جي جهولي ائين ئي ٽمٽار آهي، جيئن سندس استاد محمد لقمان کوکر جي ۽ جيئن پـڙ- استاد محمد ملوڪ عباسيءَ جي. مورن جا ٻچا مورئي ٿيندا آهن. بهترين سگهڙن جا شاگرد به ڀلور سگهڙ ٿيندا آهن. سگهڙ گل محمد چنجڻي به اهڙوئي پختو معياري ۽ برجستو سگهڙ آهي. ڌڻيءَ هن جي دل ۽ دماغ ۾ سگهڙائپ جي فن ۽ فڪر جا اهي ڀنڊار ڀري ڇڏيا آهن، جو هن جيڪو اسان کي پهريون ڪتاب ڏنو آهي، اهو معيار خواهه مقدار ۾ وڏن ۽ ڀلن ڪتابن کان گهٽ ڪونهي.
سنڌ جي سگهڙن جي فني ۽ ذهني، فڪري ۽ نظرياتي تربيت مون ائين ڪئي، جو هو منهنجي يا ڪنهن ٻئي جي محتاجي بدران پنهنجي پيرن تي بيهي سگهن. شروعات ۾ هڪ اڌ سگهڙ جو ڪتاب لفظ لفظ لکي مرتب مون ڪيو، پر هاڻي سگهڙن انهيءَ بار کان بچائي وڌو آهي. هو صلاح مصلحت ضرور ڪن ٿا، پر پنهنجي مڙسي پاڻ ڪن ٿا. هو پنهنجن احوالن لکڻ ۽ شاعري منتخب ڪرڻ ۾ بنهه آزاد ۽ خودمختيار آهن.
سگهڙ گل محمد چنجڻي کي به مون اها ئي ڇوٽ ڏني ۽ هن پنهنجي احوال ڏيڻ ۽ لکڻ ۾ ادبي تاريخ جا ورق محفوظ ڪري ڏنا آهن. هن اهڙي احوال لکڻ ۾ پاڻ سان گڏ پنهنجي ادبي ماحول کي قلمبند ڪيو آهي.
مان سگهڙ گل محمد چنجڻي جي شاعريءَ تي تبصرو ڪو نه ڪندس. ڇو ته سگهڙ منهنجي ۽ منهنجي خدا جي محبوب محمد صلي الله عليھ وآلھ وسلم جا عاشق آهن ۽ مان وري هنن عاشقن جو عاشق آهيان. جيتوڻيڪ عاشقن کي پنهنجي محبوبن جون خوبيون توڙي خاميون وڻنديون آهن، پر منهنجي محبوبن يعني سگهڙن ۾ خاميون ڪو نه پر خوبيون گهڻيون آهن، هو پنهنجي شاعريءَ جي ڪوزي ۾ دور جي حالتن، اخلاقيات ۽ اڻ ڳڻين موضوعن جي سمنڊ کي بند ڪري سگهندا آهن. سگهڙ گل محمد چنجڻي جي هن شاعريءَ جي آئيني ۾ اسان کيس به ڏسي سگهون ٿا ته پاڻ کي به پسي سگهون ٿا. انهيءَ ۾ دور جي جهلڪ به آهي ته سنڌ سڳوري جو فلسفو ۽ فڪر به آهي.
آئون هتي اها ڳالهه وري ورجائيندس، جيڪا 1973ع کان چوندو پيو اچيان ته سرڪار نامدار کي لوڪ ادب جي اهميت ۽ عظمت کي ڌيان ۾ رکي ”سنڌي فوڪ لور انسٽيٽيوٽ“ قائم ڪرڻ گهرجي ڇو ته اسان جا هي سپورنج سگهڙ گهرٻاري ڏياري ڪري رهيا آهن. ڪتابن لکڻ ۽ ڇپائڻ تي هو قرضن ۾ ڪارا ٿي وڃن ٿا. اسان سندن سار ته به نه ٿا لهون. پر هنن کان سندس ٻچڙن جي وات جو گرهه به کسي وٺون ٿا. جيڪڏهن”سنڌي فولڪ لور انسٽيٽيوٽ“ هجي ته سندن ڪتاب به شايع ٿي سگهن ٿا، ڪو ٽهِ ماهي رسالو ڪڍي، سندن فڪر ۽ فن کي اجاگر ۽ عام به ڪري سگهجي ٿو ۽ انهيءَ انسٽيٽيوٽ جي توسط سان هنن جي ”اجتماعي بيمه پاليسي“ڪرائي ڏک سک ۾ سندن پرگهور به لهي سگهون ٿا. پر اسان جي سرڪار پڙهيل نه آهي يا وري ان کي ڪن ڪو نه آهن، جن سان اسان جون دانهون ڪوڪون ٻڌي سمجهي سگهي.
ٻيو ڪو دانهون ڪوڪون ٻڌي نه ٻڌي، پر سنڌ جو عوام، جنهن جي باشعور، وطن دوست ۽ ٻوليءَ دوست هجڻ لاءِ تاريخ به شاهدي ڏئي ٿي هاڻي ان جو فرض آهي ته ههڙن سگهڙن ۽ سندن ڪتابن جو قدر ڪن ۽ علم دوستيءَ جو مظاهرو ڪري. سگهڙن جا ڪتاب خريد ڪن ته جيئن سگهڙن جي همت افزائي ٿئي ۽ اهي ٻوليءَ جي جهولي ڀريندا رهن.
