برهمو سماج ۽ سنڌي ادب

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

سنڌي ٻوليءَ پنهنجي عالمن ۽ اديبن کان گهڻو ڪجهه لهڻو آهي. علم ادب جا ڪيترائي پهلو آهن، جن کي اجاگر ڪرڻ جي ضرورت آهي. سنڌي ٻولي ۽ علم جو مطالعو اڃا مختلف زاوين کان ڪري سگهجي ٿو. اهڙي قسم جي مطالعي جي  ضرورت هن ڪري محسوس ٿئي ٿي جو اسان جنهن روايتي ۽ مروج طريقي کي آڏو رکي جيڪو مطالعو ڪندا آهيون، انهيءَ مان ماضي ۽ حال کي سمجهڻ ۾ ڪابه مدد نه ٿي ملي. اهڙي قسم جي مطالعي ماضيءَ کي سمجهڻ کان ماڻهن جي دل کٽي ڪري ڇڏي آهي. هاڻي عام طو تي ائين سمجهيو وڃي ٿو ته ماضيءَ جو مطالعو بيڪار ۽ قبرن کوٽڻ واري ڌنڌي برابر آهي. ليڪن حقيقت ائين ڪونه آهي. ماضيءَ جي مطالعي مان خبر پوندي ته اسان جي بزرگن ڪهڙين حالتن ۾ ڪهڙو عمل اختيار ڪيو ۽ ان عمل جا ڪهڙا نتيجا نڪتا. جيئن ان مثال کي آڏو رکي حال جا مسئلا حل ڪري سگهجن. اسان جنهن روايتي مطالعي ۾ ايمان رکون ٿا، اهو ماضيءَ جي مڪمل تصوير نٿو پيش ڪري. اهوئي سبب آهي جو اسان شاعرن کي رڳو “مذهبي شاعر” جي حيثيت ۾ پڙهندا آهيون، ۽ سندن باقي روپ جهڙوڪ سياسي، سماجي، علمي ۽ ادبي روپ نظر انداز ڪري ويندا آهيون. حقيقت ۾ مطالعو ان کي چئبو آهي ته ان دور جي سمورين سياسي، مذهبي، سماجي، اقتصادي، تعليمي، علمي، ادبي ۽ ثقافتي حالتن کي نظر ۾ رکي ڪنهن به شيءَ، شخصيت، ڪردار يا واقعي کي پرکڻ گهرجي. پوءِ ئي صحيح صورتحال اڳيان اچي بيهندي. هاڻي انهيءَ ڪسوٽيءَ کي اڳيان رکون ٿا ته پوءِ هن چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو ته اسان صحيح معنيٰ ۾ مطالعو ڪيون ئي ڪونه ٿا.

اسان ادبي تاريخن سان ته نسورو ناحق ڪيو آهي. رڳو تخليق ڪارن جي زندگيءَ جو مختصر احوال ۽ سندن خدمتن جو وچور ڏئي، کڻي ان تي ٿا نالو رکون “ادبي تاريخ” جيڪا حقيقت ۾ “ادبي تاريخ” جي معيار کي نٿي رسي. ادب جي تاريخ مرتب ڪرڻ وقت اسان کي اهو به ڏسڻ ۾ ڏيکارڻ گهرجي ته وقت جي حالت علم ادب تي اثر ڇڏيو ۽ علم ادب وري حالتن کي ڪيئن متاثر ڪيو؟ منهنجو هي مضمون اهڙي قسم جي مطالعي جي هڪ لڇ آهي؛ جنهن ۾ ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته “برهمو سماج جي تحريڪ” انگريزي راڄ دوران سنڌي علم ادب تي ڪهڙا اثر ڇڏيا. فرنگي راڄ دوران ڏيهي ماڻهن جڏهن وڃي ٻين آزاد ملڪن جو ماحول ڏٺو ته کين به نت نوان خيال اچڻ لڳا ۽ سنڌ توڙي هند ۾ ڪيترين تحريڪن جنم ورتو.  برهمو سماج جي تحريڪ به انهن مان هڪ هئي. هن تحريڪ بنگال جي ڌرتيءَ تي جنم ورتو ۽ ان جو باني هو راجا رام موهن راءِ. هن تحريڪ جو خاص مقصد هو ته هندو ڌرم جي پوئلڳن ۾ اهڙي قسم جو سياسي، سماجي ۽ مذهبي شعور پيدا ڪيو وڃي، جيئن اهي وقت ۽ حالتن جي چئلينج جو جواب ڏئي سگهن. هن تحريڪ شاديءَ جي غلط رسمن ۽ عورتن کي اڻ پڙهيل رکڻ خلاف ڀرپور ڪم ڪيو.

جڏهن سنڌ بمبئي پرڳڻي جو حصو هئي، ۽ سنڌ جي شاگردن کي مئٽرڪ جي امتحان ڏيڻ يا اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ بمبئي وڃڻو پوندو هو. تڏهن سنڌ جي ڪيترن هندن ۾ برهمو سماج جي تحريڪ کي مقبول ٿيندي ڏٺو ۽ انهيءَ کان متاثر ٿي هنن به سنڌ ۾ ساڳيءَ تحريڪ جو ٻج ڇٽيو. جيئن سنڌ کان ٻاهر پهريون راجا رام موهن راءِ ان کان پوءِ ديوندر ناٿ ٽئگور ۽ برهمانند ڪشب چندرسين هن تحريڪ کي مقبول بنائڻ جي ڪوشش ڪئي، اهڙي نموني سان سنڌ ۾ وري ساڌو نولراءِ، ڪوڙيمل چندن مل ۽ ساڌو هيرانند هن تحريڪ کي زور وٺرايو.  برهمانند ڪشب چندرسين 1866ع کان 1870ع تائين ڪلڪتي ۾ برهمو سماج جي ڀرپور تبليغ ڪئي هئي. سندس تقريرون ڇپجي جڏهن سنڌ ۾ آيون ته سڀ کان اول ساڌو نولراءِ انهن کان متاثر ٿيو ۽ هن آخرڪار 1873ع ۾ڪلڪتي ۾ وڃي برهمانند سان ملاقات ڪئي. سندن اها ملاقات اڳتي هلي دوستيءَ ۾ بدلجي ويئي ۽ ساڌو نولراءِ جي ڀاءُ ساڌو هيرانند کي هن دوستي مان اهو فائدو مليو جو، هو سالن جا سال برهمانند جي گهر جو ڀاتي رهيو. هن تي عرصي دوران سندس ڏيٺ ٻين برهمو مبلغن سان به ٿي، جن مان ڀائي پرتاب چندر، ڪنتي چندر متر، مهيندر ناٿ بوس، گوئر گوبندراءَ گرش چندرسين، اگهور ناٿ گپت ۽ ترلوڪ ناٿ جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن.

“برهمو سماج” تحريڪ سنڌ جي سماجي، تعليمي، مذهبي ۽ ادبي حالتن تي گهرا اثر وڌا. ڪراچي، حيدرآباد، سکر، شڪارپور ۽ ڀريا هن تحريڪ جا خاص مرڪز بڻيا. ڪراچيءَ ۾ برهمو سماج وارن هڪ “برهمو مندر” ۽ “نائيٽ اسڪول” کوليو. ڪراچيءَ ۾ جن ماڻهن هن تحريڪ کي زور وٺرايو، تن ۾ سيٺ هرچندراءِ ساڌو نولراءِ، ساڌو هيرانند، نند لعل سين، ڊاڪٽر ربن ۽ ڀڳت روپچند خاص اهميت رکن ٿا. ڀڳت روپچند نه رڳو برهمو سماج جي مالي مدد ڪندو هو، پر اتان جي نائيٽ اسڪول ۾ مفت ۾ پڙهائيندو به هو. سيٺ هر چندراءِ برهمو سماج جو ٽرسٽي ٿي رهيو. ڊاڪٽر ربن وري ڇوڪرين لاءِ “نولراءِ ٻالڪ ودياليه” نالي اسڪول قائم ڪيو.

جڏهن ساڌو هيرانند ڪراچي ڇڏي اچي حيدرآباد ۾ رهيو ته اتي به “برهمو سماج” جي پرچار لاءِ پاڻ پتوڙيائين. هن صاحب جي ذاتي ڪوششن سان حيدرآباد ۾ ”اين_ ايڇ اڪيڊمي” قائم ٿي، انهيءَ اداري طرفان ماهوار “سر سوتي” رسالو جاري ٿيو، جنهن سالن جا سال “برهمو ادب” جي تبليغ ڪئي. هن شهر جي برهمو سماجين مسٽر ڪندن مل ۽ مسٽر هوتچند ڏيئلعل ڇوڪرن جو اسڪول کوليو. ديوان پرڀداس وري “نوودياليه” ۽ ڪنيا ودياليه” نالي ٻه هاءِ اسڪول قائم ڪيا.ساڌو واسواڻيءَ جي ڪوشش سان سکر ۾ “اپاشنا منڊلي” ۽ لاڙڪاڻي ۾ “سڌار سڀا” قائم ٿي. سکر ۾ ساڌو گوڪداس “برهمو سماج” لاءِ جو بيمثال ڪم ڪيو هو، انهيءَ کي ڪڏهن به نظرانداز ڪري نٿو سگهجي. شڪارپور ۾ وري واڌو مل اڪيڊمي قائم ڪئي. ڪوڙيمل جي ڪوشش سان “ڀريا” ۾ ڇوڪرين جو اسڪول قائم ٿيو ۽ بعد ۾ اتي “ڪوڙو مل اڪيڊمي” به قائم ٿي.

برهمو سماجين سنڌ ۾ ڇوڪرين جي تعليم لاءِ عملي توڙي نظري ڪم ڪيو. هن تحريڪ کي عام ڪرائڻ لاءِ سڀ کان  پهريون ڪوڙيمل چندن مل “پڪو پهه” نالي ڪتاب لکيو. جيڪو عورتن جي تعليم جي مسئلي تي انگريزي راڄ ۾ لکيل پهريون ڪتاب هو. برهمو سماج جي اثر هيٺ سنڌ ۾ ڪيترائي چڱا ڪم ٿيا. هڪ طرف عورتن ۾ تعليم وٺڻ جو شوق پيدا ٿيو ۽ ٻئي طرف مردن واري شراب نوشي ۽ ٻئي نشي کان پرهيز ڪرڻ شروع ڪئي. انهيءَ سلسلي ۾ سنڌ ۾ ڪيتريون ئي “نشي ناشڪ ڪانفرنسون” به ٿيون. جڏهن سنڌ ۾ “برهمو سماج” جي تحريڪ زور شور سان هلي رهي هئي، تڏهن سنڌ جي وڏن شهرن ۾ ٻه دفعا وبا پکڙي هئي. انهيءَ نازڪ موقعي تي سنڌ جي “برهمو سماجين چڱيءَ طرح پاڻ موکيو. پنهنجي جان جوکي ۾ وجهي مريضن جي سار سنڀال ۽ دوا درمل جو بندوبست ڪيائون ۽ شهرن جي صفائي لاءِ اپاءَ ورتائون. سنڌ جي برهمو سماجين جي اهڙين خدمتن جو ذڪر “سنڌي سونهارا” “سنڌ جا مڻيا” “سنڌ ۽ هند جا سنت” ۽ ٻين ڪيترن ڪتابن ۾ ڏنو ويو آهي.

سنڌ جي برهمو سماجين پنهنجي وطن ۾ برهمو سماج جا ڪيترائي ساليانه سميلن به سڏايا. انهن کال سواءِ سنڌ کان ٻاهر، خاص ڪري ڪلڪتي ۾ جڏهن اهڙا ميڙ ٿيندا هئا ته سنڌ مان ڪيترا ماڻهو ڪهي وڃي انهن ۾ شريڪ ٿيندا هئا. مثال طور جنوري 1881ع ۾ ڪلڪتي ۾ جڏهن جلسو ٿيو ته ساڌو نولراءِ ديوان تاراچند، مسٽر اوبا وشنو (حيدرآباد ۾ تڏهوڪو سب جج) ديوان ڌرم داس ڀوڄراج ۽ ديوان گربومل جوهر سنگ انهيءَ ۾ شرڪت ڪئي هئي. برهمو سماج جي تحريڪ جتي سنڌ جي هندو سماج، تعيلم ۽ مذهب کي متاثر ڪيو، اتي اسان جي ٻولي ۽ علم ادب تي به پنهنجا اثر ڇڏيا. سنڌ جي برهمو سماجين مان اڪثريت تعليمدانن ۽ اديبن جي هئي، جن مان ڪن ڪلاس جي ڪمرن ۾ وڃي شاگردياڻين جي ٻولي ۽ سوچ تي سڌو سنئون اثر وڌو ۽ ٻين وري قلم وسيلي ساڳيو پيغام قوم تائين پهچايو. جيتوڻيڪ اهڙن اديبن جو سموريون لکڻيون “برهمو سماج” جي تحريڪ جو پڙاڏو نه آهن، پر ان هوندي به هنن ڪيترائي اهڙا ڪتاب لکيا جن کي نج برهمو سماج جو ادب چئي سگهجي ٿو. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ برهمو سماج جون جيڪي شاخون هيون، انهن ڪجهه ڪتاب به شايع ڪرايا. ان کانسواءِ ديوان ڪوڙيمل چندن مل جي ڪتاب “پڪو پهه” ۽ اين جي ايڇ اڪيڊميءَ طرفان نڪرندڙ رسالا “سرسوتي” ۽ “سڌار پتريڪا” کي به برهمو سماج جي ادب صحافت ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو.

انهن ڪتابن ۽ رسالن کان سواءِ هي ڪتاب به سنڌيءَ ۾ برهمو سماج جي تحريڪ سبب لکيا ۽ ترجمو ڪيا ويا:

“آريه ناري چرتر” (ديوان ڪوڙومل 1905ع) “مهاتمائن جا درشن” ايضاَ 1907ع نئو وڌان جي اصليت” (ڪرپال سنگهه 1912ع) “جيون ويد” (ڊاڪٽر پريتمداس 1921ع) “راجا رام موهن راءِ جو جيون چرتر” (نرملداس گربخشاڻي_ 1932ع) “مهارشي ديوند ناٿ جو جيون چرتر” (نرملداس گربخشاڻي 1938ع) “نئون سنهتا” (ڪيشب چندرسين- ديوان چند مير چنداڻي- 1940ع) “پرلوڪ جو پيغام”(ڪيشب چندرسين- ديوان چند مير چنداڻي- 1941ع) “ساڌو هيرانند جو جيون چرتر” (واڌو مل مولچند 1933) “ديوان موتيرام شوقيرام جو جيون چرتر” (واڌو مل مولچند 1946ع) ”اميريڪا جا مهاپرش” (نرملداس گربخشاڻي) “گوتم ٻڌ” “پريم مالها (ڀڄن) “روپ مالها (ڀڄن)” “پشپا تجلي (ڀڄن)” “سنڌ جو هيرو”(سوانح) “ڀڳت روپ چند” (سوانح).

ڪنول جو گُل ۽ ڏيڏر، ٻئي هڪ ئي تلاءَ ۾، پاڻيءَ ۾ رهن ٿا. پر سندن وچ ۾ پريم جُڙي نه سگهيو آهي. ڏيڏرن کي اها سُڌئي نه آهي ته مٿي سطح تي ڪنول ڦلاريو بيٺو آهي.

(قاضي قادن جي ٻن بيتن جو متن)