Gul hayat institute’s holdings On muslim league

FIRST PHASE OF SINDH MUSLIM LEAGUE

(Following Material/Information/Data relating to the first phase of MUSLIM League in Sindh, is available in institute).

1 A letter from Ghulam Ali Chagla dt: 20-01-1912 sent to the Secretary All-India Muslim League. (English/ Hand written/ Photo Stat).

2. A letter from Hafizula Shahabudin Baba dt: Feb:1912 addressed to the Secretary All-India Muslim League. (English / Typed/ photo Stat).

3. A letter from Hafizula Shahabudin dt: Feb: 1912 addressed to Ansari Assistant Secretary All-India Muslim League. ( English/ Typed/ Photo Stat).

4. A letter from the Hon’able G.M Bhurguri dt:04-06-1915 to the Hon’able Secretary All-India Muslim League. ( English/ Hand written/ Incomplete/ Photo Stat).

5. A letter from Secretary All-India Muslim League dt: 24-01-917 addressed to the Secretary Sindh Muslim League.( English/ Incomplete text).

6. A letter from Assistant Secretary All-India Muslim League dt: 07-05-1918 addressed to the Hon. Secretary Sindh Muslim. (English/ Typed/ Photo Stat).

7. A letter from A.M Ansari, Secretary Sindh Muslim League dt: Nil, addressed to Syed Zahur Ahmed Secretary All-India Muslim League. ( English/ Copied from the original one).

8. A letter from A.M Ansari, Secretary Sindh Muslim League dt: Nil, addressed to the Secretary All-India Muslim League. (English/Text Copied from the original one).

9. A letter from Ghulam Ali Chagla dt: 24-09-1917 addressed to Wazir Hassan. (English/ Photo Stat).

10. A telegram dt:25-09-1917 from Ghulam Ali Chagla sent to the Secretary All-India Muslim League. (Text Copied from original one).

11. A telegram dt: 05-11-1917 from Ghulam Ali Chagla sent to Wazir Hassan, Secretary All-India Muslim League. (Text Copied from the original/ English).

12. A letter from Sindh Muslim League dt: 07-11-1917 addressed to the Secretary all-India Muslim League. (English/ Typed/ Incomplete).

ACTIVITIES OF Sindh Muslim League

‘Sindh Muslim League conference-1938’ Reporting in the Indian Annual Register, (1938, English/ Photo stat).

‘Meeting of the Muslim National Guard Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 08-19-1939 (Sindhi/ Photo Stat).

‘Statement of Sindh Muslim league Leaders on the issue of Masjid Manzalgah’- Press Report published in Daily Al-Whaheed, dt: 18-08-1939 (Sindhi/ Photo Stat).

‘Sindh MuslimLeague function held at Karachi. Press Report published in Daily Al-Waheed, in its issue of 14-02-1939. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Sindh Muslim League Leader,Sir Haji Abdullah Haroon discusses Sindh problems with the victory of the Hind’. Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 14-10-1939. ( Sindhi / Photo Stat).

‘Statement of the President of the Sindh Muslim League regarding restorastion of Masjid Manzalgah. Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 16-08-1940. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Meeting of the Sindh provincial Muslim League Council’ Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 16-08-1940. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Circular letter/ Notice of the office Secretary of the Sindh Muslim League regarding celebration of 19th April (1940) as a solidetary day with Pakistan’. Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 13-04-1940 ( Sindhi/ Photo Stat).

‘Statement of the President of Sindh Muslim League regarding Hindu-Muslim relations in Sindh’. Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 06-01-1940. ( Sindhi/ Photo Stat).

‘Resolutions passed in the meeting of the Sindh Muslim League Council.’ Press report, Daily Al-Waheed, Dated: 28-12-1940. (Sindhi/Photo Stat).

‘Meeting of the Sindh Muslim League General Body.’ Press Report, daily Al-Waheed, Dated: 29-01-1940. (Sindhi/ Photo Stat)

“Meeting of the Sindh Provincial Muslim League” Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 24.1.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Circular of the Sindh Provincial Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 22.1.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Meeting of the Working Committee of the Sindh Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 27.2.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Statement of Sir Haji Abdullah Haroon regarding formation of “Sindh Cabinet”. Daily Al-Waheed, dated: 12.3.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Muslim Journalist’s Association formed by the Sindh Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 3.4.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“The meeting of the Working Committee of the Sindh provincial Muslim League.( Reporting in the Indian Annual Register, 1944 ,English/ Photo Stat)

ACTIVITIES OF VARIOUS BRANCHIES OF THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(This material consists of Press Reports published in the Daily Al-Waheed, Karachi. It is hand written and in Sindhi Language)

PAMPHLETS, POSTERS, BOOKLETS AND OTHER IMPORTANT DOCUMENTS

(Following documents are available and preserved in the institute.)

1. “Memorandum presented to Chelmsford by Sindh Muslim League in 1917,(English)

2. “Various Editorials and Articles regarding Hindu-Muslims relations in Sindh & Case of Natho Ram 1935-1947

3. “The report of the First Sindh Provincial Muslim League conference held at Karachi 1938.( English)

4. Editorial of Monthly TAUHEED , Karachi regarding Sindh Provincial Muslim League Conference 1938 (Sindh/ Photo Stat)

5. “Piigham-e-Haq, booklet by G.M.Nizami,1938(Sindh/Photo Stat)”

6. “Muslims, Congress & league” Book by Sheikh Abdul Hakim, President ,Jacobabad Muslim League. 1938.

7. “Why Muslim League for Sindh,” booklet by Haji Abdullah Haroon ,1938,(Sindhi/ Photo stat)

8. “ Some aspects of the Sindh Ministerial questions.” by Haji Abdullah Haroon, 1929(Sindhi/ Photo stat)

9. “Importance of the Musilm league for Sindh.” Pamphlet by Haji Abdul Haroon(Sindhi/ Photo stat)

10. “An Appeal to the Muslim League branch Sindh” by Haji Abdul Haoon(Sindh/ Photo stat)

11. Text/Darft of the PAKISTAN PLEDGE sworn at public meeting held at Karachi on 23.03.1941 (English/ Photo stat)

12. “Editorial of Daily Al Waheed” Dated 21.1.1941 regarding Sindh Assembly Advisory committee (Sindh/ Photo stat)

13. “Pakistan and United India” Booklet by Nazir Hussain, Haideri, 1942 (Sindhi /Photo stat)

14. Poster regarding celebration on23 March 1942 by Sindh Muslim League (Sindh/Photo Stat)

15. Sapasnama Presented to Quaid-e-Azam by A.Hamid Siddque 1943 (urdu/ original)

16. Manzoom Sapasnama presented to Quaid-e-Azam by A.Hamid Siddque (urdu/ Original)

17. Sapasnama presented to Quaid-e-Azam M.A Jinnah By the president, Sindh Maderssah 1943, (English/Original)

18. Editorial of monthly Tauheed, Karachi Regarding Annual session of Al-India Muslim League 1943 (Sindh / Photo stat )

19. Address of Chairman Welcome Committee delivered on the occasion of 31stAnnual session for All-India Muslim League held at Karachi in 1943 (Sindh/ Photo Stat)

20. Aims Objects and Constitution on of the Sindh Provincial Muslim League ,1943. (Sindh/ Photo Stat)

21. Issue of the Daily Gazette, Dated: 23.03.1944 containing editorial on Jinnah-Sikandar Pact (English/Original)

22. “How to achieve Pakistan” By G.A Nizami, 1945 (Sindhi/ Photo stat)

23. Taranai-Pakistan” by Ghulam Ahmed Nizami(Sindh/Original)

24. “Pakistan Aim of Muslim League”, Pamphlet by Qazi Muhammad Akbar, Gen. Secretary, Hyderabad District Muslim League. 1943(Sindh/ Photo Stat)

25. Election Poster Issued by G.M Syed, President Sindh Muslim League.1945(Sindh/ Original)

26. Editorial of weekly TOHEED, Karachi, Dated: Dec:1945 Against the Pakistani Movement (Sindh/Photo Stat)

27. “Sindh Politics”, Book by Mamtaz Ali of Shikarpur, 1945,(Sindh/Photo Stat)

28. Court Inquiry report on the Manzalagh Masjid Sukkur, 1945(English/Photo Stat)

29. A few letters by the Secretary of the Muslim Ladies Association, 1946 (Urdu/ Original)

30. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi, Dated: July 1946 regarding Ulemeh & Muslim League Relations (Sindh/ Photo stat)

31. “Our Pakistan,” Booklet by Tahira Aijaz Hussain Agha,1946 (Sindh/photo stat)

32. Proceedings of the Sindh Assembly, in connection with passing the condolence Resolutions on the sad death of the Quaid-e-Azam ,1947 (English,urdu,Sindhi/ Photo stat)

33. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi, Dated: April 1947, regarding the creation of Pakistan” (Sindh/ Photo stat)

34. Editorial of monthly TOUHEED, Karachi regarding the making Pakistan a Islamic state, 1947(Sindh/ Photo Sta)

35. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi Dated July 1947 regarding future shape of Pakistan state.(Sindh /Photo Stat)

36. Editorial of monthly TOUHEED, Karachi, on the sad death of Sir Ghulam Hussain Hidayatullah”, Sept: 1948(Sindh/ Photo stat).

RESTORATION OF MASJID MANZALGAH SUKKUR:

(Sindh Muslim League launched the movement for the restoration of Masjid Manzalgah of Sukkur. The Gul Hayat institute has managed to preserve News Items, Press releases, Statements and relevant Material published in the Daily Al Waheed. Details of the material are as under)

BIOGHAPHICAL INFORMATION

(Gul Hayat institute has carried out research work on the life and achievements of Freedom Fighters, this institute is in position in providing such information and photographs of the following famous leaders and workers.

1.     Ghulam Ali Ghagla

2.     Sir Haji Abdul Haroon

3.     G.M Syed

4.     M.Ayoob Khuhro

5.     Rais Ghulam Muhammad Burguri

6.     Ghlam Mustafa Bhurgri

7.     Syed Hassan Bakhsh Shah

8.     Noor Muhammad Wakil

9.     Syed Khair Shah

10.                        Agha Nazar Ali Khan

11.                        Ghulam Nabi Pathan

12.                        Hafiz Khair Muhammad Odhi

13.                        Kazi Fazullah

14.                        Haji Ameer Ali Lahori

15.                        Ali Muhammad Shah Rashdi

16.                        Mukhdoom Ghulam Hayder

17.                        G.M. khan issran

18.                        Mrs. Jena bai Allana

19.                        Pir Ghulam Hyder shah

20.                        G.A. Allana

21.                        Sir Ghulam Hussian Hidayatullah

22.                        Miran Muhammad Shah

23.                        Mir Bunday Ali Khan

24.                        Syed Muhammad Ali Shah

25.                        Moulvi Zahurul Hassan Daris

26.                        Mir Rasool Bux Talpur

27.                        Muhammad Hashim Gozdar

28.                        Qazi Muhammad Akbar

29.                        Sheikh Abdul Majid Sindhi

30.                        Fakir Muhammad Unnar

31.                        Pir Ghulam Mujadid

32.                        Pir Ali Anwar Shah Rashdi

33.                        Allah Bux Khan Gabol

34.                        Sardar Nabi Bux Bhutto

35.                        Mir Ghulam Ali Talpur

36.                        Abdul Hameed Khan Issani

37.                        Muhammad Yusif Chandio

38.                        Muhammad Khan

39.                        Syed Ghulam Nabi Shah

40.                        Molana Deen Muhammad Wafai

41.                        Abdul Rehman

42.                        Hatim Ali Alvi

43.                        Hakim Shamiuddin

44.                        Mirza Nadir Beg

45.                        Haji Mola Bux Sommro

46.                        Ali Gohar Khan Lahori

47.                        Muhammad Usman Sommro

48.                        Agha Badaruddin

49.                        Abdul Satar Pirzado

50.                        Makhdom Talibul-Moula

51.                        Mahmood. A Haroon

52.                        Dr: Haji Ghulam Hassan

53.                        Mohammad Hashim Gazdar

54.                        Syed Ali Akbar Shah

55.                        Pir Illahi Bux

56.                        Sayed Qabool Muhammad Shah

57.                        Mir Bandah Ali Talpur

58.                        Pir Baqadar Shah

59.                        Mrs. Mariam Hoodboy

60.                        Mrs. Khadija Daudpoto

61.                        K.B Ghulam Muhammad Wasan

62.                        Mir Jaffar Khan Jamli

63.                        Sardar Kaisar Khan Bozdar

64.                        Pir Qurban Ali Shah

65.                        Ghulam Rasool Jatoi

HAJI ABDULLAH HAROON’S LETTERS RELATING TO THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(Sir Haji Abdullah Haroon played vital role in establishing, organizing and popularizing Muslim League in Sindh during last decade of British period. He wrote and sent so many letters to various political leaders and workers. Photo stat copies of his following letters addressed to G.M Syed are preserved in this institute).

YUSUF ABDULLAH’S LETTERS RELATING TO THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(Photo state copies of the following letters addressed by Yusuf Abdullah Haroon are preserved in this institute)

G.M SYED PAPERS RELATING TO MUSLIM LEAGUE

(Photo Stat copies of the following papers are available in this institute).

1. S.K. Burhanullah’s letter (dt: 24.12.1940) addressed to G.M Syed.

2. G.M. Syed’s letter (dt: 30.12.1940) addressed to Haji Abdullah Haroon.

3. G.M.Syed ‘s letter (dt: 22.4.1941) addressed to M.A hafiz.

4. Statement of G.M Syed (dt: 13.4.1941) on turn of events in Sindh politics.

5. Circular latter by G.M Syed (dt: 19.2.1944)

6. Notes by G.M Syed on putting the Muslim League on a sound footing.

7. Meeting notice issued by G.M Syed (dt: 11.5.1945)

8. G.M Syed’s letter addressed to the convener, Central Parliamentary Board of the All- India Muslim League.

9. Circular letter to his friends

10. “Wanted: A new Outlook. A new ideology”. An article by G.M.Syed

11. Sindh Govt: Gazette Extra 18.2.1949.regarding position field by G.M Syed against Qazi Muhammad Akbar.

SYED ZAKIR ALI LETTERS

(Syed Zakir Ali, secretary central civil Defense committee of the All India Muslim League wrote a few letters to G.M Syed)

 1-Document

سنده شيشه دار دارالاشاعت جي طرفان

ڪتاب نمبر 1- سال ۱۹۴۲

پاڪستان ۽ اکنڊ هندوستان جو خيال خاڪو

از- نذير حسين ايڇ حيدري بدين

پهريون دفعو سڀ حق واسطا قائم. ڪاپيون: ۲۵۰

قيمت في ڪاپي: –۴–

پاڪستان ۾ ڇا ٿيندو؟

از قلم:- نذير حسين ايڇ حيدري بدين

پاڪستان! ڪهڙو نه پيارو نالو آهي. ڇو نه هجي؟ مسلمان هند جو نصيب العين. اسلاميان هندستان جو متحده واحد مطالبو ازان سواءِ پاڪ استان يعني پاڪن جي رهڻ جو هنڌ. پوءِ ڇو نه اهو نالو عزت ۽ توقير سان ورتو وڃي. اسلامي اخبارن تي نظر ڪريو ته جلي حرفن ۾ پاڪستان لکيل نظر ايندو مسلمان محلن مان وڃي گذرو ته پاڪستان ليکي جا نعرا ٻڌڻ ۾ ايندا. هندوستان جي هر مسلمان جو پاڪستان گويا جزوه ايمان ٿي ويو آهي. آخر اهو پاڪستان ڇا آهي؟ نالي مان ته ظاهر آهي ته اهو ملڪ جتي رڳو پاڪ ئي پاڪ هوندا. يعني ناپاڪن کي اتي رهڻ لاءِ ڪا به جڳهه نه هوندي. جنهن کي ٻين اکرن ۾ هن طرح ادا ڪري سگهجي ٿو ته حڪومت الاهيه جو دور دورو هوندو. قانون الاهي رائج هوندو جنهن جي روءِ سان شراب قطعا بند هوندو. چور جا هٿ ڪاٽيا ويندا، زاني کي سنگسار ڪرايو ويندو، بي نمازي کلي درا هڻايا ويندا، اقليتن جي هر طرح حفاظت ڪئي ويندي، لا اکراه في الدين تي سختيءَ سان عمل ڪيو ويندو. امن امان هوندو سلامتي هوندي رشوت خوري بند هوندي. محتاج خانه هوندا. مساوات هوندي سرمايه داري برباد ڪئي ويندي. کل مومنون اخوت تي عمل هوندو ڪو ڪنهن کان وڌيڪ نه هوندو نه ڪو غني هوندو نه ڪو اعظم نه غريب هوندو نه مسڪين محمود و اياز جو درجو هڪ جهڙو هوندو. وحشيا خانه بند هوندا. مسجدون آباد هونديون. هر طرف حمد خدا جا نغمه هوندا مطلب ته پاڪستان جي سرزمين جنت ارضي بڻيل هوندي. جيڪڏهن انهيءَ خيال سان پاڪستان قائم ڪيو وڃي ته ”دل مان شادم چشم مان روشن“ اسان جي اهڙي پاڪستان سان کلي همدردي آهي. پر ڇا؟ سچ پچ ائين ٿيندو؟ ڇا ائين ممڪن آهي ته پاڪستان جا پايو وجهندڙ مسٽر، خان صاحب خانبهادر، سر، آنريبل صاحب، جاگيرداري ۽ زمينداري کي خيرباد چوندا؟ رشوت شراب ۽ زنا کان توبهه ڪندا؟ پنهنجي زر خريد ٻانهن نوڪرن ۽ غلامن کي پاڻ جهڙو سمجهندا جيڪڏهن پاڻ به خلاف قانون ڪن ته پاڻ تي به حد شروع جاري ڪرائيندا؟ ڇا هندستان جي مسلمانن کان پڇيو ويو آهي ته هو قانون الاهي رائج ڪرائڻ چاهين ٿا؟

چوڻ ته بلڪل آسان آهي ته حڪومت الاهيه قائم ٿئي. مگر اسان پنهنجي ڪرتوتن تي به نظر ڪئي اهي ته اسان ڪري رهيا آهيون؟ قانون الاهي جي رائج ٿيڻ بعد اسان ڪيترو وقت انهيءَ حڪومت الاهي ۾ گذاري سگهنداسون؟ ”گفتن و کردن فرق دارد“.

اسان جي ته خيال ۾ حڪومت الاهيه (پاڪستان) قائم ڪرڻ وارا. اول پاڻ کي به ٻين مسلمانن کي پاڪ بڻائڻ جي ڪوشش ڪن. اسان کي پاڪستان ۾ گذارڻ جو لائق بڻائين. ان بعد پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪن. پر جيڪڏهن پاڪستان جي معنيٰ فقط مسلماني حڪومت آهي. جيئن اڳي مسلم سلطنتون قائم هيون جهڙوڪ ٻنهي اميه بني عباسي ترڪ، مغل حڪومتون. ته پوءِ آءُ عرض ڪندس ته اها حڪومت مسلماني حڪومت ته هوندي مگر پاڪستان نه هوندو. جنهن ۾ مذهب جي آڙ ۾ خون جون نديون وهايون وينديون ۽ ڀروارين امن پسند حڪومتن کي مسلمانن جي جارحانه ڪارروائين کان چين نه هوندو. شاهان وقت جون محلاتون ٻڪرين جي ڌڻن وانگر حسن ڪافر ادا ۽ شاهد ان رويي سان ڀريل هونديون پس پرده ته خود ارڪان حڪومت مئي نوشي ۾ مصروف هوندا مگر ظاهر شرابين لاَءِ شرعي حدون مقرر هونديون. راڳ ۽ ناچ جون مجلسون گرم هونديون. طبقاتي تقسيم هوندي ڪي ٻارهن هزاري هوندا ته ڪي ڏهه هزاري ڪي وري پنجهه هزاري ته ڪي وري هڪ هزاري ڪي ويچارا نان جوبن جا به محتاج هوندا. چالاڪ ۽ مڪار سرمايه دار خزانن جا مالڪ هوندا. غريب ۽ ٻالا ڀولا مصيبتن ۾ مبتلا جن جي دور حڪومتن ۾ ڪتن جا ته پيٽ پاليا ويندا مگر محتاج ۽ اپاهج رستن تي بکن سبب مرندا نظر ايندا. خوشامدڙيا ۽ ظالم فائز اليرام هوندا. مسلمانن جا بهترين دماغ نه ته مذهبي پيشوا جيل جي تاريڪ ڪوٺڙين ۾ بند هوندا. يا تيرن ۽ تلوارين سان ٽڪر ٽڪر ڪيا ويندا. معصوم ٻچن ۽ بيگناهه عورتن سان شاهي جيل خانه ڀريل هوندا. حوس پرستي اسلامي جهاد جو نالو اختيار ڪري بلائي بي درمان جي طرح. دنيا ۾ قتل غارت جي گرم بازاري لڳائي ڇڏيندي آزاد فطرت انسان کي جانورن وانگر غلام بڻايو ويندو. اقليت واريون قومون اڪثريت جي ظلم کان نانه رڪتان هونديون حصول زر ۽ طلب جاءِ خبر نه آهي ته انساني دنيا لاءِ ڪيتريون نيون مصيبتون پيدا ڪندو.

شايد وري به بيگناهه مقتولن جو خون رنگ آڻي. مظلومن جون آخرن عرش الاهيءَ کي لرزائي ڇڏين. قهر الاهي جوش ۾ اچي ۽ وري به شايد پاڪستان جي ظالمن کي ابدي غلاميءَ ۾ مبتلا ٿيڻو پوي. (ڏسو تاريخه اسلام دورحڪومت اميه ۽ عباسيه) ۽ پاڪستان جي عيوض غلامستان بڻجي وڃي. پر جيڪڏهن پاڪستان مان مطلب اڄڪلهه جي اسلامي جمهوري حڪومتن جهڙي حڪومت قائم ڪرڻ جو آهي. جهڙوڪ ترڪي وغيره تڏهن به انهيءَ حڪومت جو نالو پاڪستان موزون نه ٿندو. انهيءَ بهادرن جي پرده کي خيرباد چئي ڇڏيو آهي. جن حڪم خدا کي ٺڪرائي زالن کي جهاد جي اجازت ڏني آهي. جي قوميت ۽ وطنيت جي بتن جا پوڄاري آهن جي اسلام جي بجاءِ ترڪ هئڻ تي ناز ڪن ٿا. جن اسلامي مرڪزي زبان عربي جو بنياد مٽائڻ لاءِ ٻانگه ۽ نماز جي صورت تي مسخ ڪري ڇڏي آهي. جن جي دلين ۾ پنهنجي اسلامي ڀائرن لاءِ ڪا به همدردي ڪانهي. جن ايراني ڀائرن جي مصيبتن ۾ خير گيري نه ڪئي جي بيگنال جي ڏڪار وقت پنهنجي ڀائرن کي هڪ پائي به امداد نه ڏئي سگهيا. خالي ڪاغذي ٺهراءَ جي همدردي به نه ڪيائون انهن کان ته هندستاني غلام هزار بار بهتر آهن جن ۾ انساني همدردي آهي. مسلمانيت آهي، جيڪي پنهنجي ڀائرن جي تڪليفن کان متاثر ٿين ٿا جن جو نعرو آهي ”مسلم هين هم وطن هي سارا جهان همارا“ جي قوميت ۽ وطنيت جي بتن کان دور آهن. جن کي هندستان هئڻ تي ناز نه آهي. بلڪه ملسمان هئڻ تي ناز آهي جن غلام هوندي به آزاد ملڪن تي سوين احسان ڪيا آهن. جن غلاميءَ ۾ رهندي به ترڪي ۽ ٻين اسلامي حڪومتن لاءِ سوين تڪليفون ڏٺيون. پاڻيءَ جي طرح خلافت هلچل ۾ پئسو خرچ ڪيو گهر ٻار ڇڏي هجرتون ڪيون. قيد و بند جون تڪليفون ڏٺيون. زلزلن ۽ ڏوڪارن جي وقت ڪروڙين رپيا ڪٺا ڪري آزاد اسلامي حڪومتن خود ترڪن جي مدد ڪئي.

اسان ترڪ ٿيڻ نٿا چاهيون، اسان ايرانين کان بيزار آهيون. اسان جو افغانين سان سروڪار ڪونهي. اسان مسلمان ٿيڻ چاهيون ٿا. مومن ٿيڻ جا خواهان آهيون.

اسين وري به پاڪستان قائم ڪرڻ جي دعويدارن جي خدمت ۾ باادب عرض ڪنداسون ته اسان کي پاڪستان ۽ حقيقي پاڪستان گهرجي به ته مسلمانن جي حڪومت. پوءِ اها راهه جمهوري هجي يا سلطنت شاهي يا ڊڪٽيٽرشپ. يا ڪنهن ٻئي نموني جي. اسان کي پراڻي تاريخ مان تلخ تجربا حاصل ٿي چڪا آهن ته مسلمانن برسر اقتدار هئڻ وقت ڇا ڇا ڪيو تنهنڪري اسان پاڪستان صرف پاڪستان جا حامي آهيون جنهن جي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان جو ٻچو ٻچو پنهنجي خون جو آخري خطرو وهائڻ لاءِ تيار آهي. بشرطيڪ اسان کي يقين ٿئي ته حقيقي پاڪستان قائم ڪيو ويندو. باقي ٻي ڪا به حڪومت اسان جي لاءِ غلاميءَ جي تجديد ٿيندي پوءِ اها چاهي مسلمانن جي هجي يا غير مسلمانن جي. بقول علامه اقبال:

سروري زيبا فقط اس ذات هي همتا ڪوهي

حڪمران هي اڪه وهي باقي بتان آذري.

ان جو يقين هن صورت ۾ پيش ڪري سگهجي ٿو ته اسان جا پاڪستاني ليڊر اڄ جو اڄ شراب ڇڏي ڏين نمازي بڻجي وڃن. رشوت کي خيرباد چئي ڇڏين ڪٺا ڪيل خزانا راهه خدا ۾ لٽائي ڇڏين جاگيرداري ۽ زمينداري ختم ڪري ڇڏين مومن ۽ صرف مومن (پاڪ) بڻجي وڃن. ڪلبون، ناچ گهر وغيره هڪدم بند ڪري ڇڏين. اهو ئي پاڪستان حاصل ڪرڻ جو بهترين رستو آهي. جيڪڏهن ائين ڪرڻ لاءِ تيار نه آهن ته پوءِ پاڪستان دنيا جي ٻين قومن لاءِ تفريح جو سامان بڻجي ويندو.

اکنڊ هندستان ۾ ڇا ٿيندو؟

هن کان اڳي اسان جو مضمون پاڪستان ۾ ڇا ٿيندو شايع ٿي چڪو آهي انهيءَ مان هرگز اها مراد ڪا نه آهي ته اسان پاڪستان جي برخلاف آهيون يا مسلم ليگ جي مخالفت ۾ آهيون مگر انهيءَ مضمون لکڻ مان اسان جو مطلب ليڊر ان مسلم ليگ تي نڪته چيني آهي. گويا اسان جو مطلب آهي ته بني امين ۽ بني عباسين واري حڪومت اسان تي نه مڙهي وڃي ته ترڪن ۽ ايرانين واري حڪومت قائم ڪجي پاڪ آزادي ملڻ بعد پاڪستان ۽ صرف پاڪستان يعني حڪومت الاهي قائم ڪئي وڃي. هاڻي اسان هن مضمون ۾ ڏيکاريون ٿا ته اکنڊ هندوستان ۾ ڇا ٿيندو؟

هندن جو راڄ هوندو، هر گهر تي ٽرنگو جهنڊو ڦڙڪندو نظر ايندو، وندي ماترم جا ترانا هوندا، آذانون بند ڪيون وينديون، بي پردگي هوندي، نيم عرياني هوندي، غيرت جو ڏيوالو نڪري ويندو. بليڪ مارڪيٽ جو دور دورو هوندو. وياجن جون مصيبتون هونديون، مسجدن ۽ مسلماني عبادت گاهن تي حملا هوندا. مسلمانن جي زمينن جاگيرن تي واڻين جا قبضا هوندا. نه رڳو ڳئون ڪشي بند ڪئي ويندي پر هڪ هڪ گانءِ جي عيوض هزارن مسلمانن جون حياتيون وٺڻ سعادت ابدي سمجهي ويندي. ڳئو ماتا ۽ بيل باب جي هر جاءِ پوڄا هوندي انهن جو بول براز هوٽلن ۾ ۽ عام جڳهين تي مڪئي حاصل ڪرڻ لاءِ ڳري بها ۾ وڪامندو نظر ايندو ۽ ان کي ناز ۽ فخر سان پيتو ويندو. قرآن ڪريم جي ورقن ۾ ڄاڻي واڻي پڪوڙا ويڙهي وڪرو ڪيا ويندا، مسجدن کي مندرن ۽ گوردوارن ۾ تبديل ڪيو ويندو. مسلمانن کي ڄٽ وحشي، بدمعاش، چور، ڌاڙيل خوني ۽ گونڊو وغيره وغيره جي حقارت آميز نالن سان ياد ڪيو ويندو. جهاٽڪي جو گوشت عام جام مروج هوندو، اسلامي تهوارن جا جلوس بند ڪيا ويندا. مسجدن ۽ عبادتگاهن جي اڳيان بقنڊون ۽ ناقوس وڄايا ويندا. مسلمانن کي هندن جي پاڙن بلڪه شهرن کان حڪمن هڪايو ويندو. زالن کي عام آزادي ڏئي پرده ڪندڙ قومن کي زوري پردو ٺهرائڻ تي مجبور ڪيو ويندو. ڪنهن به مسلمان جي جان مال عزت محفوظ نه هوندي نه رڳو ايترو پر انهن ملڇن کان پارت ماتا جي مقدس سرزمين کي پاڪ ڪرڻ سعادت ابدي ۽ مڪئي جو ذريعو سمجهيو ويندو. هڪڙي خدا جي بدران ٽيهه ڪروڙن خدائن جي پوڄا هوندي. حجر ٺڪر ڀتر باهه پاڻي بلڪه دنيا جي هر چيز جي اڳيان گردن نياز خم ڪئي ويندي جئه سيتا رام جئه هند جئه ڀارت ماتا جا پرجوش نعره هر سمت کان ٻڌڻ ۾ ايندا سڀئي وڏا وڏا عهده هندن جي حوالي هوندا ۽ ظاهر ڪيو ويندو ته مسلمان اڃا انهن عهدن جا لائق ئي ڪو نه آهن آفيسن دڪانن ۽ ٻين سرڪاري خواهه غير سرڪاري ڪاروباري ۾ حسين ۽ نازڪ بدن عورتن کي مقرر ڪيو ويندو مسلمانن پاڙن ۾ امن قائم رکڻ جي آساني ۾ چٽي پوليس مقرر ڪئي ويندي ٿي سگهيو ته سندن گهرن ۽ عبادتگاهن کي به جلايو ويندو راهه ويندڙن مسلمانن تي ۽ مسلمانن جي گهرن تي اوچتو اوچتو حملا ڪيا ويندا ۽ ظاهر ڪيو ويندو ته مسلمان بدمعاش ۽ لفنگا آهن ۽ رستي هلندي هندو نيم عريان بازين سان مستي ٿا ڪن. (ڏسو ديش متر 2 مٿي1946) رشوت عام جام هوندي ۽ هندن لاءِ خاص ڪري رشوت وٺڻ گناهه نه هوندو ڇو ته هنن کي هر ڪڪيءَ تي ڏهه هزار ڏيئي ليتي ڏيڻي ٿي پوي. مسلمانن کي انهيءَ ڏوهه ۾ وڌ ۾ ڦاسي ۽ گهٽ ۾ گهٽ جنم ٽيپ ڏني ويندي. مسلمانن کي سياسي توڙي مذهبي طرح ڪرڻ لاءِ سندن مهاسڀا، فارورڊ بلاڪ وغيره وغيره، تحريڪون جاري ڪيون وينديون. ڪو به هندو پنهنجي رخسا رغبت سان به ٻئي مذهب ۾ داخل ٿي نه سگهندو شريفن ۽ اشرافن کي سربازار خواهه اخبارن ۾ دل کولي گاريون ڏنيون وينديون ڪو به مسلمان ائين نه چئي سگهندو ته آءُ اول هندوستاني آهيان پوءِ مسلمان نه چوڻ جي حالت ۾ سندس زبان ڪياڙيءَ کان ڪڍائي ويندي. اردو زبان جو دنيا مان ۽ خاص ڪري هندوستان مان قطعن قلج قمع ڪيو ويندو ان جي جاءِ تي ديتن ۽ راڪشن جي جهوني مندي ۽ سنسڪرت ٻوليءَ کي جڳهه ڏني ويندي هندوستان جي مرڪزي ۽ دفتري ٻولي هندي هوندي سڀ سرڪاري لکپڙهه خواه اخبارون وغيره ابتن اکرن ۾ لکيل نظر اينديون عربي ۽ فارسي جي تعليم ڏيارڻ ۽ وٺڻ قانوني طرح جرم قرار ڏنو ويندو ۽ عربي مدرسه ڪاليج وغيره بنياد کان اکيڙي انهن تي هندي ۽ سنسڪرت وديا شالائون تعمير ڪيون وينديون. مسلمان ڪا به سياسي خواه مذهبي تحريڪ جاري ڪري نه سگهندا. موجوده سڀني تحريڪن جو خاتمو ڪيو ويندو. ڪانگريس کانسواءِ ٻي سڀڪا تحريڪ خلاف قانون قرار ڏني ويندي.

مسلم ليگ جي سڀني ليڊرن کي ديش دروهي ٺهرائي مٿن مقدمه هلايا ويندا ۽ پوءِ کين عبرتناڪ سزائون ڏنيون وينديون. شڪم پرور ملن ۽ مولوين کي وظيفه ڏيئي ۽ سندن پگهار مقرر ڪري مسلم ليگ جي برخلاف پروپيگنڊا ڪئي ويندي. لکن ۽ ڪروڙين رپيا خرچ ڪري ۽ حسن ۽ شراب جون محفلون گرم ڪري ڪن عياش ۽ گمراهه مسلمانن کي خريد ڪري مسلمانن ۾ قوت وڌي ويندي. ڪلب ۾ وڃي ناچ ڪرڻ ۽ سکڻ هر عورت ۽ مرد لاءِ قانوني طرح ضروري قرار ڏنو ويندو. شراب خانا عام جام کوليا ويندا. هر شهر ۽ ڳوٺ ۾ شراب جون بٺيون کولايون وينديون ستيارٿ پرڪاش رنگيلا رسول ۽ تاريخ اسلام جهڙا منحوس ۽ واحيات ڪتاب عام جام شايع ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي جن ۾ مسلمانن جي پيشوائن کي جيڪي ڀري گاريون ڏنيون وينديون جنهن ڪري هر ملڪ هر صوبو هر شهر ۽ هر ڳوٺ ۾ هندو مسلم فساد متل هوندو برهمڻ کٿري ۽ وتشن کانسواءِ باقي ساري هندوستان جون قومون شودرن ۾ شمار ڪيون وينديون انهن سان جيڪڏهن ڪنهن جو ڪپڙو به لڳي ويو ته اکنڊ هندوستان جي ابن کي درياهه شاهه ۾ ڪپڙن سوڌو غوطو ڏيڻو پوندو. انسان جانورن ۽ ٺڪرن ڀترن ۾ ڪو به تفاوت نه رهندو. نانگن، بلائن، وڻن وغيره جي عزت به انسانن کان زياده هوندي ۽ اشرف المخلوقات انسان ٺڪرن ڀترن کان به ڪمتر ليکيو ويندو. باون ۽ ساڌن جي ٻيگهي مچي ويندي گداگرن جي ڪثرت کان دنيا تنگ اچي ويندي خوفناڪ جانورن ۽ درندن کي مارڻ جرم ٺهرايو ويندوجنهنڪري زراعت ۽ انسان جو مال جان هر وقت خطرن ۾ هوندو سورن جا ڌڻ پاليا ويندا ۽ انهن جو کير ۽ گوشت خوشيءَ سان نوش جان ڪيو ويندو جنهنڪري هزارين مرض ڦهليندا ڪارخانن ۽ وڏن وڏن ڏاڏن تي مڪار چالاڪ سرمايه دارن جو قبضو هوندو. مزدور ۽ هاري سواين ۽ وياجن ۾ تباهه ۽ برباد ٿي ويندا. ڪاسبين ۽ ڪڙمين جو ڪو به پرسار حال نه هوندو. مرڪز ۾  هندو سرمايه دار جي حڪومت هوندي جنهنڪري ڪو به غريبن ۽ مسڪينن جي فائدي جو ايڪٽ پاس ٿي نه سگهندو اکنڊ هندوستان فقط وياج خور واڻين ۽ کانڏي ٽولي وارن جي دنيا هوندي. قانون سرمايه دارين جي اکين جي اشاري جو نالو هوندو. پائي پائي ۽ پئسي پئسي تي انسانن جون حياتيون قانوني آڙ وٺي تباهه ڪيون وينديون سرمايه کي زمين ۾ دفن ڪري يا ٽجوڙين ۾ بند ڪري دنيائي تباهي آندي ويندي. اناج ۽ ٻيون زندگي جون ضروري شيون گهرن ۾ بند ڪري ذخيرو ڪيون وينديون ساري هندوستان تي ڏڪار جا آثار نمايان ٿيندا. غريب بيگانن وانگر رستن تي مرندا نظر ايندا شاهوڪار پنهنجي رنگ رلين ۾ مشغول هوندا. جنهنڪري قهر الاهي وري به جوش ۾ ايندو قدرت جو هٿ ظالمن کان انتقام وٺڻ جي لاءِ دراز ٿيندو ۽ سوني جهرڪي هندستان وري به پٿر جي گانءِ بڻجي ويندو. ماڻهون وحشين وانگر جهنگلن ۾ وڃي وڻن جي پنن وغيره تي گذران ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيندا.

اهڙي طرح انسانيت پنهنجي اولين دور جي طرف وري عود ڪئي ويندي. عاليشان شهر ۽ فلڪ برس عمارتون ويران نظر اينديون ۽ آئينده قومن لاءِ عبرت جو ٿيندو.

.................................................

اول هي پڙهو

حامد رمضليا. ڪن دوستن پڇيو ته جيڪڏهن هندو ۽ مسلمان پاڻ ۾ ٺهي نه سگهيا ۽ شملا ڪانفرنس به ڪامياب نه ٿي ۽ وزارتي ڊيليگيشن پاڪستان هندن جي مرضيءَ کانسواءِ مسلم ليگ جي سرائن ڪيو اقليتن وغيره جي سان جي حفاظت جي واسطي جيڪڏهن ڪو به سمجهوتو اڳواٽ نه ٿيو ته پاڪستان ۾ ڪهڙي حڪومت قائم ٿيندي؟ ۽ اهي اقليتون جن پاڪستان جي برخلاف شور مچايو آهي انهن سان پاڪستان جا ابا ڪهڙو سلوڪ ڪندا؟ پر جيڪڏهن انگريزن مسلمانن جي مطالبن کي ٺڪرائي سندن مرضي جي خلاف ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي سمجهوتا کانسواءِ آزادي اکنڊ هندوستان جي صورت ۾ ڪانگريس جي حوالي ڪئي ته اهي ڪهڙي طرح حڪومت هلائيندا؟ ڪانگريس جي مخالفن ۽ اکنڊ هندوستان جي دشمنن خصوصن پاڪستان جي حامين سان ڪهڙو سلوڪ ڪندا؟

انهن ٻنهي سوالن جو جواب اسان ڌرين جي................. تي گهري نظر ڪندي هن ڪتاب ۾ ناظرين جي اڳيان پيش ڪيون ٿا ۽ ان سان گڏ سڄي هندوستان جي هندو خواهه مسلمانن کي عرض ٿا ڪريون ته هو انهن حقيقتن کي مدنظر رکي هندستان جي ٻنهي مکيه جماعتن ڪانگريس ۽ مسلم ليگ تي زور آڻين ته هو اول اقليتن سان........................... حفاظت جا سمجهوتا ڪن ۽ ان...................... مڪمل آزادي وٺن..................... حالتن ۾ پاڪستان خواهه........................جدا پاڪستان ۽ آزاد هندستان ۾ امن قائم رهي سگهندو. پر جيڪڏهن ائين نه ڪيو ويو ۽ ڌريون پنهنجي طاقت جي زور سان برسر اقتدار آيون ته پوءِ يقين ڄاڻيو ته هن ڪتاب جو حرف اعراف صحيح نڪرندو. ڌريون هڪ ٻئي جي ضد ۾ هندوستان ۾ قتل و غارت خون ريزي ڦرلٽ بلڪه ان کان به زياده محشر مچائي ڇڏينديون ۽ اها آزادي هندوستان ﷢لاءِ تباهي بربادي جو پيش خيمون ٿيندو.

نذير حسين ”حيدري“

........................................

سنده شيشه دارالاشاعت جي مدد ڪريو

شيشان سنده جي سياسي ۽ مذهبي حقن جي حفاظت ۽ مذهبي تبليغ جو اهم ڪم سرانجام ڏيڻ لاءِ قائم ڪيو ويو آهي هر هڪ شهري تي قومي فرض آهي ته هن اداري جي امداد ڪري.

مئنيجر سنده شيشه دارالاشاعت بدين

........................................

هي ڪتاب مسٽر ميوه خان ولد مرحوم محمد بچل پنهنجي اماميه پرنٽنگ پريس حيدرآباد سنده ۾ ڇپيو ۽ نذير حسين ايڇ حيدري مئنيجر سنده شيشه دارالاشاعت بدين جي ڇپائي پڌرو ڪيو.

2-Document

پاڪستان جو صحيح رستو!

از قلم

رئيس الهداد خان شجراع

بي-اي-ايل-ايل-بي ايڊووڪيٽ

(رئيس اعظم) پيربخش شجراع

سکر

.........................

(دفع اول) قيمت –۲– (تعداد ۲۵۰۰)

آفتاب پرنٽنگ پريس، صدر، حيدرآباد سنڌ.

پاڪستان جو صحيح رستو!

ملڪ ميراث ڪسي نيست ڪه آيد زيدر

هرڪه شمشير زند سڪئه لا مش خوانند

اڄ چوطرف پاڪستان جو نعرو آهي ۽ پنهنجي حڪومت بڻائڻ جا ولولا آهن ۽ مسلمانن جي راڄ قائم ڪرڻ جي بيقراري آهي. اها بيقراري، اها تڙپ اهو جوش ۽ اهو ولولو هن ڳالهه جو دليل آهي ته مسلمان جون اکيون هينئر کلي چڪيون آهن ۽ هو هاڻي پنهنجي حڪومت قائم ڪرڻ کان گهٽ تي ڪنهن به صورت ۾ راضي ٿيڻ وارو ناهي ۽ هن جي دل پراڻي راڄ ۽ غلامي تي مطمئن رهڻ واري ناهي.

اسان جي نوجوانن جا انهي قسم جا ولولا ۽ خيالات قابل تعريف آهن ۽ هن ڳالهه جو دليل آهن ته اسان جو مستقبل روشن آهي ۽ اسان جو ”آئيندو“ شاندار آهي ۽ اسان جي قوم جو قافلو ڪنهن وقت ضرور انهي منزل مقصود تي هلي پهچندو جنهن لاءِ دليون بيقرار آهن ۽ قلب مضطرب آهن في الحقيقت هڪ مسلمان جو مقصد هڪ مختصر پاڪستان ۽ محدود حڪومت هرگز ناهي بلڪه اسلامي روايات ۽ دين اسلام جي تقاضا آهي ته مسلمان جي نگاهه وسيع هجي ۽ هن کي روءِ زمين جي چپي چپي تي الاهي حڪومت جي قيام کانسواءِ ٻي ڪا به حڪومت منظور نه هجي ۽ هو روءِ زمين تي اسلام کي غالب ڪرڻ لاءِ پنهنجي ويهن نهن جو زور خرچي پنهنجي موليٰ سان وڃي ملي. تاهم اسان جي نوجوانن جو هي مختصر مقصد به قابل عزت ۽ قابل تعريف آهي ۽ ترقي ڏانهن هڪ قدم آهي ۽ منزل مقصود جي بحربي ڪنار جو هڪ قطرو ضرور آهي.

اسلامي راڄ جو پهريون تخيل!

اسلامي حڪومت امام مهدي کان اڳ اچڻ جو تخمل ڪنهن به دماغ ۾ نه هو. ۽ غلبه اسلام ۽ پنهنجي حڪومت جو خيال نه ڪڏهين خواب ۾ به ڪنهن کي ياد ڪو نه هو اهڙي حالت ۾ 1931ع ۾ جنهن شخص سڀ کان پهريان ”اشارات“ لکي اسلامي حڪومت جي قيام جو مقصد مسلمانن اڳيان رهيو سو اهو شخص آهي جنهن جو نالو علامه عنايت الله خان مشرقي آهي ۽ هو ئي موجوده زماني ۾ انهيءِ تخيل جو باني ۽ اسلامي حڪومت جي مقصد جو ڏاڏو آدم آهي ۽ هن کان اڳ ڪنهن کي به انهيءِ ڳالهه جي يادگيري به ڪا نه هئي ۽ اسلامي حڪومت ۽ هندستان ۾ مسلمانن جو پنهنجو راڄ قائم ڪرڻ ڪنهن کي خواب و خيال ۾ به ڪو نه هو. علامه صاحب نه فقط هڪ ڪتاب انهيءَ مقصد لاءِ لکيو بلڪه هڪ قومي تحريڪ خاڪسار جماعت نالي به قائم ڪئي جا انهيءَ مقصد جي حصول لا فوجي مشق ڪرڻ لڳي ۽ مسلم نوجوانن کي اسلامي فوج جو روح پرور نظارو ڏيکاري سندن دماغن کي بيدار ڪيو ۽ سندن دلين ۾ اسلامي حڪومت قائم ڪرڻ جا ولولا ۽ جوش پيدا ڪيا ۽ هندستان جي ڪنڊڪڙڇ ۾ غلبه اسلام جو لٽريچر ۽ غلبه اسلام جو لشڪر نظر اچڻ لڳو ۽ هر طرف مصنوعي جنگين ۽ فوجي ڪئمپن جي ذريعي مسلمانن جي ستل حس کي بيدار ڪيو ويو ۽ انهن جي سينن ۾ اسلامي راڄ قائم ڪرڻ جي آگ لڳائي وئي ۽ انهن جي هٿن پيرن کي اسلام جي غلبه لاءِ حرڪت ۾ آندو ويو ۽ جهاد في سبيل الله  جي جوش ۽ شهادت جي شوق ۾ دليون ٽپي ٽپي حلق تي اچڻ لڳيون. هڪ عظيم الشان لشڪر تيار ٿي رهيو هو ۽ لکين نوجوان ميدان جنگ جا خواب ڏسي ۽ اسلامي حڪومت قائم ڪرڻ لاءِ جهاد جو انتظار ڪري رهيا هئا. مطلب ته اهو سڀ تخيل خاڪسار تحريڪ ۽ ان جي باني علامه مشرقي جي ڪوششن جو نتيجو هو ورنه هن کان اڳ هندستان جي ڪنهن به ٽڪري تي نڪا اهڙي جماعت هئي جا هن طرح نوجوانن جي تربيت گاهه ٿئي ۽ نڪي هن طرح جو ليڊر هو جو هن طرح سڌي طرح ماڻهن کي اسلام جي غلبه ۽ اسلامي حڪومت جي قائم ڪرڻ جي دعوت ڏني. هي هڪ حقيقت آهي جنهن جو انڪار فقط اهو بدبخت انسان ڪري سگهي ٿو جنهن کي انصاف پسند دل ناهي ۽ جو تعصب جي مرض جو مريض آهي ۽ جنهن کي قيامت جي ڏينهن عادل خدا جي سامهون بيهڻ تي يقين ناهي.

پهرين آزمائشي ٽڪر!

1935ع جي انڊيا ايڪٽ هندستان ۾ جاري ٿيڻ ۽ مختلف صوبن ۾ ڪانگريس وزارتون قائم ٿيڻ ڪري ڪانگريس جو ٽيمپريچر بلڪل چڙهي ويو هو ۽ اهي ڪانگريس جون اڇيون ٽوپيون پائي پاڻ کي ديش ڀڳت ۽ ديش شيوڪ سڏائيندا گهمندا هئا تن جي دماغن ۾ هندو راڄ جو جنون پيدا ٿيڻ لڳو ۽ ڪانگريسي پرڳڻن کي هندو تهذيب جو مرڪز بڻائي  وري نئين سر هزارن ورهين جي ويل حڪومت وٺڻ جا سانباها ٿيڻ لڳا ۽ مسلمانن کي هڪ ٻئي ۾ لڙائڻ لاءِ نيچ رستا اختيار ڪيا ويا. لکنو جو مشهور شيعه سني جهڳڙو به انهي ڪانگريس جي منافقانه سياست جو نتيجو هو ۽ مسلمانن جا ٻه فرقا نهايت بيدردي سان هڪٻئي جو خون پي رهيا هئا ۽ ڪانگريس حڪومت انهيءَ فساد جي باهه تي تيل وجهي انهيءَ باهه کي هندستان گير بڻائي رهي هئي. اِهو اُهو وقت هو جو محترم مسٽر جناح ۽ مسلم ليگ ڪنج عافيت ۾ آرام فرمائي رهيا هئا ۽ ڪنهن کي به فڪر ڪو نه هو ته هي ٻه ڀائر ڇو وڙهي رهيا آهن ۽ ڪانگريس وزارت انهن جي مقابلي لاءِ آکاڙي جو ميدان ڇو تيار ڪري رهي آهي، سڀڪو پري کان هي تماشو ڏسي رهيو هو ۽ ڪنهن جي به دل ۾ هن نازڪ مسئلي کي حل ڪرڻ ڏانهن توجهه ڪو نه هو. اهڙي وقت ۾ جنهن شخص ڪانگريس جي شيطاني ارادن کي محسوس ڪري يو پي جي ڪانگريس گورنمينٽ سان اعلان جنگ ڪيو هو اهو علامه عنايت الله مشرقي کانسواءِ ٻيو ڪير هو؟ 1939ع ۾ علامه صاحب خاڪسارن جون جوان فوج وٺي يو پي گورنمينٽ تي اهو ته خطرناڪ حملو ڪيو جو ڪانگريس وزارت پنهنجو اها جو چولو لاهي خاڪسارن سان خوني جنگ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي ۽ يو پي جا جيل خاڪسارن سان ڀرجي ويا ۽ خاڪسارن پنهنجي قوت ايماني سان يو پي لاٺي پوليس سان جنهن نموني مقابلو ڏنو سو مسلمانن جي پراڻي شجاعت جي ياد وري تازا ڪري ڇڏي ٿو. بلند شهر ۾ ڪانگريس وزارت پنهنجي بربريت جو انتهائي نظارو ڏيکاريو ۽ ڪيترن شهادت جي پياسن کي شهادت جو پيالو پياريو.

ڪانگريس وزارت کي خاڪسارن جي انهيءَ بهادران حملي اهڙو ته ڪاپاري ڌڪ هنيو جو اها وزارت وري اٿي نه سگهي ۽ اهي مسلمان جي ڪانگريس جي دام فريب ۾ ڦاٿل هئاسي ڪانگريس کان هميشه لاءِ الڳ ٿي ويا. هي هئي خاڪسارن جي پهرين آزمائشي جنگ جا اسلام جي آبرو بچائڻ لاءِ هنن هندستان جي سرزمين تي هندستان ۾ هندو راڄ جي خواب لهندڙن مان لڙي ۽ انهيءَ ۾ شاندار فتح حاصل ڪئي.

لنڊن ۾ زلزلو

يو پي محاذ ۾ خاڪسارن نه فقط پنهنجي بهادري جا جوهر ڏيکاريا بلڪه فوجي ڪرتب ۽ جنگ جي فن جون اهي چالاڪيون ڏيکاريون جو ڪيترن گورنمينٽ جون تربيت يافته فوجون عاجز رهجي ويون ۽ اخبارات ۾ خاڪسارن جي جنگ قابليت ۽ فوجي لياقت جون وڏيون وڏيون سرخيون ڇپجڻ لڳيون ۽ انگريزي اخبار ۾ گورنمينٽ فوجن تي سندن خاڪسارن جي مقابلي ۾ بي بي ۽ نالائقي تي طعن و تشمع ٿيڻ لڳي ۽ وڏين هيڊلگن سان خاڪسارن جي فوجي قابليت جي اعتراف جا اعلان ٿيڻ لڳا. يو پي محاذ ختم ٿيندي ئي علامه صاحب پنجوين لکن جي نئين ڀرتي جو اعلان ڪيو ۽ ساري هندستان جي مشهور سالارن کي پنهنجا پرڳڻا ڇڏي ٻين هنڌن هجرت جو حڪم ڏنو ۽ ڀرتي جو سلسلو برقي رفتار سان ٿيڻ لڳو ۽ مسلمان اسلام جي فوجي نظام ۾ ڌڙا ڌڙ داخل ٿيڻ لڳا. هر طرف اسلامي عسڪريت جو روح پرور نظارو ڏسجي رهيو هو. چمڪندڙ بيلچن، خوشنما وردين ۽ ڪراس بيلٽن جو دل ڀڄائيندڙ منظر هر شهر ۽ ڳوٺ ۾ نظر اچڻ لڳو. دشمنن جي گهرن ۾ هڪ رعب ۽ خوف جي حالت هئي ۽ مسلمانن جي دلين ۾ نيون امنگون ۽ نوان ولولا پيدا ٿي رهيا هئا ۽ پنهنجي مستقبل لاَءِ شاندار اميدون پيدا ٿي رهيون هيون ۽ لکين قداور ۽ سهڻا جوان سينن کي اڀاري خاڪسارن جي صفن ۾ بيهي رهيا هئا ۽ چپ راست جو هيبتناڪ آواز پاڙن ۽ گهٽين ۾ هر روز ٻڌيو پيو ويندو هو ۽ نوجوانن کي ته ڇڏيو پر ستر ستر ورهين جا پير مرد به جوان بڻجي فوجي قطارن ۾ اچي شامل ٿيندا هئا ۽ گهرن ۾ ويٺل پرده نشين عورتون به گهٽين مان چپ راست جو آواز ٻڌي ”الله اوهان کي سوڀون ڏي“ جون دعائون ڪنديون هيون ۽ پنجن پنجن ورهين جا ننڍڙا مسلمان ٻچڙا پنهنجي راند لاءِ ننڍڙا بيلچا کڻي سينن کي اڀاري قطارن ۾ هلڻ لڳا ۽ رانديڪن جي بدران پنهنجي پيَءُ کي چوڻ لڳا ته ”بابا مون کي بيلچو ۽ وردي ٺهرائي ڏي“ بابا آءُ اسلام جو سپاهي ٿيندس.

مطلب ته خاڪسار تحريڪ قوم جي سينن ۾ هڪ هيجان پيدا ڪري ڇڏيو ۽ قوم جي خاموش سمنڊ ۾ اهو طوفان آندو جو قوم جو هر فرد اسلامي غلبه ۽ اسلامي حڪومت جي وري ڏسڻ لاءِ بيقرار ٿي پيو ۽ اها قوم جنهن کي ڪجهه سال اڳ ڪو به مقصد سامهون نه هو سا هڪ عظيم الشان نصب العين لاءِ پنهنجن هٿن پيرن سان چرپر ڪرڻ لڳي وئي ۽ جهاد في سبيل الله جي تيارين ۾ عملي طرح مشغول ٿي وئي.

هي ڳالهه اهڙي نه هئي جنهن کي انگريز صبرسان ڏسي سگهي ۽ خاڪسارن جي هن عظيم الشان ۽ هندستان گير حرڪت لنڊن ۾ ويٺل انگريز جو آرام ڦٽائي ڇڏيو ۽ وائيٽ هائوس ۾ هڪ زلزلي جي حالت پيدا ڪري ڇڏي ۽ وڏا وڏا سياستدان انگريز مٿي کي هٿ ڏيئي سوچڻ لڳا ته خاڪسارن جي هن عظيم الشان طوفان کي ڪيئن منهن ڏجي ۽ غلبه اسلام جي هن وڌندڙ سيلاب کي ڪيئن روڪجي!

مسلمان کي مسلمان کان مارايو!

هندستان مان اسلامي حڪومت جي نام و نشان مٽائڻ ۽ عظيم الشان اسلامي شهنشاهيت جي انگريزن سان گڏجي بيخ و بنياد اکيڙڻ ۾ جن ٻن مشهور شخصيتن حصو ورتو تن جو نالو ميرجعفر۽ مير صادق آهي. علامه اقبال مرحوم هندستان مان مسلمانن جي حڪومت ختم ٿيڻ تي ڳوڙها ڳاڙيندي انهن ٻن بدنام شخصيتن جو ذڪر هن طرح ڪري ٿو:-

جعفر از بنگال و صادق از دکن

لنگه ملت لنگه دين لنگه وطن!

هيءَ انگريز جي پراڻي چال آهي ته هو مسلمانن جو ڳلو مسلمان کان ئي ڪپائيندو آهي ۽ مسلمانن کي مسلمان کان ئي مارائيندو آهي. هندستان جي مير جعفر ۽ مير صادق جي ڇا خصوصيت آهي بلڪه حجازجو شريف حسين ۽ مصر جو محمد علي پاشا ۽ ٻيون ڪيتريون اهڙيون غدار ملت شخصيتون اسلامي تاريخ ۾ هڪ بدنما داغ طور موجود آهن جن اسلام جي برباديءَ ۾ انگريز جا اوزار بڻيا.

خاڪسار تحريڪ جو عروج ۽ مسلمانن جي غلبه اسلام جي منزل ڏانهن تيز رفتاري انگريز کي بيحد پريشان ڪيو خصوصن جنگ جي زماني ۾ انگريز هن تحريڪ جي وڌندڙ جوش و خروش کي نهايت خوف ۽ شڪ جي نظر سان ڏسي رهيو هو ۽ هو هن ڳالهه جي پٺيان هو ته هن تحريڪ کي ڪنهن طرح ختم ڪري ۽ هن تحريڪ جي ختم ڪرڻ لاءِ اهو ساڳيو رستو اختيار ڪيو جيڪو انگريز هميشه اهڙن موقعن تي ڪندا آهن. يعني ”مسلمان کي مسلمان کان مارايو.“

هندستان جي سرزمين تي پنجاب جي سر سڪندر کان وڌيڪ انگريز جو وفادار ڪير هو؟ هي اهو مشهور شخص هو جيڪو گذريل جنگ عظيم ۾ عراق جي ميدانن تي پاڪ جاين جي آبرو لاءِ لڙندڙ ترڪن ۽ عربن جي سينن تي پنهنجون گوليون آزمائي چڪو هو ۽ انگريز وٽ پنهنجي ملت فروشي ۽ مسلم ڪشي جي ڪري محبوب ۽ مقبول ٿي چڪو هو. انگريز انهي کان ئي خاڪسار تحريڪ دٻائڻ جو ڪم ورتو ۽ سر سڪندر تحريڪ تي بندشون وڌيون ۽ خاڪسار اسلام جي هن عسڪري روح ۽ فوجي زندگي کي هن طرح برباد ٿيندو خاموشي سان برداشت نه ڪري سگهيا تنهنڪري هنن لاهور ۾ 19 مارچ سنه 1940ع تي انهيءَ ظالمانه حڪم جي انحرافي ڪري اصحاب بدر جي ڳاڻيٽي ٿي 313 مجاهدن جو جيش ڪڍيو پر بيرحم سڪندر کي هنن مسلمانن جي نونهالن ۽ اسلامي عسڪريت جي عاشقن تي ذرو به رحم نه آيو ۽ پنهنجي پوليس جي هٿان انگريز کي خوش ڪرڻ لاءِ هن اسلامي جيش تي گولين جو مينهن وسارايو جنهن ۾ اٽڪل پنجاهه نوجوان پنهنجي جگر تي گوليون جا ڌڪ سهي شهادت جو پيالو پي ويا ۽ سوين زخمن کان چور ٿي ميئو اسپتال ۾ تڙپڻ لڳا. اهڙي طرح اسلامي غلبي جي متوالن اسلام جي آبرو بچائڻ لاءِ پنهنجي جان جو سودو ڪيو ۽ مسلم ڪش مسلمان جي ظلم جو مقابلو ڪيو. اهي سهڻيون صورتون ۽ پياريون مورتون جن هن ڪفرستان۾ الله جي نالي تان ڪٽجي مرڻ جو بنياد وڌو ۽ لاشن جي انبار تي اسلام جي عمارت جو پايو رکيو سي اڃا تائين اکين اڳيان ڦري رهيون آهن ۽ ڪڏهن به وسرڻ جون ناهن.

بنا گرد ند خوش رسمي بخاکه و خون غلطيدن،

خدا رحمت کندابن عاشقان پاڪ طينيت را!

اسلام جي جنازي ۾ آخري ميخ!

سر سڪندر سمجهيو ته هو هن طرح خاڪسارن تي گولي هلائي خاڪساري کي ختم ڪري ڇڏيندو ۽ اسلامي عسڪريت جي روح کي هميشه لاءِ برباد ڪري ڇڏيندو ليڪن گولي لڳڻ کانپوءِ کيس معلوم ٿيو ته اهو خيال غلط هو ۽ مسلمانن جي سينن ۾ خاڪسارن جي هن قتل عام هڪ آگ لڳائي ڇڏي ۽ چوطرف کان سر سڪندرتي لعنت ۽ ڦٽڪارجي وسڪار ٿيڻ لڳي.

حادثي جي ٻي ڏينهن کان لاهور ۾ مسلم ليگ جو ساليانو اجلاس شروع ٿيو هو ۽ مسلمانن کي ايترو جوش هو جو سر سڪندر جي مسلم ليگ جي اجلاس ۾ اچڻ وقت هڪ هيجان برپا ٿي ويو ۽ مسٽر جناح جيڪڏهن هوشياري کان ڪم وٺي مسلمانن کي مطمئن نه ڪري ها ته ليگ جو اجلاس به ختم ٿي وڃي ها. ليڪن اهو ڪم جو سر سڪندر جون گوليون نه ڪري سگهيون سو محترم مسٽر جناح پنهنجي عقل مدي سان ڪري ڏيکاريو ۽ خاڪسار تحريڪ تان بندش لهڻ ۽ شهيدن جي خون جو مطالبو جو مسلمان ڪري رهيا هئا تنهن تان مسلمانن کي محترم مسٽر جناح اهڙيءَ طرح لاٿو جو انگريز کي مسٽر جناح جون پيڙهين تائين شڪرگذار رهڻ گهرجي.

محترم جناح اجلاس جو صدر هو ۽ هن مسلمانن جي جوش کي ڏسي نهايت جوش سان تقرير ڪئي ۽ اعلان ڪيو ته جيستائين هو خاڪسارن جي خون جو بدلو نه وٺندو تيستائين خاموش ٿي نه ويهندو ۽ مسلمانن کي خوش ڪرڻ ۽ انهن جي جوش کي ڍرو ڪرڻ لاءِ پنهنجي طرفان خاڪسارن جي همدردي جو ٺهراءُ پيش ڪيو. اهڙي طرح هن پنهنجي قابليت سان جلسي تي قابو حاصل ڪيو ۽ مسلمانن جي جوش کي ٿڌو ڪري پنهنجو ڪم ڪڍيو.

درحقيقت اهو ٺهراءُ خاڪسارن جي همدردي لاءِ نه هو بلڪه مسلمانن جو جوش ٿڌو ڪري ۽ مسلمانن کي ويساهه ڏيئي خاڪسارن جو خون ٻوڙڻ ۽ خاڪسار تحريڪ کي ختم  ڪرڻ لاءِ هو. ڇا انهيءَ کانپوءِ دنيا ڏٺو ته مسٽر جناح خاڪسارن جي بدلي وٺڻ کانسواءِ بلڪل آرام نه ڪيو ۽ سر سڪندر کان خاڪسارن کي بدلو وٺي ڏنو؟ انا لله و انا اليه راجعون.

بلڪه اهو اجلاس درحقيقت خاڪسار تحريڪ کي فنا ڪرڻ لاءِ سڏايو ويو هو ۽ خاڪسارن کي هن طرح هڪ ليگي وزيرن گوليون سان مارايو تنهن کانپوءِ مسٽر جناح هن طرح خاڪسارن جو خون ٻوڙايو اهو سڀ کيل هو جيڪو لارڊ لنٿگر جي اشاري تي تيار ڪيو ويو هو ۽ ماڻهن جي نظرن غلبه اسلام جي مقصد کان هٽائڻ لاءِ انهي اجلاس ۾ پاڪستان جو ريزوليشن  پاس ڪيو ۽ انهي پاڪستان جي ٺهراءُ جو مسودو انهي بي رحم خوني سر سڪندر جو ئي تيار ڪيل هو.

مطلب ته خاڪسار تحريڪ تي پابندي، خاڪسارن تي گولين جي بارش! ۽ عام مسلمانن کي چالاڪي سان خاموش ڪري ڇڏڻ کانپوءِ خاڪسارن جي مقصد کي ختم ڪرڻ لاءِ انهي پاڪستان جي ريزوليشن کان وڌيڪ ٻيو ڪو به ڪارآمد هٿيار نه هو. اهو ريزوليشن اسلام جي جنازه ۾ آخري ميخ هئي جيڪا مسٽر جناح پنهنجي هٿن سان لڳائي ۽ مسلمانن جي توجهه کي هڪ عجيب نموني سان فوجي زندگي جي پروگرام ۽ غلبه اسلام جي نصب العين کان هٽايو.

فڪر ناهي ته اڄ مسلمان مسٽر جناح جي چالاڪي ۾ اچي ويا آهن ليڪن مسٽر جناح جو هي جادو مسلمانن تي هميشه رهڻ وارو ناهي ۽ عنقريب مسلمانن کي معلوم ٿي ويندو ته مسٽر جناح جو پاڪستان اهو ناهي جيڪو مسلمان گهرن ٿا بلڪه مسٽر جناح جو پاڪستان انگريز جو پاڪستان آهي ۽ مسلمانن کي غلام رکڻ جو پاڪستان آهي ۽ عرب، ترڪي، ايران، افغانستان، مصر ۽ سوڊان وغيره اسلامي ممالڪ کي انگريز جي رعب ۽ تسلط هيٺ رکڻ جو پاڪستان آهي ۽ انگريز ئي اهو پاڪستان جو بيجان بت مسلمانن جي اڳيان رکيو آهي تا نه انهيءَ جي محبت ۾ غلبه اسلام جو جيئندو جاڳيندو ۽ خطرناڪ مقصد مسلمانن کي وسري وڃي ۽ مسلمان غلبه اسلام جو جيئندو جاڳندو ۽ خطرناڪ مقصد مسلمانن کي وسري وڃي ۽ مسلمان غلبه اسلام جي فوجي تحريڪ کي ڇڏي هڪ ريزوليشن پرست ۽ وات جا ڦٽاڪا ڇوڙيندڙ جماعت ۾ شامل ٿي وڃن ۽ انگريز جي لاءِ خاڪسار تحريڪ مان جيڪو خطرو پيدا ٿيو هو سو هميشه لاءِ پاڪستان جي بهالا سان دٻجي وڃي ۽ غلبه اسلام جي نالي سان تمام دنيا تي ڇائنجي وڃڻ جو پروگرام جو علامه مشرقي تيار ڪيو آهي سو ختم ٿي وڃي ۽ بس!

مسٽر جناح جو پاڪستان!

خاڪسار تحريڪ ۽ خاڪسار لٽريچر جا ملڪ ۾ آگ لڳائي ڇڏي تنهن انگريز جا حوصلا پست ڪري ڇڏيا ۽ هن ڏٺو ته هندوستان جو مسلمان وري روءِ زمين تي غالب ٿيڻ جا خواب لهي رهيو آهي ۽ روءِ زمين تي ڇائنجي وڃڻ جا طريقا اختيار ڪري رهيو آهي ۽ خاڪسار جو فوجي وردين، پريڊن ۽ ڪئمپن ۽ خلق جي خدمت سان ماڻهن جي دلين تي قابض ٿي وڃڻ اهڙو خطرناڪ پروگرام هو جيڪو انگريز جي برداشت ڪرڻ کان ٻاهر هو ليڪن هي جيڪا غلبه اسلام جي آگ دلين ۾ لڳي چڪي هئي ۽ خاڪسار تحريڪ مسلمانن ۾ پنهنجي حڪومت جو جيڪو تخيل پيدا ڪري چڪي هئي انهيءَ کي دلين مان ڪڍڻ انگريز جي وس کان ٻاهر هو تنهن اهڙو طريقو اختيار ڪيو جو ”نانگ به مري ۽ لٺ به نه ڀڄي“ مسلمان پنهنجي مقصد کان به هٽي وڃن ۽ ائين به نه سمجهن ته هو ڪو مقصد کان هٽي ويا آهن بلڪه ائين سمجهندا رهن ته هو اسلامي راڄ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهن. ليڪن مسلمانن کي معلوم هجڻ گهرجي ته کين پاڪستان ۽ پنهنجي حڪومت جي نالي سان انگريز جا ايجنٽ ڌوڪو ڏئي رهيا آهن. مسٽر جناح جو پاڪستان اهو آزاد اسلامي پاڪستان ناهي جنهن جو نقشو اوهان جي دماغن ۾ آهي بلڪه اهو بلڪل ٻيو آهي. مسٽر جناح جي پاڪستان جي شڪل انهن ٻن پهاجن واري پاڪستان جي آهي جيڪي پاڻ ۾ ٺهن نٿيون ۽ هڪڙي زال کان ناراض ٿي مڙس کي چوي ٿي ته آءُ هن رن سان گڏ ڪا نه رهنديس، هي رن ويڙهاڪو آهي، هن جا ٻار منهنجي ٻارن کي مارين ٿا ۽ هن جا ٻار منهنجي ٻارن جي ديڳڙن مان ڀت کايو وڃن تنهنڪري مون کي جدا گهرٺاهي ڏي ۽ ٽڙ ٽپڙ جدا ڪري ڏي آءُ انهيءَ رن سان ڪنهن به صورت ۾ گڏ ڪا نه رهنديس.“

بس مسٽر جناح جي هندستان ۽ پاڪستان جي اها ئي معنيٰ آهي هن کي فقط پنهنجي پهاڄ هندو کان ناراضگي آهي، گهر جدا ڪرڻ جو فڪر آهي ٽڙ ٽپڙ الڳ ڪرڻ جي ڳڻتي آهي باقي مڙس سان ڪو به اختلاف ناهي ۽ انگريز کي تڙڻ جو ڪو به خيال ناهي ۽ اسلامي حڪومت بڻائڻ جو ڪو به فڪر ناهي.

سچو پاڪستان ڪيئن ٿيندو؟

اڄڪلهه اليڪشن جو زمانو آهي سڀڪا جماعت پنهنجا ماڻهو چونڊرائڻ لاءِ هٿ پيرهڻي رهي آهي ۽ ڪوڙ بدوڙ هڻي اسيمبلي جون سيٽون هٿ ڪرڻ جي فڪر ۾ آهي. ڪانگريس جا ڪالهه شملا ۾ انگريز سان گڏجي وائسراءِ جي زير صدارت ايگزيڪيوٽو ڪائونسل ٺاهڻ لاءِ انگريزجي در تي نڪ رڳڙي رهي هئي سا اڄ ”ڪئبٽ انڊيا“ جو نعرو هڻي چونڊن جي ميدان تي نڪتي آهي ۽ انهيءَ سوال تي چونڊو لڙي رهي آهي ته هو چونڊن ۾ ڪامياب ٿي انگريز کي هندستان مان ڪڍندي!

ڪانگريس جي انهيءَ ”ڪئبٽ انڊيا“ يا هندستان مان نڪري وڃو جو ڪهڙو اثر ٿيندو اهو دنيا کي معلوم آهي. ڇا اهڙي نعري سان انگريز هليا ويندا ۽ انگريز جن جرمني ۽ جاپان جهڙيون عظيم الشان قوتون پنهنجي مستقل مزاجي ۽ شجاعت ۽ عقلمندي سان اونڌيون ڪري ڇڏيون آهن سي ڪانگريس جي انهيءَ نعري ۽ ريزوليشن کان دٻجي هندستان ڇڏي ويندا؟ ڇا گذريل پنجويهن سالن کان ڪانگريسي گدڙن وانگر تاڙيون وڄائي ”ڪا نه کپي ڪال نه کپي ظالم هي سرڪار“ ڳائي نه رهيا آهن؟ ڇا پوءِ انگريز ويو هليو؟ جيڪڏهن نه ته پوءِ ”ڪئبٽ انڊيا“ ۾ ڪهڙو ائٽم بم آهي جنهن کان انگريز ڊڄي هندستان ڇڏي ويندو. في الحقيقت اهو سڀ ڌوڪو ۽ چونڊن لڙڻ جي چالاڪي اهي ۽ ماڻهن جي عقلن سان راند ڪري سندن ووٽ وٺڻا آهن ۽ بس؟

بلڪل اهڙي طرح مسلم ليگ جو پاڪستان جو هوڪو آهي جنهن جي ذريعي مسلم ليگ تي ڇانيل هي انگريز ضربخالي جا تيار ٿيل سر ۽ نواب، خانبهادر ۽ سردار بهادر وغيره وغيره انقلاب جا مالڪ اسيمبلين تي قبضو ڪرڻ گهرن ٿا ۽ هي وڏا ماڻهو غريب مسلمانن جي سر تي پنهنجو راڄ قائم ڪرڻ گهرن ٿا.

هي سڀ ووٽن وٺڻ لاءِ کيل آهي غريب مسلمانن کي ڌوڪو ڏئي کين پنهنجي غلامي ۾ رکڻ جي چال آهي ورنه پاڪستان يا پنهنجي حڪومت ريزوليشن، نعرن ۽ بيانن ڪڍڻ ۽ انٽرويو شايع ڪرائڻ سان ڪڏهن ملي آهي؟ ڇا ڪڏهن ڪنهن قوم اهڙي طرح زمين جو هڪ انچ به حاصل ڪيو آهي؟ تاريخ توهان جي سامهون آهي. ساڍا تيرنهن سئو ورهيه اڳ عرب ۾ جيڪو اسلام جو انقلاب آيو سو ڪهڙي ٺهراءَ ۽ بيان جي زور تي آيو؟ ڇا فرانس جو انقلاب ڪنهن ريزوليشن جو نتيجو هو؟ ڇا آمريڪا جي انگريزن کان نجات ڪنهن نعري ۽ انٽرويو جي ڪري ٿي؟ ڇا روس جي زار شاهي کان نجات اتي جي ماڻهن ”فلڪ شگاف“ نعرن ۽ جلسن جي ”ٺاٺن هڻندڙ سمنڊ“ جي زور تي حاصل ڪئي هئي؟ جيڪڏهن نه ۽ هرگز نه ۽ اهو فقط قرباني جو ڪرشمو هو ۽ سر ڌڙ جي بازي لڳائڻ جو نتيجو هو ۽ قومن جون قسمتون  فقط خون سان ئي بدلجن ٿيون ته پوءِ مسلم ليگ جو هي نعرو فقط ووٽن وٺڻ لاءِ آهي ۽ وڏن ماڻهن جي هٿان غريبن جو رت چوسائڻ لاءِ آهي ۽ اهڙي وزارت ٺاهڻ لاءِ آهي جهڙي اٺ سال اڳ اوهان اکين سان ڏٺي جنهن مسلمان جي تباهي ۾ ڪسر نه ڇڏي ۽ مسلمان جي عزت آبرو، شرم حيات ۽ دولت ۽ ملڪيت لٽڻ ۾ ڪا گهٽتائي نه ڪئي.

مسلمانو! مسلم ليگ وري اوهان کي ظلم جي انهيءَ باهه ۾ اڇلڻ ٿي گهري جنهن اٺن سالن تائين اوهان جي جگرن کي جلايو ۽ مسلم ليگ وري انهن ماڻهن کي پاڪستان جي بهاني تي اوهان جي مٿي تي مڙهڻ گهري ٿي جن کان اوهين بيزار ٿي چڪا آهيون.

مسلمانو! جيڪڏهن توهان کي حقيقي پاڪستان کپي پنهنجي حڪومت کپي، اسلام جو غلبو کپي ۽ روءِ زمين تي الله جي قانون ۽ قرآن جي بادشاهي کپي ته پوءِ توهان خاڪسار تحريڪ ۾ شامل ٿي وڃو جنهن اسلام جي غلبي ۽ پنهنجي حڪومت جو تخيل پيدا ڪيل ۽ جنهن تي مسلمانن جي سينن ۾ اسلام جي عروج جي تڙپ پيدا ڪئي ۽ هي پاڪستان جو نعرو به مسٽر جناح خاڪسار تحريڪ جي مقصد غلبه اسلام کان مرغوب ٿي ايجاد ڪيو آهي ورنه مسٽر جناح اهو ساڳيو آهي جنهن کي ٽيٽيهه سيڪڙو ۽ ”چوڏهن پانئٽن“ کانسواءِ ٻيو ڪجهه ايندو ئي ڪو نه هو.

مسلمانو‘ بدقسمتي سان مسلمانن مان ئي مسلمانن جا دشمن پيدا ٿيڻ ڪري خاڪسار تحريڪ، غلبه جي مقصد، غلبه اسلام جي مجاهدانه پروگرام کي ڌڪ لڳو آهي ۽ خاڪسار تحريڪ جو سپاهيانه پروگرام ڇهن سالن جي عرصي کان بند ٿي ويو آهي. هن وقت جنگ ختم ٿي چڪي آهي انگريز کي اسان جي سپاهيانه پروگرام تان بندش نه لاهڻ لاءِ ڪو به سبب نه رهيو آهي. هن وقت فقط اوهان کي مسلمانن جي همدردي جي ضرورت آهي. اوهان جي ساٿ ڏيڻ جي ضرورت آهي. اوهان جيڪڏهن هنن چونڊن ۾ اسان جو ساٿ ڏنو ۽ ڪانگريس جي ”ڪئبيٽ انڊيا“ ۽ مسلم ليگ جي ”پاڪستان“ جي زباني ڦٽاڪن هيٺ نه آيا ۽ پنهنجو ووٽ خاڪسار اميدوارن کي ڏيئي چونڊي موڪليا ته پوءِ خاڪسار اسيمبلي ۾ وڃي اسلام جي فوجي نظام تان بندش لهرائيندا، پريڊن ۽ فوجي ڪئمپن تان رڪاوٽ کڻائيندا ۽ اسلام جي غلبه لاءِ تياري ڪرڻ ۽ مسلمان قوم کي ساري جو سارو فوجي بڻائڻ لاءِ ميدان صاف ڪندا.

مسلمانو! جڏهن توهان جي قوم سپاهي ٿي وئي، مجاهد ٿي وئي، خدا ۽ اسلام لاءِ خون ڏيڻ لاءِ تير ٿي وئي ته پوءِ پاڪستان توهان جو آهي، بلڪه سارو ايشيا نه ته بلڪه سارو يورپ ۽ ساري دنيا اوهان جي آهي.

مسلمانو! پاڪستان جو صحيح رستو اهو آهي سچو پاڪستان انهيءَ طرح حاصل ٿيندو باقي مسٽر جناح وارو پاڪستان ۽ مسلم ليگ جو پاڪستان ته انگريز جو رانديڪو آهي. انهيءَ لاءِ ايجاد ڪيو ويو آهي ته اوهان غلبه جو مقصد وساري ڇڏيو ۽ هميشه انگريز جي در تي سر بسجود رهو!

مسلمانو! خبردار تجو هن نالي جي پاڪستان جي ڌوڪي ۾ اچي پنهنجو ووٽ نه وڃائجو ۽ پاڻ تي ظالمانه وزارت وري نه قائم ڪرائجو. اوهين ليگ وارن کي آزمائي چڪا آهيو انهن جي اسلام ۽ مسلمان سان سچائي پرکي چڪا آهيون هن وقت وري توهان کي انهن جي دام ۾ ڦاسڻ نه گهرجي. هن وقت توهان جي اڳيان خاڪسار پهريون دفعو ووٽ وٺڻ لاءِ آيا آهن. خاڪسارن جون اسلامي جهاد لاءِ تياريون، اسلام جي لاءِ قربانيون ۽ خلق خدا جون خدمتون اوهان جي اکين اڳيان آهن تنهنڪري هينئر اوهان جي ووٽ جا حقدار اوهان جا خاڪسار ڀاءُ آهن جيڪي چونڊجي وڃڻ کانپوءِ سچو پاڪستان آڻڻ لاءِ اسلام جي حڪومت قائم ڪرڻ لاءِ رستو صاف ڪندا ۽ ظلم ۾ پيڙهيل مسلمان کي هن ظلم جي طريفي جي حڪومت کان نجات ڏيندا.

خدا جا بندئو! خدا کي سامهون رکي انصاف ۽ امانت سان پنهنجي ووٽ کي استعمال ڪجو!

الهداد خان شجراع

ايڊووڪيٽ- شڪارپور سنڌ

.............................................

هي ٽرئڪٽ علي بخش محمد يوسف احمد زئي آفتاب پريس صدر بازار حيدرآباد سنڌ ۾ ڇپي شايع ڪيو.

ووٽ جو حقدار!

(از خيرخواه)

اسلام جي چمن جو هي نونهال آهي،

الله جي هٿن ۾ هن جي سنڀال آهي،

هن سان ٽڪر لڳائڻ ڪنهن جي مجال آهي،

الله سان لڙائي بلڪل محال آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

اسلام جي علم جو هي پاسبان آهي،

ناموس قوم جي ۽ ملت جو شان آهي،

همت تي هن جي شاهد سارو جهان آهي،

قربان دين حق تان هي بي گمان آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

خدمت ۾ خلق جي هي آرام آهه لهندو،

هي خلق جي خوشي لئي تڪليف آهه سهندو،

ماڻهن جي ڪم ڪرڻ کان هرگز نه آهه ٽهندو،

خدمت جو شوق هن کي هر وقت آهه رهندو

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

ميدان جنگ ۾ هي بي خوف ويندو آهي،

اسلام لئي مرڻ جي تعليم ڏيندو آهي،

باطل تي هن جو حملو هر وقت ٿيندو آهي،

هي دشمن خدا کي ڀل ۾ دسيندو آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

هي جذبي شهادت جو زندهه دار آهي،

اسلام تان ڪسڻ لئي پروانه وار آهي،

ملت جي آبرو ۽ دين جو وقار آهي،

باطل جي دل تي هن جي هيبت سوار آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

اسلام لئي مرڻ ۽ مارڻ کي هن جياريو،

هن قوم جي جيئڻ لئي نسخو نئون نهاريو،

اسلام جي شجر کي هن خون هو پياريو،

هن دشمنن جي دل تي هڪ رعب هو ويهاريو.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

دشمن جي دل تي آهي هن جو ته خوف طاري،

اعداء دين حق تي هيبت ته هن ويهاري،

هن ظلم جي خلاف آهي ته باهه ٻاري،

ناحق سان هن لڙڻ ۾ ساري عمر گذاري.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

امت جي غم ۾ هر دم غمگين هي رهي ٿو،

دين خدا جي عظمت جا خواب هي لهي ٿو،

هي قوم جي ڪمن ۾ هر روز پيو وهي ٿو،

خدا خلق جي ڪارڻ ڪيئن سو رهي سگهي ٿو.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

دنيا ۾ هي گهري ٿو اسلام جي حڪومت،

گهرجي نه هن کي ٻئي ڪنهن بدنام جي حڪومت،

آڻيندو عالم لئي هي هت علم جي حڪومت،

خلق خدا جي ڪارڻ آرام جي حڪومت.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

هي خلق جي غمن ۾ غمخوار آهه بيشڪ،

هي قوم جي ڪمن ۾ نروار آهه بيشڪ،

اسلام جي سپهه جو سالار آهه بيشڪ،

ملت جي ووٽ جو هي حقدار آهه بيشڪ.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

3-Document

پيغامِ حق

يعني

مُسلم ليگ

۽

ڪانگريس جي حقيقت

از

غلام احمد نظامي ڪراچي

پبلشر غلام احمد حاجي محمد صديق سيڪريٽري جمعيت الاحوالي

شڪارپوري محلا سفيد قبر ڪراچي مان پڌرو ڪيو.

۽ پرنٽر مولابخش عبدالصمد بلوچ ليٿو پرنٽنگ پريس لارينس روڊ ڪراچي.

قيمت: 6 روپيه

ڪانگريس ۽ مسلم ليگ

هن وقت هندوستان ۾ هڪڙا مسلمان ڪانگريس ۾ شامل آهن ۽ ٻيا مسلم ليگ ۾. جيڪي ڪانگريس سان شامل آهن تن جو چوڻ آهي ته مسلم ليگ هڪ بي عمل رجعت پسند ٽوڊين ۽ سرڪاري سرن جي جماعت آهي. اهي بجاءِ آزاديءَ لاءِ لڙڻ جي حڪومت جي وفاداري جا گيت ڳائيندا رهندا. مسلم ليگ وارن جو چوڻ آهي ته جيڪي مسلمان ڪانگريس ۾ آهن سي قوم جا غدار آهن ۽ سخت غلطيون ڪري رهيا آهن. ڇو ته انهن کي گهربو هو اول پنهنجي ڀائرن جي جماعت ۾ شامل ٿي پنهنجي قوم کي تنظيم سان مضبوط ڪري هڪ جماعت ٿي پوءِ ڪانگريس ۾ شامل ٿين ها مگر انهن پنهنجي قوم کي ڇڏي جلدبازيءَ کان ڪم ورتو آهي. تنهنڪري هو غدار آهن ۽ غلطي تي آهن.

هي هر ڪنهن کي ملزم آهي ته موجوده آزاديءَ جي لڙائي توپن ۽ تلوارن جي ڪانهي بلڪه قلم ۽ دماغ ڪثرت ۽ قلت جي جنگ ۽ سياسي شطرنج جو کيل آهي. تنهنڪري هن وقت جنهن وٽ اهو خزانو موجود هوندو سو يقينن ڪامياب ٿيندو. انهيءَ کان ڪو به انڪار نه ڪندو ته اسان جا غيرمسلم وطني ڀائر علم توڙي دولت ۾ ڪمال پيدا ڪري شهر ۽ ڳوٺن بازار توڙي سرڪاري دفترن تي پورو قبضو ڪري چڪا آهن. هو سياست جي تمام ور ۽ پيچن کان خوب واقف ٿي چڪا آهن. تعداد جي لحاظ  سان به هو ڪثرت ۾ آهن برخلاف انهن جي مسلمان قوم، مفلس، مزدور بي آشيانه ۽ مقروض علم ۾ پٺتي، تجارت کان دور تعداد ۾ ٿورا. اهڙي حالت ۾ هو دور انديشي ڪري ڪانگريس ۾ چند شرائطن سان شريڪ ٿيڻ گهرن ٿا ته جيئن هو پنهنجي ڪمزور حالت سان طاقت جي هٿان ذليل نه ٿين ته مٿن مسخري ڪئي پئي وڃي. عام مسلمان جيڪي ٿورا گهڻا ڪانگريس ۾ شامل آهن سي ڪانگريس جي مهاسڀائي ذهنيت کان چڱي طرح واقف آهن. مگر هو انهي ڪري مجبور ٿيا آهن جو جمعيت العما ڪانگريس سان شامل آهي.

غور سان ڏٺو وڃي ته مسلم ليگ هن وقت اها مسلم ليگ ڪانهي جنهن ۾ ٽو ڊي ۽ سرڪاري خوشامدي شامل هجي. هن وقت مسلم ليگ ۾ وڏو حصو انهن مجاهدن جو آهي جن خلاف تحريڪ ۾ آزاديءَ لاءِ هر ڪا قرباني ڪئي. علاوه ان جي علماءِ ڪرام جو به چڱو تعداد شريڪ آهي.

هندو مسلم اتحاد

هندو ۽ مسلم اتحاد لاءِ هن کان اڳ به ڪيترائي دفعا ڪوشش ٿي. مگر ڪانگريسي ليڊرن جي مهاسڀائي ذهنيت ڪو نه ڪو اٽڪاءَ پيدا ڪندي رهي ڇو ته هندو مسلم اتحاد ۾ رڪاوٽ پيدا ڪندڙ هميشه اها ڳئو ماتا رهي آهي جنهن کي هندو پنهنجي ديوتا سمجهي پوڄا ڪندا رهيا آهن. اها ڳئون ماتا هميشه هندو قوم ۾ مسلمانن جي خلاف جوش پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ ڪارگرهٿيار ثابت ٿيندو رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته عام هندوئن کي سوراج جي معنيٰ اها ٻڌائي وئي آهي ته ڳئون ماتا جو بچاءُ ڪرڻ لاءِ اسان هندو راج قائم ڪرڻ گهرون ٿا. هندوستان جا اصلي رهاڪو هندو آهن. مسلمان ۽ عيسائي ٻاهران آيل آهن مسلمان بادشاهن اسان هندوئن تي ڏاڍا ظلم ڪيا آهن مسلمانن ۽ عيسائي اسان جي ڳئون ماتا کي قربان ڪري اسان جي ملڪ کي ناس ڪري رهيا آهن. ٻئي طرف مسلمانن کي چئي رهيا آهن ته اوهان اسان جا ڀائر آهيو اچو ته ملي انگريزن کي هتان ڪڍون ۽ پوءِ هندوستان ۾ گڏجي حڪومت هلايون ۽ انگريزن سان لنڊن ۾ کاڌا کائي شراب پي انهن کي ڪن ۾ ٻڌائي رهاي آهن ته اوهان اسان تي ڪاوڙ نه ڪريو اسان اوهان جا خيرخواهه آهيون. اسان جو اوهان کانسواءِ ٻيو ڪير مددگار آهي. مسلمانن کي ته مسلماني حڪومتن تي ناز آهي اسان سڀ ڪجهه اوهان جي سايه هيٺ گهرون ٿا. اسان غدر 1857ع کان وٺي هميشه اوهان سان وفادار ٿي رهندا اچون ٿا پر اوهان به اسان تي مهربان ٿي رهو. اها ئي ٻه رنگي پاليسي ۽ بدنيتي آهي. جيڪا هندو مسلمانن کي نه ملڻ ڏنو آهي نه ملڻ ڏيندي. هوڏانهن حڪومت جو به ساڳيو مقصد آهي جيڪو هندو قوم پورو ڪري رهي آهي.

غدر 1857ع

غدر 1857ع ۾ اها آزادي جي لڙائي هئي جيئن وقت هندستانين وٽ هٿيار هئا. انهن وٽ مسلمانن کي ڪهڙي ريت ڌوڪو ڏنو ويو تنهن لاءِ تاريخ غدر دهلي پڙهي ڏسو انهي غدر کان بعد مسلمان قوم پٺتي پوڻ لڳي. ڇو ته هر طرف گورنمينٽ تمام مسلمانن کي بدگمان ٿي چڪي هئي. يورپين قوم مسلمانن کي دشمن جي حيثيت سان ڏسي رهي هئي. انگريزي اخبارن ۾ مسلمانن جي خلاف خوب مضامين شايع ٿي رهيا هئا. ٻئي طرف مسلمانن جي گهرن ۾ ڇهن سئو ورهن جي حڪومت وڃڻ جو ماتم هو. ٽئين طرف علماءَ ڪرام جي فتويٰ هئي ته ڪو به مسلمان انگريزي زبان نه پڙهي. جيڪو انگريزي پڙهندو سو ڪافر آهي. انهن موقعي کانپوءِ هندو قوم خوب فائدو حاصل ڪيو. انهن هڪ طرف انگريزن سان ساز بازپيدا ڪئي ۽ وفاداري جا گيت ڳايا ٻئي طرف جلد انگريزي تعليم حاصل ڪري تمام سرڪاري آفيسن تي قبضو ڪري ورتو. انهن سان گڏ ڳئون ماتا جي رکشا جي بهاني سان مسلمانن جي خلاف پنهنجو پراڻو ڇوت ڇات جو اوزار ڪم آڻي مسلمانن کي اقتصادي حالت ۾ ڪمزور ڪيو ويو.

هندوستان ۾ مسلمانن ڇهه سئو ورهيه حڪومت ڪئي تاريخ شاهد آهي ته انهن ڇهن سئو ورهين ۾ هندو مسلمانن جا ڪهڙا تعلقات رهيا.

ڇوت ڇات جو نالو به ڪو نه هو. هندو مسلمان گڏجي کائيندا هئا. هڪٻئي جي شادي غميءَ ۾ شريڪ ٿيندا هئا. نه صرف اهو بلڪه ڪيترن مغل شهزادن جي گهرن ۾ هندو راڻيون هيون. مگر غدر 1857ع کان بعد حڪومت ۽ هندو قوم گڏجي مسلمانن کي پوئتي وڌو.

ارڙهن سالن بعد يعني 1875ع ۾ وري مسلمانن تي الله جو فضل شروع ٿيو جيڪو قوم کي سر سيد رحمت الله عليہ جهڙو رهنما ملي ويو جنهن قوم جي بيماري کي ڏسي علاج شروع ڪيو يعني عليڳڙهه ۾ ڪاليج جو بنياد رکيو. مرحوم سرسيد رحمت الله عليہ جي خلاف خوب پروپيگنڊا ڪيو ويو کيس ڪافر بڻايو ويو فتوائون ڪڍيون ويون ته ڪو به مسلمان ڪاليج ۾ نه پڙهي. سرسيد اسلام جو دشمن آهي حڪومت جو جاسوس آهي وغيره، پر هن مرد ميدان ڪا به پرواهه نه ڪئي ۽ سڀ ڪجهه صبر سان برداشت ڪري پنهنجو ڪم ڪندو رهيو. جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو انهن ڪاليج مولانا محمد علي، شوڪت علي، ظفر علي خان وغيره جهڙا هزارين هيرا پيدا ڪيا.

ڪانگريس

1885ع ۾ هڪ يورپين مسٽر ايلن اڪٽاوين هو برٽش سول سروس کان رٽائرڊ ٿي مسٽر گوڪلي وغيره سان ملي ڪانگريس جو بنياد وڌو ۽ انهن جو پهريون اجلاس 28 ڊسمبر 1885ع ۾ زير صدارت مسٽر ڊبليو بينر جي بمبئي ۾ ٿيو. جنهن سبب سرڪاري خوشامدي ۾ خطاب يافته اصحاب شامل ٿيا. جن سرڪار جي وفاداري جا گيت ڳايا ۽ پنهنجن حقن لاءِ ريزوليشن پاس ڪيا انهي زماني ۾ ڪانگريس ۾ شامل ٿيندڙ ڊيليگيٽ لاءِ اهو شرط هو ته هو انگريزي پڙهيل هجي. اهو شرط انهيءَ ڪري هو ته مسلمان زياده تعداد ۾ حصو نه وٺي سگهن ته جيئن هندو ۽ پارسي قوم جي ڪثرت يعني گهڻائي سان هو پنهنجا حق حڪومت کان حاصل ڪندا رهن.

مسلم ليگ

21 سالن ۾ ڪانگريس خوب ڪم ڪري تمام سرڪار دفترن تي قبضو ڪري ورتو. تڏهن ڪن مسلمانن کي هوش آيو ته دنيا ڪيڏانهن وڃي رهي آهي ۽ اسان خواب غفلت ۾ مدهوش آهيون. ۽ انهن محسوس ڪيو ته اسان کي به پنهنجن حقن لاءِ جماعت بنديءَ جي ضرورت آهي.

آخر نواب سليم الله صاحب مرحوم نواب ڍاڪا جي تحريڪ سان مسلم ليگ جو بنياد وڌو ويو جنهن جو پهريون اجلاس زير صدارت نواب وقار الملڪ صاحب جي 1906ع ۾ ڍاڪا ۾ ٿيو.

مسلم ليگ قائم ٿيڻ سان خوب پروپيگنڊا ڪيو ويو ته اها جماعت حڪومت جي اشاري سان انهي لاءِ قائم ڪئي وئي آهي ته هندو مسلمانن ۾ نفاق پيدا ٿئي.

ٻئي طرف ڪانگريس وارن هندو مسلم اتحاد جو راڳ شروع ڪيو ۽ مسلم ليگ کي شڪست ڏيڻ لاءِ هندو مهاسڀا قائم ڪئي وئي جيڪا هندو مسلم اتحاد جي مخالفت ڪندي رهي جيئن ته ڪانگريس وارن دنيا ۾ مشهور ڪيو هو ته ڪانگريس مشترڪه جماعت آهي. جنهن ۾ هندستان جون سڀ قومون شريڪ آهن تنهنڪري ڪن مسلمانن کي پئسا ڪانگريس ۾ شامل ڪيو ويو.

ڏسو تيج 24 نومبر 1926ع

جهڙيءَ طرح 1907ع تائين ڪانگريس يعني 21 سالن تائين فقط سرڪار جي وفاداريءَ جا گيت ڳائيندي رهي ۽ 1907ع ۾ مسلم ليگ کي شڪست ڏيڻ لاءِ ڪجهه قدم اڳيان وڌايو يعني 1907ع واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت راش بهاري گوش جي صورت ۾ ٿي تنهن ۾ هٿيارن جي بندش واري قانون جي مخالف ڪئي وئي ۽ هوم، رول جي گهر ڪئي وئي اهڙيءَ طرح مسلم ليگ به 1910ع تائين سرڪار جي وفاداريءَ جا گيت ڳائيندي رهي ۽ 1910ع کان بعد فرقيوارانه سياست جي محدود دائري کان ٻاهر قدم رکيو ۽ 1911ع واري مسلم ليگ جيڪا زير صدارت ۾ سيد نبي الله شاهه عليگ جي ناگپور ۾ ٿي تنهن ۾ هندو مسلم اتحاد لاءِ ريزوليشن پاس ڪيو ويو، جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو 1912ع واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت آر اين مدهولڪر بانڪي پور ۾ ٿي تنهن ۾ مسلمانن چڱو حصو ورتو جنهن مان هي صاحب قابل ذڪر آهن:- مولانا حسرت موهاني، مسٽر رحمت الله سياني، سرابراهه رحمت الله، سر حسن امام بدر الدين طيب جي وغيره.

ڳئون ماتا جي مهرباني

1915ع واري مسلم ليگ جيڪا زير صدارت مسٽر محمد علي جناح جي لکنو ۾ ٿي تنهن ۾ زور شور سان هندو مسلم اتحاد کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ريزوليشن پاس ڪيو ويو پر بدقمستيءَ سان ڳئون ماتا هندو مسلمانن ملڻ نه ڏنو ۽ عيد قرباني جي موقعي تي اجوڌيا ۽ مظفرنگر ۾ هندو مسلم فساد ٿي پيو. اڃان هي واقعو تازو هو ته 1917ع ۾ آرا شاهه آباد ۾ عيد قرباني جي موقعي تي 25 هزار هندن اوچتو مسلمانن تي حملو ڪري کين بيدرديءَ سان مارايو. جنهن جو مثال اڳي ڪڏهن به هندستان جي تاريخ ۾ نظر نٿو اچي.

هڪ طرف هندو قوم جي اها حالت ٻئي طرف ڪلڪتا جي هڪ اخبار انڊين ڊيلي نيوز آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جي ذات مبارڪ تي ڪمينو حملو ڪيو، جنهنڪري ساري هندوستان جي مسلمانن ۾ جوش پيدا ٿي ويو. انهن واقعن مسلم ليگ کي وڌيڪ طاقتور بڻايو ۽ مولانا عبدالباري مرحوم، مولانا ڪفايت الله، مولانا احمد سعيد، مولانا آزاد سبحاني، مولوي ثناءَ الله وغيره اچي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيا.

سياسي بيداري

1919ع جو منحوس ۽ مبارڪ سال هو منحوس انهيءَ ڪري هو جو انهيءَ رولٽ ايڪٽ پاس ڪيو ويو جليانوالہ باغ واري خونريزي ٿي. مبارڪ انهيءَ ڪري هو جو انهيءَ سال هندوستان ۾ آزادي جي سچي لهر پيدا ٿي ۽ هندو مسلمانن ۾ سچو اتحاد ٿي ويو.

رولٽ ايڪٽ جي خلاف مسٽر گانڌي جي حڪم سان ساري هندستان ۾ هڙتال ڪئي وئي. ۽ مسٽر گانڌي کي قوم مهاتما جو لقب ڏنو.

1919ع ۾ هندستان مسلمانن ۾ اهڙو ته اتحاد پيدا ٿي ويو جو هندو مسلمان گڏجي کائو کاڌو امرت سر ۾ ملسمانن رام نومي جي جلوس ۾ حصو ورتو. احمد آباد ۾ مسلمانن ليڊرن کي تلڪ لڳايا ويا. دهلي ۾ سوامي شردها نند کي جامع مسجد جي ممبر تي چاڙهي تقرير ڪرائي وئي. امرتسر واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت حڪيم اجمل خان مرحوم ٿي، تنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته ايندڙ بقر عيد تي مسلمان ڳئون قربان نه ڪن. جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو ساري هندستان ۾ ڳئون قرباني بند ڪئي وئي.

مطلب ته 1919ع جهڙو اتحاد هندو مسلمانن ۾ شايد وري مشڪل ٿئي. انهيءَ کان بعد ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ۾ پورو اشتراڪ عمل ٿي ويو. جتي ڪانگريس جو اجلاس ٿيو ٿي اتي مسلم ليگ جو اجلاس ڪيو ويو ٿي. ته جيئن مسلمان ٻنهي جماعتن ۾ آساني سان حصو وٺي سگهن.

ڪانگريس کان مسلمانن جي عليحدگي

1921ع ۾ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جا اجلاس گڏ احمد آباد ۾ ٿيا. ڪانگريس جو صدر حڪيم اجمل خان صاحب هو. مسلم ليگ جو صدر مولانا حسرت موهاني هو. انهيءَ موقعي تي مولانا حسرت موهاني صاحب ڪانگريس ۾ ڪامل آزادي جي تجويز پيش ڪئي، جنهن جي مهاتما گانڌي ۽ هندو قوم سخت مخالفت ڪئي. جنهنڪري مسلمانن جو وڏو حصو ڪانگريس کان جدا ٿي ويو.

1923ع ۾ جڏهن ڪانگريس جي پوزيشن بلڪل خراب ٿي چڪي هئي تڏهن حڪومت موقعو ڏسي سوامي شڌانند ۽ ٻين ڪيترن سياسي قيدين کي ڪن شرطن سان آزاد ڪيو. سوامي صاحب جيل مان ٻاهر نڪري ملڪانه آگره جي مقروض مسلمانن ۾ شدهي جو ڪم شروع ڪري ڏنو.

انهن کي مرتد بڻايو ويو. هن وقت ڪن علمائن مقابلي جي تياري ڪئي.  پر ڪانگريسي ملسمانن کين روڪيندا رهيا. آخر جڏهن پاڻي سر کان مٿي چڙهي آيو تڏهن لاچار جمعيت العلماءِ ۽ ٻيا مولوي ڪانگريسي مسلمانن جي ڪا به پرواهه نه ڪري ميدان ۾ ڪاهي پيا ۽ خوب تبليغ جو ڪم شروع ڪري ڏنائون.

هوڏانهن هندو مهاسڀا سنگٽن جو ڪم شروع ڪري ڏنو. اکاڙا قائم ڪيا ويا. مسجدن اڳيان باجا وڄايا ويا جنهنڪري ساري هندستان ۾ هندو مسلمانن جا فساد شروع ٿي ويا. اها حالت ڏسي 2 سيپٽمبر 1924ع ۾ مهاتما گانڌي اعلان ڪيو ته جيڪڏهن هندو مسلمان اهو شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند نه ڪندا ته مان جيل ۾ فاقو ڪڍي جان ڏيندس. انهيءَ اعلان گانڌي جي چيلن جو سک ڦٽائي ڇڏيو ۽ انهن گڏجي فيصلو ڪيو ته اهو شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند ڪيو وڃي.

درحقيقت اها به هندو قوم جي هڪ چال هئي ڇو ته جيئن وقت مسلمانن تبليغ جو ڪم شروع ڪيو ته شدهي وارن جو هوش گم ٿي ويو. انهن ڏٺو ته حق ۽ باطل ۾ ڪهڙو فرق آهي. جيڪڏهن تبليغ جو ڪم بند نه ڪيو وڃي ها ته دنيا ڏسي وٺي ها ته ٿوري وقت ۾ هندوستان جا اٺ ڪروڙ مسلمان ارڙهن ڪروڙ ٿي وڃن ها. ڪثرت تي ناز ڪندڙن جو ڪنڌ هيٺ ٿي پوي ها. آخر وڏن وڏن ليڊرن جي چوڻ تي مهاتما گانڌي جي جان بچائڻ لاءِ شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند ڪيو ويو ۽ وري هندو مسلم اتحاد جو تماشو شروع ڪيو ويو. انهيءَ سال مسلم ليگ جو اجلاس زير صدارت مسٽر محمد علي جناح لاهور ۾ ٿيو. جتي مسٽر محمد علي جناح ڪانگريس سان پڪو اتحاد ڪرڻ لاءِ چوڏهن شرط پيش ڪيا جنهن جي سڀني علمائن تائيد ڪئي. 1925ع ۾ ڪانگريس مسلم ليگ جا اجلاس گڏ ڪلتڪا ۾ ٿيا. انهيءَ سال ڪانگريس ۾ نهرو رپورٽ پيش ڪئي وئي جنهن جي مسلمانن سخت مخالفت ڪئي ۽ وري ڪانگريس کان ڌار ٿي ويا. وري 20 مارچ 1927ع زير صدارت مسٽر محمد علي جناح دهلي ۾ مسلم ليگ جو اسپيشل اجلاس سڏايو ويو جنهن ۾ مرحوم مولانا محمد علي، شوڪت علي، مولوي شفيع دائودي، مولانا عرفان سيد مرتضيٰ شاهه وغيره حصو ورتو انهي اجلاس ۾ گڏيل انتخاب کي چند شرائطن سان انهي ڪري قبول ڪيو ويو ته جيئن ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ۾ اتحاد ٿي وڃي پر مغرور ڪانگريس ڪو به خيال نه ڏنو ۽ برخلاف انهي جي هندو مهاسڀا جي اشاري تي مسجدن جي اڳيان باجا وڄائي هر طرف فساد برپا ڪيا ويا. انهيءَ زماني ۾ جمعيت العلماءِ به ڪانگريس کان جدا هئي. 1929ع ۾ قومپرست مسلمانن هڪ جماعت نالي مسلم نيشنلسٽ پارٽي قائم ڪئي جنهن جو پهريون جلسو زير صدارت مولانا ابوالڪلام آزاد صاحب الهه آباد ۾ ٿيو.

اها حالت ڏسي ڪانگريس وارن جو ڪجهه نشو دور ٿيو ۽ لاهور واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت جواهر لال نهرو منعقد ٿي جنهن ۾ نهرو رپورٽ کي رد ڪيو ويو ۽ ڪامل آزادي جو اعلان ڪيو ويو. جنهنڪري مسلمانن وري ڪانگريس ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي انهيءَ ڪامل آزادي جي جڏهن تشريح پڇي وئي ته ٻڌايو ويو ته اسان گورنمينٽ جي زير سايه آزادي گهرون ٿا. 1935ع ۾ حڪومت انڊيا ايڪٽ 1937ع جو اعلان ڪيو جنهن ۾ سنڌ وغيره جي جدائي بابت ۽ وزارتن جو ذڪر هو تنهن جي هندو قوم مخالفت ڪئي پر موقع تي يڪدم وڃي ڪونسل تي قبضو ڪيو هن وقت فيڊريشن جي به ڪانگريس جي صدر صاحب سڀاش چند بوش سخت مخالفت ڪئي آهي مگر جواهر لال نهرو يورپ ۾ وڃي معمولي ترميمون ڪرائڻ لاءِ زور ڏئي رهيو آهي. نيٺ نتيجو هي نڪرندو جو ڪانگريس خوشيءَ سان فيڊريشن قبوليندي.

اڇوتن ۾ تبليغ اسلام جو ڪم زوردار ڏسي مهاتما جو سک ڦٽي پيو ۽ فاقا ڪاٽڻ لڳو ۽ جڏهن تبليغ جو ڪم بند ٿيو ته پاڻ اڇوت اڌار جي ڪم کي لڳي ويو. انهيءَ موقعي تي انهن سڀني ڪانگريسي هندو مسلمانن جا چپ بند ٿي ويا جن تلبيغ جي ڪم کي روڪڻ لاءِ هر ڪا ڪوشش ورتي.

آخري نوٽ

مطلب ته جڏهن جڏهن مسلمانن ۾ ڪجهه سياسي يا مذهبي بيداري پيدا ٿي آهي ته انهن ڪامل آزاديءَ جي پوڄارين مسلمانن کي تنظيم کان پري رکڻ. انهن ۾ نفاق پيدا ڪرڻ لاءِ اتحاد جي بناوٽي راڳ شروع ڪيو آهي. ته جيئن مسلمان قوم هميشه ڪمزور رهي. ساڳيو راڳ جو 1936ع کان شروع ٿيو آهي سو وري تازو بمبئي ۾ شروع ڪيو ويو. هوڏانهن انهن غدار مسلمانن جا پيغام پهچي رهيا هئا ته خبردار انهن سان ڪنهن به قسم جي صلح ڪرڻ اسان جي بيعزتي آهي.

نيٺ نتيجو هي نڪتو جو فقط هڪڙي معمولي ڳالهه تان (يعني مسلم ليگ کي مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت تسليم ڪيو وڃي) اتحاد جو تماشو ختم ٿي ويو ۽ جواب ڏنو ويو ته جنهن صورت ۾ مسلمانن جون ٻيون جماعتون جهڙوڪه جمعيت العلماءِ، خدائي خدمتگار ۽ احرار پارٽي وغيره به آهي تنهن صورت ۾ فقط مسلم ليگ کي مسلمانن جي واحد جماعت تسليم نٿو ڪري سگهجي. هن کان اڳ پنڊت جاوهر لال نهرو چيو ته هندستان ۾ ٻه طاقتون آهن هڪ سرڪار برطانيا ٻي ڪانگريس. پر هڪ سال کانپوءِ کيس قبول ڪرڻو پيو ته ٽئين جماعت مسلمانن جي مسلم ليگ آهي ۽ لکنئو پيڪٽ وقت بابو چندر پرشاد به قبول ڪيو هو ته مسلم ليگ مسلمانن جي واحد جماعت آهي.

وري انشاءُ الله جنهن وقت ملسم ليگ جو تنظيمي پروگرام عمل ۾ اچڻ شروع ٿي ويو ته خود بخود ڪانگريس کي مڃڻو پوندو ته برابر مسلم ليگ مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت آهي. تعجب آهي ته ڪانگريس جنهن ۾ ته هندو مهاسڀائي شامل نه 10 ڪروڙ اڇوت، نه پارسي، سک وغيره سڀ شريڪ ڏهه ڪروڙ مسلمان (سواءِ چند غدارن جي) شامل هندوستان جي واحد جماعت ٿي سگهي ٿي.

پر مسلم ليگ جا 32 سالن کان قائم آهي جنهن ۾ وڏو حصو مسلمانن جو شامل آهي جنهن سان ڪيئي ڀيرا پاڻ ڪانگريس اشتراڪ عمل ڪري چڪي آهي. سا اڄ مسلمانن جي واحد جماعت ڪانهي. جمعيت العلماءِ خاص علمائن جماعت آهي جنهن جي هن وقت هي حالت آهي جو مولانا ڪفايت الله، مولان احمد سعيد، مولانا حسين احمد مدني چند عالمن جي جماعت وڃي رهي آهي. وڏو حصو علماءِ ڪرام جو عليحده ٿي چڪو آهي. احرار پارٽي پنجاب جي انهن مسلمانن جي پارٽي جن جو مقصد هو ڪشمير ۾ ستياگره ڪرڻ، جنهن جا پوءِ ٻه حصا ٿي پيا. هڪ اتحاد ملت، ٻيا احراري ۽ هن وقت احرار پارٽي جو نالو آهي.

خدائي خدمتگار هڪ سرحدي چند پٺاڻن جي جماعت جو نالو آهي جيڪي خان عبدالغفار جا معتقد آهن.

مسلم ليگي ٽو ڊي آهن

چيو وڃي ٿو ته مسلم ليگ ٽوڊين ۽ رجعت پسندن جي جماعت آهي. جنهن جي جواب ۾ عرض اهي ته هندو مهاسڀا جنهن ۾ ڀائي پرمانند، ڊاڪٽر مونجهي، جيڪر ساپرو، ڊآهولڪر، مدن موهن مالوي وغيره جهڙا تو ڊي شامل آهن. پر هندو قوم بجاءِ انهن کي ٽو ڊي سڏڻ جي عزت جي نگاهه سان ڏسي رهي آهي. هندو قوم پاڻ کي چئن حصن ۾ ورهائي ڪم ڪري رهي آهي هڪڙا اهي جيڪي خاص ڪانگريسي آهن ٻيا فقط مهاسڀائي آهن، ٽيا اهي جيڪي ڪانگريس ۾ به آهن ۽ مهاسڀا ۾ به آهن چوٿان نه ڪانگريس ۽ نه مهاسڀا ۾ خاص حڪومت جا يار وفادار آهن. مسلمانن جي بدبختي چئبي جو ڪن مسلمانن انهي مسلم ليگ کي ڪجهه وقت کان مرده ٿي چڪي هئي تنهن ۾ نئين سر روح پيدا ڪري مسلمانن کي تنظيم ۽ يڪجهتي پيدا ڪرڻ لاءِ هڪڙي مرڪز تي آڻڻ جي ڪوشش شروع ڪئي آهي ته نام نهاد مسلمانن کڻي هاءِ گهوڙا مچائي آهي ۽ هند هند عيب جوئي شروع ڪري ڏني اٿن. مثل مشهور آهي ته جماعت ماڻهن سان جڙندي آهي ماڻهو جماعت سان ڪو نه جڙندا آهن اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1919ع ۾ صدر حڪيم اجمل خان مرحوم هو. اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1920ع ۾ صدر ڊاڪٽر انصاري هو.

اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1921ع ۾ صدر مولانا حسرت موهاني هو. جنهن ۾ مولانا ڪفايت الله، مولانا احمد سعيد وغيره سڀ شامل هئا. اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن ۾ هن وقت مولانا حسرت موهاني مولانا ظفر علي خان صاحب، مولانا شوڪت علي، مولانا عبدالحامد بدايوني، مولانا اشرف علي صاحب ٿانوي، مولانا محمد شعيب ناظم، جمعيت العلماءِ صوبه سرحد، مولانا غلام بيگ نيرنگ صاحب، مولانا جمال الدين، مولانا عبدالباري صاحب، مولانا صبغت الله فرنگي محل، مولانا مظهرالدين شير ڪوٽي، ايڊيٽر الامان، مولانا محمد عمر صاحب نعماني شملا، مولانا ابوالقاسم فضل الحق بنگال، مولانا عبدالصمد صاحب ناظم جمعيت العلماءِ صوبه متحده، مولانا قاضي عبدالغفار صاحب ايڊيٽر پيام وغيره ۽ پنجاب جون تمام اخبارون. دهلي جون تمام اخبارون سواءِ الجمعيت ۽ انصاري جي ۽ مجنور جي مدينه ۽ سنڌ جي اصلاح جي شامل آهن.

قائداعظم مختار الملڪ مسٽر محمد علي صاحب جناح

چيو وڃي ٿو ته مسلم ليگ جو صدر هڪ ٽوڊي ۽ شيعو آهي اهو اعتراف انهيءَ جماعت جو آهي جيڪي ڪڏهن خداپرست هئا اڄ هو پاڻ کي وطن پرست سڏائي رهيا آهن جن کي الله تعاليٰ تمام قومن جو سردار سڏيو تن جو سردار هڪ مشرڪ ۽ ملحد آهي. هي اها جماعت آهي جنهن ڪامل آزادي جو اعلان ڪري سرڪار برطانيا جي وفاداري جو قسم کائي ڪونسل جي ڪرسي کي آزادي سمجهيو آهي. مسلم ليگ هڪ سياسي جماعت آهي انهي جو اڳواڻ به سياست جو ماهر هئڻ گهرجي.

مسٽر جناح بابت مخالفن جي به اها راءِ اهي ته هو سٺي دماغ جو سياستدان آهي. هندو قوم گانڌيءَ کي پنهنجو اڳواڻ بڻائڻ وقت اهو اعتراض ڪو نه اٿاريو ته گانڌي هڪ بئريسٽر آهي ۽ ويش قوم جي مان آهي هو برهمڻ ۽ کترين جو اڳواڻ نٿو ٿي سگهي.

هو پنڊتن ۽ سوامين جو رهنما نٿو ٿي سگهي. گانڌي هڪ مسٽر آهي انهن هڪ مسٽر کي مهاتما جو لقب ڏئي عزت ڏني. مسٽر محمد علي جناح هڪ ڪلمه گومسلمان آهي انهي کي انهن عالمن ۽ ليڊرن ۽ عام مسلمانن گڏجي پنهنجو اڳواڻ بڻايو آهي جن هر ڪنهن قومي تحريڪ ۾ حصو وٺي قرباني ڪئي آهي. انهن جواهرلال جهڙي ملحد گانڌي جهڙي ٻه روپي ٻاپوکي اڳواڻ ڪو نه بڻايو آهي.

جيڪي صاحب چون ٿا ته مسلمانن کي اکيون پوري ڪانگريس ۾ شامل ٿي ڪانگريس تي قبضو ڪرڻ گهرجي تن کي اهو به سوچڻ گهرجي ته فرض ڪيو سڄي هندوستان جا مسلمان سڀ کڻي ڪانگريس ۾ شامل ٿين ته جملا ڪروڙ مسلمان ٿيندا. هوڏانهن هندو به سڀ ڪانگريس ۾ شامل ٿين ۽ ضرور ٿيندا ته 23 ڪروڙ ٿيندا. وري به ڪثرت هندو قوم جي رهندي. انهيءَ ڪري مسٽر جناح اهو شرط پيش ڪيو ته مسلمانن جون سيٽون جدا مقرر ڪيون وڃن ۽ مرڪز ۾ ميمبرن جو تعداد ڪثرت توڙي قلت وارين قومن جو هڪ جيٽرو هجي ڇو ته اڄ ڪلمه دنيا ۾ تلوار جي لڙائي ڪانهي. ڪثرت ۽ قلت قلم ۽ اخبار جي لڙائي آهي جنهن قوم وٽ زياده اخبارون آهن اها ڪامياب آهي.

هن وقت جيڪي مسلمان اکيون پوري وزارت جي لالچ ڪري يا انهي ڪري ڪانگريس ۾ شامل ٿيا آهن جمعيت العلماءِ ڪانگريس سان شامل آهي تن جي خدمت ۾ عرض آهي ته عزيزو اوهان جي دل ۾ جيڪڏهن ملت جو سچو درد آهي جيڪڏهن اوهان پنهنجي قوم کي هڪ مرڪز تي جمع ڏسڻ گهرو ٿا انهن کي تنظيم جي طات سان مضبوط بڻائڻ گهرو ٿا ته هن تقليد جي بت کي پرزا پرزا ڪري مسلم ليگ ۾ شامل ٿي وڃون ۽ جيڪڏهن ڪانگريس ۾ شامل ٿيو ته اول پنهنيج قوم کي هڪ مرڪز تي مضبوط بڻائي يڪجهتي پيدا ڪري گڏجي عزت سان ڪانگريس ۾ شامل ٿيو. باقي هن ڇڙوڇڙ حالت ۾ مسلمانن کي هڪ طرف انگريزن جو ٻئي طرف هندن جو غلام ٿي رهڻو پوندو.

مسلمان ۽ آزادي

رهيو آزادي جو سوال تنهن بابت عرض آهي ته دنيا ۾ اهڙو ڪهڙو بدبخت انسان هوندو جنهن کي آزادي پسند نه هوندي جڏهن ته حيوان به آزاديءَ کي پسند ڪن ٿا تڏهن انسان اشرف المخلوقات آزادي کي پسند نه ڪندو اهو ناممڪن آهي. اڄ دنيا جون ٻيون قومون هندوستان وارن کي انهي ڪري نفرت سان ڏسي رهيون آهن جو هو نه صرف پاڻ غلام آهن بلڪه انهن جي ڪري ٻيون ڪيتريون قومون غلام آهن. چيو وڃي ٿو ته جيسين هندو مسلمان پاڻ ۾ اتفاق ڪري ڪانگريس کي طاقتور نه بڻائيندا تيسين آزادي حاصل نه ٿيندي. اهو بلڪل سچ آهي. انهي کان ڪنهن کي به انڪار ڪونهي. بشرطيڪ جيڪڏهن ڪانگريس صحيح معنيٰ ۾ ڪانگريس ٿي ڪم ڪري. سچو اتحاد تڏهن ٿيندو جڏهن ٻنهي قومن جون نيتون صاف هجن. هندو قوم جي اها نيت ته اول انگريزن کي هندستان مان ڪڍيو وڃي پوءِ مسلمانن کي ڪڍي رام راڄ قائم ڪجي. معمولي جانور يعني ڳئون لاءِ انسان ذات کي تڪليف ڏني وڃي انهن جون خون ڪيو وڃي.

اها اردو زبان جيڪا عربي فارسي، هندي مان هندوستان ۾ هندو مسلمانن لاءِ مشترڪه زبان تيار ڪئي وئي تنهنجي مخالفت ڪري هندي جو پرچار ڪيو وڃي. مسلمانن جي جذباتن کي ڀڙڪائڻ لاء مسجد جي اڳيان باجا وڄايا وڃن. اهڙيون ڪيئي ڳالهيون آهن جيڪي هميشه اتحاد ۾ خلل پيدا ڪنديون رهن ٿيون. اهو ئي سبب آهي جو بناوٽي ۽ سياسي اتحاد گهڻو وقت قائم نٿو رهي ۽ انهيءَ بناوٽي سياسي اتحاد سان آزادي حاصل به ڪا نه ٿيندي. سچو اتحاد تڏهن قائم ٿي سگهي ٿو جڏهن سڀ قومون هڪٻئي جي عزت ڪرڻ سکنديون. هن وقت ڪانگريس تي قبضو هندو سرمايه دارن جو آهي جن کي پنهنجي ڪثرت، دولت ۽ طاقت تي ناز آهي. هو ڪمزور قومن کي نفرت جي نگاهه سان ڏسي رهيا آهن هو انگريزن سان پنهنجا مطالبات حاصل ڪرڻ لاءِ وڙهي رهيا آهن پر پنهنجن ڪمزور ڀائرن مسلمانن لاءِ اڇوت وغيره جي مطالبات کي ٺڪرائي رهيا آهن.

برادران اسلام:- ڪانگريس آهستي آهستي پنهنجي اصلي مقصد ڏانهن اچي رهي اهي يعني لالا هرديال جي خيالن کي عملي جامو پهرائي رهي اهي. اها اڇوت اڌار اسڪيم هندي زبان جو پرچار فوجي تعليم وڌيا مندر بندي ماترم جا گيت اهي سڀ لالا هرديال جي خيال جا پرزا آهن. لالا هرديال پنهنجي مضمون ۾ ڏيکاريو آهي ته اول مسلمانن جي خوشامد ڪريو ۽ کين ڪانگريس ۾ ملائي حڪومت کي ڏيکاريو وڃي ته ڪانگريس مشترڪه جماعت آهي. پوءِ حڪومت کان آهستي آهستي حق حاصل ڪجن ۽ جڏهن ڪجهه حق چڱا ملي وڃن ته پوءِ اول هندستان ۾ هندي زبان کي رائج ڪجي ۽ اردو زبان کي بند ڪجي ته جيئن مسلماني ڪلچر ۽ لٽريچر برباد ٿي وڃي ۽ هندو ڪلچر هندو لٽريچر ترقي وٺي. اسڪولن ۽ مدرسن جا نالا بدلائي هندي يعني وڌيا مندر رکڻ گهرجن. مسجد کي پوڄا مندر سڏيو وڃي ٻارڻ کي بندي ماترم جا گيت پڙهايا وڃن. پوءِ اکاڙا قائم ڪري هندو قوم کي طاقتور بڻائجي. فوجي ڪاليجون کولي هندن کي فوجي تعليم ڏجي. دولت ۾ واپار ۾ تعداد ۾ اسان زور آهيون فقط اهي گهٽايون آهن سي جيڪڏهن پوريون ٿيون ته پوءِ يقين ڄاڻو هندوستان ۾ اسان جو اڄ هوندو مسلمانن کي هتان لڏڻو پوندو.

اهڙيءَ طرح هندوستان کي ڳئون ماتا جي دشمن کان خالي ڪرائي شڌ ڀارت بڻائجي. تنهنڪري سخت ضرورت آهي ته مسلمان قوم کي تنظيم جي طاقت سان منظم ڪرڻ انهن ۾ يڪجهتي پيدا ڪرڻ لاءِ انهن کي هڪڙي مرڪز تي جمع ڪيو وڃي. انهيءَ ضرورت کي مدنظر رکي قوم جي خيرخواهه رهنمائن مسلم ليگ کي نئين سر زندهه ڪرڻ شروع ڪيو آهي. تنهنڪري مسلمانن کي گهرجي ته هو ٻه آنا چندو ساليانو ڏئي مسلم ليگ جا ميمبر ٿي وڃن. جنهن وقت مسلمانن ۾ ڪامل اتحاد ٿي ويندو تنهن وقت مغرور ڪانگريس به ڪجهه جهڪندي ۽ آزادي سندن پير چمندي.

اسلام جو اهو خوشنصيب زمانو جنهن کي قرون اعليٰ جو زمانو چيو وڃي ٿو اهو برڪت وارو زمانو جيڪو خلفائي راشدين جي مبارڪ وجود سان روشن هو ان وقت مسلمانن ۾ تنظيم هئڻ ڪري مڪمل اتحاد هو. اخلاق هو، سچائي هئي ۽ روحانيت هئي. دنيا ڏٺو ته چند گودڙي پوش ساري دنيا تي پکڙجي ويا انهن جي صدائي تڪبير قيصر يڪسريٰ جي ڪوٽن جا ڪنگرا ڏڪائي ڇڏيا. انهيءَ زماني جا مسلمان سڀ کان وڏي مصيبت سڀ کان وڏو غضب نفاق کي سمجهندا هئا. درحقيقت نااتفاقي خدائي قهر آهي جنهن کان فرعون جي قوم به پناهه گهري هئي. مسلمانو جيڪڏهن اوهان هن غلامي جي لعنت کان آزاد ٿيڻ گهرن ٿا ته خدارا اميدوار ٿيو.

صبح صادق جي روشني نروار ٿي چڪي آهي. بيدار ٿي پنهنجن انهن غفلت شعار ڀائرن کي هوشيار ڪريو جيڪي مشرڪن جي دام ۾ گرفتار ٿي چڪا آهن ته جيئن ايندڙ انقلاب کان اڳ جنهن جا آثار ظاهر ٿي چڪا آهن هوشيار ٿي سڀني ذاتي ۽ فروعني جهڳڙن کي ڇڏي نفسانيت ۽ ذاتي اغراضن کان دل کي صاف ڪري نااتفاقي  جي باهه کي پريم جي پاڻي سان وسائي ڇاتي ڇاتيءَ سان لائي هڪ ٿي ۽ هڪ مرڪز تي جمع ٿي فقط هڪ خدائي وحد جي ڀروسي تي عمل ۽ ايثار سان دنيا کي ثابت ڪري ڏيکاريون ته مسلمان قوم زندهه آهي. مسلمان سپاهي آهي ۽ آزادي حاصل ڪرڻ سپاهي جو ڪم آهي.

مُسلِم ليگ جي ضرورت

ڪانگريس هڪ مشتروڪه جماعت آهي جنهن ۾ فيصلو به مشترڪه ٿي سگهن ٿا. پر مسلمانن لاءِ هڪ اهڙي جماعت جي سخت ضرورت آهي جنهن جي جهنڊي هيٺ سڀ مسلمان متحد ٿي سگهن ۽ متحد ٿي پنهنجي مالي اقتصادي مذهبي سياسي حالت سڌاري سگهن. جهڙي طرح هندو قوم پنهنجي پنگتي ڌرمي ڪمن لاءِ هندو مهاسڀا قائم ڪئي آهي انهيءَ ضرورت کي پوري ڪرڻ لاءِ نئين سر مسلمانن جي انهي پراڻي جماعت جنهن جو نالو مسلم ليگ آهي زندهه ڪيو ويو آهي. جنهن جا هن وقت هيٺان مقاصد آهن.

(1) هنودستان ۾ ڪامل آزادي لاءِ جدوجهد ڪرڻ.

(2) هندوستاني مسلمانن جي مذهبي سياسي حقن ۽ مفاد جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺڻ.

(3) دنياوي اسلام سان رشته اخوت قائم ڪرڻ.

(4) غير قومن سان دوستانه تعلقات وڌائڻ وغيره.

نظامي- ڪراچي

8 آڪٽوبر 1938ع

درسِ عمل

(1)

اي قوم منتشر ڇو تنهنجو نظام آهي

محفل ۾ هو نه اڳيون اڄ اهتمام آهي

ٿي صبح پُر ملامت ذلت جي شام آهي

(2)

وقت آهي هي عمل جو هوشيار ٿي خدارا

غفلت چڱي نه آهي بيدار ٿي خدارا

تيغ ستم ستمگر ڪڪئي بي نيام آهي

(3)

هوشيار ٿي جيئرو رهڻو اٿئي جهان ۾

غفلت شعار بلبل تو لاءِ بوستان ۾

صياد اڄ پکيڙيو مضبوط دام آهي

(4)

غمگين شمع آهي حيران آهي محفل

ٿي ويو فنا تجمل ويران آهي محفل

ساقي نه ميڪده ۽ شيشو نه جام آهي

(5)

شور ۽ فغان سان گلشن آباد ڪو نه ٿيندو

آرام سان جهان ۾ آزاد ڪو نه ٿيندو

هي آرزو واجهائي هيءَ آس خام آهي

(6)

قبضي ۾ ڪر زمين کي تسخير آسمان ڪر

اُٿ ۽ اُٿي عمل لاءِ تيار ڪارروان ڪر

ساري جهان کي ڏيڻُ حق جو پيام آهي

(7)

هڪ ڪعبه ۽ خدا هڪ، قرآن به آهي هڪڙو

مقصد مڙن جو هڪڙو ايمان آهي هڪڙو

هادي به سڀ جو هڪڙو خيرالانام آهي

(8)

سي هڪ ٿيا جي گڏجي هڪ ٿانوَ ۾ نه کائين

افسوس پر مسلمان هڪ پاڻ ۾ نه آهن

هر ڪنهن جدا بڻايو پنهنجو امام آهي

(9)

نالو وٺي وڏن جو ٿو پاڻ کي ٻڌائين

مرزا، مغل، قريشي، افغان ٿو سڏائين

تنهنجي ڪري وڏن جو بدنام نام آهي

(10)

مطرب جوچنگ بدليو رندن جو رنگ بدليو

واعظ جو وعظ بدليو ليڊر جو ڍنگ بدليو

فتنو فساد جهڳڙو تڪرار عام آهي

(11)

هي نظم آهي تنهنجو درسِ عمل نظامي

هن تي عمل ڪرڻ سان ٿيندي فنا غ

 ساري جهان جي ٿيڻو مسلم امام آهي.

MORE MATERIAL ON MUSLIM LEAGUE: ACTIVITIES & DOCUMENTS

خالقڏنه هال ۾ مسلم ليگ جو زبردست اجلاس

وديا مندر اسڪيم، حيدرآباد ۽ فلسطين بابت ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

ڪالهه آچر ڏينهن شام جو نماز مغرب کان بعد مسلمانان ڪراچي جو هڪ عظيم الشان اجلاس سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي زير سايه خالقڏنه هال ۾ منعقد ٿيو. جلسي جي ڪارروائي پوري ساڍي ستين بجه شروع ٿي.

اسٽيج تي ڪيترائي ڪراچي جا معزز ويٺل هئا. سارو هال ماڻهن سان سٿيو پيو هو ۽ جاءِ نه ملڻ ڪري ڪيترائي ماڻهو هال جي ٻاهران ۽ دروازن تي آخر تائين بيٺا رهيا. حاضرين جو تعداد 4، 5 هزارن جي لڳ ڀڳ هو جنهن مان معلوم ڪري سگهبو ته باوجود هن جي جو ڪيترائي اسيمبلي جا ميمبر فاني غرضن جي بنياد تي قوم فروشي ڪري مسلم ليگ کان باغي ٿيا آهن مگر عام مسلمانن کي مسلم ليگ سان غير فاني محبت آهي.

جلسي جي ڪارروائي سر عبدالله هارون جي صدارت هيٺ تلاوت قرآن مجيد، مسلم ليگ جي ترانن، قومي نظمن ۽ مسلم ليگ زنده باد جي فلڪ شگاف نعرن سان شروع ڪئي وئي، جلسي ۾ آءُ نظر علي ايڊيٽر سنڌ زميندار سکر، سيد علي محمد شاهه راشدي، حڪيم عبدالمجيد شيرواڻي، خانبهادر محمد ايوب کهڙو، سر حاجي عبدالله هارون، مولوي عبدالحئي حقاني ۽ مسٽر فيروز الدين احمد ۽ ٻين ولوله انگيز تقريرون ڪيون. دوران تقرير ۾ مقرر، سنڌ وزارت جي پاليسي ۽ ان جي خط و خال تي به روشني وڌي. سر غلام حسين هدايت الله جنهن تازو مسلم ليگ پارٽيءَ سان بي وفائي ڪري وڃي وزارت پارٽي ۾ شريڪ ٿيو آهي ۽ جلد وزير ٿيڻ وارو آهي، تن جي به اهڙي روش کي ننديو ويو.

ميان فيروز الدين احمد وڪيل جيڪو لاهور لکان آيل هو تنهن جي تقرير نهايت سبق آميز پر جوش حقيقتن ۽ واقعات سان ڀريل هئي. هن صاحب ڪانگريس ۽ ڪانگريس جي جوابدار ليڊرن مهاتما گانڌي سرڪار پٽيل پنڊت جواهر لال نهرو ۽ مسٽر پرم جي هند رانه ۽ معصتبانه غنيمت تان پردو کڻي واقعات ۽ دليلن جي روشني ۾ ثابت ڪري ڏيکاريو ته ڪانگريس جو مقصد هندستان اندر هندو راڄ ۽ خاص هندو راڄ قائم ڪرڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه آهي. ڪانگريس تعليم گاهن کي مندر بڻائي رهي آهي، گائر رکشا ۽ قريم رکشا پونم تحريڪون هلائي، اهڙي قسم جا ٺهراءُ آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي هي اجلاسن اندر پاس ڪيا وڃن ته ڪانگريس به آزاد خيال اسٽيبلشمينٽ خيال ڪئي وڃي، مگر جيڪڏهن مسلمان مسجدن جي اڳيان باجا وڄائڻ ۽ اسڪولن کي مندر بڻائڻ تي اعتراض وٺڻ انهن کي ڪٽر، معصب ۽ فرقه پرستي جا طعنا ڏنا وڃن ٿا. هن سنڌ وزارت جي باري ۾ تقرير ڪندي چيو ته هنن جي ناڪيلي سردار ولڀ ڀائي پٽيل جي هٿ ۾ آهي جنهن ڪري خانبهادر الهه بخش بار بار وٽس ڀڳو بيٺو آهي.

ميٽنگ ۾ فلسطين، وديا مندر اسڪيم حيدرآباد دکن ۾ هندن جي شورش ۽ سي پي ۾ مدينه العلم تحريڪ بابت ريزوليشن پاس ٿيا.

پڇاڙي ۾ سيد علي محمد شاهه راسدي مسلم ليگ پبلڪ پڪار آفيس جي سيڪريٽري رپورٽ پيش ڪئي ته سنڌ اندر مسلم ليگ ٻن مهينن اندر ڪهڙا ڪهڙا ڪم ڪيا آهن وقت ڪافي گذرڻ سبب جلسو ساڍي 10 بجي مهل ختم ڪيو ويو ۽ ڪيترائي سوال ايجنڊا تي هئا جيڪي رهجي يا.

ريزوليشن ٻئي اشاعت ۾ ڏنا ويندا.

الوحيد، تاريخ 1939-02-14

................................................................................................

مسجد منزل گاهه ستيا گره ۾ مجاهدين اسلام

اسلامي شان شوڪت ۽ روايات جو زنده مثال قائم ڪيو

مجاهد سمورو وقت پرامن عدم تشدد تي پيروي ڪئي.

سر حاجي عبدالله هارون صدر صوبه سنڌ مسلم ليگ جي پڌرائي.

سکر 6 آڪٽوبر، (خاص تار)

سر عبدالله هارون مسجد منزل گاهه جي واقعات بنسبت هيٺيون بيان ڪڍيو آهي:-

جنهن حالت ۾ سرڪار هزارين ستياگرهي مجاهدن کي گرفتار ڪرڻ ۾ قاصر رهي آهي تنهنڪري ستياگره ڊڪٽيٽر والنٽيئرن کي سکر ڇڏي وڃڻ جو حڪم ڏنو آهي ۽ فقط اوترا مجاهد مسجد ۾ رکيا ويا آهن جيڪي مسجد جي قبضا رکڻ لاءِ ضروري سمجهيا ويا. هزارين مجاهد خاموشي سان سکر مان روانا ٿي ويا ۽ خود مسجد منزل گاهه ۾ جن 500 مجاهدن جمعي نماز پرامن طريقي سان ادا ڪئي ۽ ڪنهن به قسم جو ناخوشگوار واقعو پيش نه آيو جنهن مان ظاهر آهي ته عدم تشدد جا صول تي هو پوري طرح پابند رهيا.

ستياگره جي سموري وقت اندر هندو اخبارن ۽ هندو ليڊرن واقعات کي مروڙي مروڙي خوف پيدا ڪندڙ ۽ شرارت آميز ڪوڙيون خبرون ڦهلائڻ جي ڪوشش ڪئي هن عرض سان ته ڪو ممڻ مچي پر آفرين آهي مجاهدن کي جن اسلامي شان جي عزت برقرار رکي ۽ سمورو وقت عدم تشدد تي ڪاربند رهي هندن جون آرزون خاڪ ۾ ملائي ڇڏيون.

جيتوڻيڪ وزارت بالڪل غير دانشمندانه نموني ۾ حالتن جو مقابلو ڪيو آهي. تاهم مسجد منزل گاهه جو رڳڙو اڃا چالو آهي مون کي ڪامل يقين آهي ته سيتاگره مجاهد جتي به موڪليا ويندا اتي اها ئي روش اختيار ڪندا جيڪا هنن سکر ۾ ورتي.

آخر ۾ آءُ هي ڳالهه ظاهر ڪرڻ کان رهي نٿو سگهان ته هن مسجد جي سوال ۾ وزارت مسلمانن جي جذبات جي اونهائي جو پورو پورو اندازو ڪري چڪي آهي ۽ اميد آهي ته هن کان پوءِ  هو پنهنجي ضد ۽ غير منصفانه پاليسي کي ڇڏي ڏيندي.

الوحيد، تاريخ 8 آڪٽوبر 1939ع.

................................................................................................

مسلم نئشنل گارڊ جي جلسي جي ڪارروائي

خميس ڏينهن رات جو اٺين بجي نيشنل گارڊ جي زير سايه مسلمانن ڪراچي جو هڪ عظيم الشان جلسو پيمپوره ۾ سيٺ يوسف سر عبدالله هارون جي صدارت ۾ ٿي گذريو صدر صاحب پنهنجي شروعاتي تقرير ۾ جلسي جي مقصد و غايت تي روشني وڌي مسلمانن ۾ ڪافي جوش، خروش ڏسڻ ۾ ٿي آيو.

مولوي عبدالحئي، حڪيم عبدالمجيد زبردست تقريرون ڪيون ۽ گورنمينٽ کان مطالبو ڪيو ويو ته مسجد منزل گاهه مسلمانن جي حوالي جلد کان جلد ڪئي وڃي. هيٺان ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

1. منزل گاهه ستياگره جي پهرئين ڊڪٽيٽر شيخ واجد علي ايڊووڪيٽ جي حڪم موجب 11 آڪٽوبر 1939ع کان ڪراچي ۾ خانبهادر الهه بخش جي جاءِ تي پرامن ستياگره ڪيو ويندو.

2. حڪومت يوپي جي برخلاف هڪ نفرت جو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو. علامه مشرقي سان همدردي جو ٺهراءُ پاس ٿيو. پڇاڙي ۾ فخر قوم جناب شيخ عبدالمجيد صاحب جي صحتيابي لاءِ دعا گهري ويئي. جلسي جي اختتام تي ڪيترن اصحابن مجاهدين جي فهرست ۾ پنهنجا نالا درج ڪرايا.

الوحيد، تاريخ 1939-10-08

................................................................................................

اسان سنڌ جي هندن سان هر ڪنهن عزت ڀري ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار آهيون

هندو خواه مسلمانن کي عارضي بندوبستن تي ڀاڙڻ نه گهرجي

سر حاجي عبدالله هارون جو بيان

ڪراچي 4

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي پريذيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون هڪ پريس بيان ڪڍيو آهي جنهن ۾ هندن کي اپيل ڪئي اٿس ته هر هڪ ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿين جتي سنڌ ۾ موجوده سياسي ڪشمڪش دور ڪرڻ جا اپاءَ سوچيا وڃن.

سر موصوف وڌيڪ چوي ٿو ته مان ڪانفرنس سڏائڻ لاءِ تيار آهيان جنهن ۾ هندو اڳواڻ پنهنجا شرائط پيش ڪن ۽ اسان کي هميشه لاءِ ڪي دائمي رٿون مقرر ڪرڻ ۾ مدد ڪن جي ڪا به وزارت توڙي نه سگهي. اسان کي خبر پوڻ گهرجي ته هندو مئنارٽي کي اسان وٽان ڇا گهرجي.

اهو افسوسناڪ ٿيندو جو اسان هندستان جي خيالي ۽ جذباتي اثرن هيٺ اچي پنهنجي صوبي کي فرقيوار باهه ۾ اڇليون.

منهنجي هندو دوستن کي تنگ نظر ٿيڻ نه گهرجي ڇا هو سمجهن ٿا ته خانبهادر الهه بخش موجوده وزيراعظم جو سنڌ ۾ هميشه لاءِ راڄ قائم هوندو؟ ڇا هو سمجهن ٿا ته سنڌ جا مسلمان ووٽر ايندڙ چونڊن ۾ به اڳين وانگر بي خبر رهي پنهنجن پيرن تي پاڻ ڪهاڙو هڻندا؟

مان وري به انهيءَ ڳالهه تي زور ٿو ڏيان ته مسلمانن کي خبر پوڻ گهرجي ته سنڌ جي هندن کي مسلمانن کان ڪهڙيون خاطريون ۽ بچاءَ گهرجن. مان اهڙي آڇ 1938ع ۾ ڪئي هئي ۽ هينئر وري به ڪريان ٿو، اميد ته منهنجا هندو دوست جو سڏ اونائيندو.

جيڪي منهنجا هندو دوست ڪن وهمن ۽ اثرن هيٺ رهڻ گهرن ٿا مان انهن جي خلاف به ڪو نه آهيان پر کين ايترو ٻڌائڻ گهران ٿو ته مان پنهنجي شخصي سياسي آزمودي مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته جيڪڏهن سنڌ جا مسلمان ۽ هندو امن امان ۾ رهڻ گهرن ٿا ته انهن کي هنن عارضي بندوبستن تي ڀاڙڻ نه گهرجي پر دائمي صلح لاءِ رستو ڳولڻ گهرجي. مان اهو به صاف ڪرڻ ٿو ته گهران ته اسان مسلم ليگ ۾ هونداسون يا کڻي ٻاهر هونداسين ته به سنڌ جي ٿورائي واري هندو قوم سان هر وقت عزت ڀرئي ٺاهه لاءِ تيار آهيون.

الوحيد، تاريخ 1940-01-6

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي عهديدارن جون چونڊون

سکر جي فسادن، موجوده حالات بابت اهم ٺهراءُ

سنڌ مسلم ليگ جنرل باڊي جي ميٽنگ جي ڪارروائي

صوبه سنڌ مسلم ليگ جي جنرل باڊي جو هڪ اهم اجلاس اڄ تاريخ 28 جنوري 1940ع صبح جو 11 بجه جناب سر حاجي عبدالله هارون صاحب جي صدارت هيٺ سندس بنگلي تي منعقد ٿيو جنهن ۾ هيٺيان حضرات شريڪ ٿيا.

سر حاجي عبدالله هارون صاحب، جناب شيخ عبدالمجيد صاحب، خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو، حاجي محمد هاشم گذدر، مسٽر جي ايم سيد، مولانا ثناءَ الله صاحب، سيد محبوب علي شاهه صاحب، ابو شوڪت حمزه، مسٽر محمد يوسف صاحب، پير غلام مرتضيٰ صاحب سرهندي، سيد خير شاهه صاحب، پير سيد رسول ، مسٽر احمد صاحب، وڏيرو محمد قاسم صاحب، ڊاڪٽر خان صاحب، سيٺ محمد يوسف صاحب، مسٽر محمد بخش صاحب.

ٺهراءُ:

1. ميٽنگ متفقه طور قائداعظم مسٽر محمد علي جناح کي آئينده آزاد انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس جيڪا لاهور ۾ ٿيڻ واري آهي تنهن جو صدر منتخب ڪيو ۽ فيصلو ڪيو ته سڀاڻي تار رستي هي اطلاع آل انڊيا مسلم ليگ جي سيڪريٽري کي موڪليو وڃي.

2. ميتنگ متفقه طور فيصلو ڪيو ته ايندڙ سال ۾ هيٺين طرح سنڌ مسلم ليگ جي عهديدارن ۽ ورڪنگ ڪميٽي جي ميمبرن جي چونڊ ڪئي.

* سر حاجي عبدالله هارون (پريذيڊنٽ)

* خان بهادر محمد ايوب خان کهڙو (وائيس پريذيڊنٽ)

* سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب (وائيس پريذيڊنٽ)

* شيخ عبدالمجيد صاحب (جنرل سيڪريٽري)

* سيد علي محمد شاهه راشدي (جوائنٽ سيڪريٽري)

* مسٽر غلام نبي پٺاڻ (جوائنٽ سيڪريٽري)

* سر حاجي عبدالله هارون صاحب (خزانچي)

ورڪنگ ڪاميٽي صوبه سنڌ مسلم ليگ.

1. خانبهادر محمد ايوب کهڙو

2. حاجي محمد هاشم گذدر

3. خير شاهه

4. پير سيد بخش شاهه

5. سيد نور محمد شاهه

6. سيد غلام مرتضيٰ شاهه

7. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ

8. سر حاجي عبدالله هارون

ورڪنگ ڪاميٽي صوبه سنڌ مسلم ليگ

1. خانبهادر محمد ايوب کهڙو

2. حاجي محمد هاشم گذدر

3. خير شاهه

4. پير سيد خيربخش شاهه،

5. سيد نور محمد شاهه

6. سيد غلام مرتضيٰ شاهه

7. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ

8. سر حاجي عبدالله هارون

9. شيخ عبدالمجيد

10. سيد غلام نبي ارج

11. قاضي فضل الله صاحب

12. مولوي محمد اسماعيل صاحب

13. پير علي انور شاهه

14. سيد علي اڪبر شاهه

15. محمد يوسف شاهه صاحب.

16. غلام نبي شاهه

17. مسٽر ....

18..............

19. شيخ واجد علي صاحب

20. سيد محبوب علي شاهه

21. سيٺ عبداللطيف ميمڻ

22. پير عبدالستار جان سرهندي

23. پير محمد اسماعيل جان

24. سيد حسن بخش شاهه

25. پير غلام مرتضيٰ سرهندي

26. سيد غلام حيدر شاهه

27. محمد حسن شورو

28. مولانا ثناءَ الله صاحب

29. مولانا ظهور الحسن صاحب

30. حاجي نذير الدين صاحب

31. چوڌري غلام محمد صاحب.

(3) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبي سنڌ مسلم ليگ جا عهديدار ورڪنگ ڪميٽي جا ميمبر ئي رهندا ۽ انهيءَ کانسواءِ جنرل باڊي کي حق حاصل رهندو ته پاڻ مان 25 ڄڻن کي ورڪنگ ڪميٽي تي چونڊين.

(4) فيصلو ڪيو ويو ته جيڪڏهن ورڪنگ ڪميٽي جو ڪو به ميمبر لکيل منظوري کانسواءِ لڳولڳ ٽن ميٽنگن ۾ غير حاضر رهندو ته هن جي جاءِ خالي سمجهي ويندي ۽ هن جاءِ تي ٻيو ڪو ميمبر منتخب ڪيو ويندو.

(5) صوبه سنڌ مسلم ليگ جي جنرل باڊي جي هي ميٽنگ جو غور شده ۽ زوردار رايو آهي ته سکر ضلعي ۾ بدنصيبي سان ۽ زوري زبردستي جا جيڪي افسوسناڪ واقعات ٿيا آهن تن جي لاءِ موجوده وزارت ۽ انهن جا مددگار بنيادي طرح جوابدار آهن. هي ميٽنگ انهن سڀني ماڻهن سان جيڪي مٿين فسادن جو شڪار ٿيا آهن ۽ نقصان رسندو اٿن پنهنجي دلي همدردي ڪري ٿي ۽ سچي دل سان ٻنهي قومن کي درخواست ڪري ٿي ته پاڻ ۾ مٺي محبت ۽ ساز سلوڪ سان هلن ۽ خانبهادر الهه بخش وزيراعظم سنڌ جي اهڙي پاليسي جو شڪار نه ٿين جنهن موجب صاحب موصوف ٻنهي قومن تفرقو وجهي حڪومت ڪرڻ گهري ٿو.

(6) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ جي سيڪريٽري جي پاران اخبارن ۾ اعلان ڪيو وڃي ته آل انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس ۾ سنڌ مان جيڪي صاحب ڊيليگيٽ ٿي وڃڻ گهرن سي 20 فيبروري جي اندر سيڪريٽري صاحب کي اهڙي قسم جي درخواست موڪلي سگهن ته ڇو ته سيڪريٽري صاحب جي ڊيليگيٽ ٿي نه سگهي.

(7) صوبه سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي پارليامينٽري ڪميٽي جا فرائض به سرانجام ڏيندي.

(8) هي به فيصلو ڪيو ويو، ته ايندڙ سنڌ اسيمبلي جي چونڊ ۾ جيڪي حضرات مسلم ليگ جي پاران مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي قواعد و ضوابط جا پابند ٿي ڪري اميدوار بيهڻ گهرن ٿا سي پنهنجون درخواستون 15 اپريل 1940ع تائين جناب پريزيڊنٽ 1940ع تائين جناب پريزيڊنٽ صاحب صوبه سنڌ مسلم ليگ کي موڪلي ڏين. اميدوار صاحبن جا نالا مناسب وقت تائين مخفي رکيا ويندا ۽ جن صاحبن کي مسلم ليگ جي پاران نامزد ڪيو ويندو، انهن جي نالن جو نامينشن پيپر داخل ڪرڻ کان اڳي باقاعده اعلان ڪيو ويندو. سيڪريٽري صاحب کي هدايت ڪئي وئي ته مٿيئن مضمون جو اعلان اخبارن ۾ اشاعت لاءِ موڪلي.

(9) هي به فيصلو ڪيو ويو ته مسلم ليگ تحريڪ کي صوبي سنڌ ۾ باقاعده زور وٺائڻ لاءِ هڪڙي لاري لائوڊ اسپيڪر سان گڏ خريد ڪئي وڃي، جنهن جي لاءِ هيٺين صاحبن مالي امداد ڏيڻ جو اعلان ڪيو.

سيد غلام مرتضيٰ شاهه ۽ خير شاهه وغيره 1000، خان بهادر محمد ايوب کهڙو وغيره 1000 رپيا ۽ باقي رقم لاءِ جو لاري ۽ لائوڊ اسپيڪر تي خرچ ٿيندي تنهن جو سر حاجي عبدالله هارون صاحب پاڻ تي ذمو کنيو ۽ وڌيڪ سر صاحب هي به اعلان ڪيو ته جيڪڏهن اسان جي ورڪرن هن لاري جي ذريعي سٺو ڪم ڏيکاريو ته ڇهن مهينن بعد سر صاحب پنهنجي سر هڪ ٻئي لاري به لائوڊ اسپيڪر سان گڏ خريد ڪري ڏيندو.

(نوٽ): سيد غلام مرتضيٰ شاهه ۽ خانبهادر محمد ايوب کهڙو پنهنجي عطيات جون رقمون هڪ هفتي جي اندر سر عبدالله هارون کي پهچائي ڏيندا.

(10) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ جي امدادي سرمائي لاءِ سنڌ جي صاحب حيثيت پنج سئو ماڻهن کان گهٽ ۾ گهٽ ڏهه رپيا ساليانو چندو ورتو وڃي.

(11) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبي سنڌ ۾ مسلم ليگ ڪانفرنس پهرين هڪ مسلم ڪانفرنس ڪراچي ضلعي ۾ مراد ميمڻ جي ڳوٺ ملير ۾ 25 فيبروري 1940ع جو منعقد ڪئي وڃي.

ڪانفرنس گهرائڻ جي سموري انتظام لاءِ پير غلام مرتضيٰ سرهندي قبول ڪيو.

صوبه سنڌ مسلم ليگ جي سيڪريٽري کي هدايت ڪئي وئي ته اهڙي ريت ٻين ضلعن ۾ ڪانفرنسون گهرائڻ لاءِ پرائمري مسلم ليگين کي لکيو وڃي.

(12) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ ڪانفرنس جو اجلاس ايندڙ مئي مهيني جي پهرين هفتي لاڙڪاڻي ۾ گهرائي وڃي. ڪانفرنس گهرائڻ جي سموري انتظام جو ذمو ضلعي لاڙڪاڻي جي صدر خانبهادر محمد ايوب کهڙي پاڻ تي کنيو.

(13) هي به فيصلو ڪيو ويو ته جرڳن جي بل جي مخالفت ڪئي وڃي ۽ انهي لاءِ ٺهراءُ ٿيو ته مسلم ليگ اسيمبلي ميمبرن کي هدايت ڪئي وڃي ته هو ان جي مخالفت ڪن.

(14) هي به فيصلو ڪيو ويو ته آل انڊيا مسلم ليگ کي درخواست ڪجي ته منزل گاهه مسجد سکر ۾ فسادن ۽ گرفتارين جي ضروري تحقيقات لاءِ هڪ انڪوائري ڪميٽي مقرر ڪري جو سکر ۾ اچي تحقيقات ڪري.

مسلم ليگ سکر رليف ڪميٽي

(15) هي به فيصلو ڪيو ويو ته مسلم ليگ سکر رليف فنڊ جي عهديدارن جي هيٺين چونڊ ڪئي وڃي.

خانبهادر محمد ايوب خان (چيئرمين)

سيد محبوب علي شاهه (جنرل سيڪريٽري)

حافظ محمد صديق (مقامي) خزانچي

ميمبران

آءُ نظر علي خان، مسٽر جي ايم سيد، سيد خير شاهه، ڊاڪٽر محمد يامين، مسٽر نعمت الله قريشي، ابو شوڪت حمزو، شيخ واجد علي، مير سيد رسول بخش شاهه، قاضي فضل الله، آغا غلام نبي، حاجي گل خان، تاج الدين، غلام نبي بروهي.

الوحيد، تاريخ 1940-01-31

................................................................................................

سنڌ جي مسلم ليگ شاخن کي اطلاع

”صدر دفتر آل انڊيا مسلم ليگ“ جي زير هدايت سنڌ جي سڀني مسلم ليگ شاخن کي اطلاع ٿو ڏجي ته صدر دفتر جي پاران مورخه 19 اپريل 1940ع جمعي جي ڏينهن سڄي هندستان ۾ هن ڳالهه لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي ته انهي ڏينهن ملڪ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پاڪستان واري ريزوليشن جي پٺڀرائي ڪرڻ لاءِ پبلڪ ميٽنگون گهرائي هن ريزوليشن تي تقريرون ڪيون وڃن ۽ عام ماڻهن کي ريزوليشن جي حقيقت کان واقف ڪندي تائيدي ريزوليشن پاس ڪيا وڃن ۽ هن جي رپورٽ ترت سيڪريٽريٽ صدر دفتر آل انڊيا مسلم ليگ پارڪ مينشين دهلي گيٽ دهلي کي موڪليو وڃي.

هن حڪم جي تعميل ڪندي اسين سنڌ جي سڀني مسلم ليگ برانچن کي اپيل ٿا ڪريون ته 19 اپريل جمعي جي ڏينهن پنهنجي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ جمعي نماز يا شام جو مغرب نماز کانپوءِ باقاعده تائيدي جلسو گهرائي ريزوليشن پاس ڪري صدر دفتر کي جلسي جي سموري ڪارروائي جو اطلاع ڏئي.

ريزوليشن هن طرح پاس ڪرڻ گهرجي.

مسلم ليگ شاخ جو هي جلسو آل انڊيا مسلم ليگ جيڪو پنهنجي لاهور واري اجلاس ۾ پاڪستان بابت ٺهراءُ پاس ڪيو آهي. انهن جي زوردار تائيد ڪري ٿو ۽ قائداعظم مسٽر محمد علي جناح ۾ پنهنجي کلي اعتماد جو اظهار ڪندي ظاهر ٿو ڪري ته هندستان جا مسلمان هندستان لاءِ ڪو به دستور العمل قبول نه ڪندا جيستائين اهو نئون دستور العمل آل انڊيا مسلم ليگ منظور نه ڪيو آهي.

(آفيس سيڪريٽري)

الوحيد، تاريخ 1940-04-13

................................................................................................

قومي وزارت تي اظهار اعتماد

ڳوٺ محمد خان جروار تعلقي ماتلي ۾ تاريخ 12 اپريل 1940ع بروز جمعي نماز بعد جلسو ٿي گذريو. جنهن ۾ ماڻهن جو چڱو ميڙ گڏ ٿيل هو. ان ۾ هيٺيان ٺهراءُ يڪراءُ بحال ڪيا ويا.

1. هي ميڙ قومي وزارت برپا ٿيڻ ڪري کين مبارڪ ڏئي ٿو ۽ پنهنجي دلي مقصد پوري ٿيڻ ڪري الله تبارڪ تعاليٰ جو شڪريو ادا ڪري ٿو.

2. هن ميڙ جو موجوده قومي وزارت ۾ کلي اعتماد آهي ۽ خدا جلشانه جي درگاهه ۾ دست بدعا آهي. ته هن وزارت کي ملڪ جي خدمت ڪرڻ ۾ وڌيڪ طاقت عطا فرمائي.

3. هي ميڙ هندو خواه مسلمان ميمبرن کي عرض ڪري ٿو ته خدارا خود غرضي کي ڇڏي انصاف جي نظر سان موجوده وزارت سان گڏجي پبلڪ سان همدردي ڪريو.

                                                                سيڪريٽري

مسلم ليگ محمد خان جروار

تعلقه ماتلي

الوحيد، تاريخ 1940-04-21

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ

ڪي اهم ٺهراءُ پاس

سنڌ پراونشل مسلم جي ورڪنگ ڪاميٽي جي ميٽنگ ڪالهه 14 تاريخ آچر ڏينهن 10 بجه صبح جو سر حاجي عبدالله هارون صدر سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي بنگلي تي منعقد ٿي جنهن ۾ نئين مسلم ليگ وزير ۽ ڪيترا وزير ميمبر مختلف شهرن کان آيل هئا ميٽنگ 7 بجي شام تائين برابر 8 ڪلاڪ ڪم ڪيو. هيٺيان ٺهراءُ پاس ٿيا.

1. سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس 15، 16، 17 نومبر تي لارڪاڻي ۾ سر سڪندر حيات خان وزيراعظم پنجاب جي زير صدارت سڏائي وڃي.

2. مسلم ليگ جماعت جي حيثيت ۾ منزل گاهه ۽ مقرر ٿيل ٽربيونل جي ڪارروائي م ٿورو حصو وٺي ۽ ثبوت وغيره پيش ڪري انهي ڪم جي سرانجامي لاءِ مسٽر راشدي کي منتخب ڪيو ويو.

3. سکر فسادن جي جاچ ڪورٽ ۾ مسلمانن جي طرف پيش ڪرڻ ۾ جن صاحبن مسلم ليگ جي مدد ڪئي آهي تن جو عمومن ۽ مسٽر علي محمد راشدي جي خدمات جو خصوصن اعتراف ڪيو ويو ۽ ٻين ٺهرائن تي به زبردست بحث مباحثه هليو مگر ڪو به فيصلو نه ٿيو انهيءَ ڪري ميٽنگ وري ٻي ڏينهن يعني اڄ سومر 15 تاريخ 5 بجي شام تي مڪمل ڪئي وئي.

الوحيد، تاريخ 16 جولائي 1940ع.

................................................................................................

سنڌ جي مسلم ليگ برانچن کي اپيل

خدارا سجاڳ ٿيو! ڪم ڪرڻ جو وقت اچي ويو

جناب من:

اسلام عليڪم و رحمت الله و برڪاتھ.

مسلمانن ۾ سياسي بيداري پيدا ڪرڻ ۽ منجهن يڪجهتي آڻي کين هڪ مرڪز تي جمع ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ مسلم ليگ جو بنياد وڌو ويو. بلاشبه گذريل ڏيڍ سال جي عرصي ۾ لڳاتار ڪوششنن هوندي به ڪو خاطر خواهه ڪم نه ٿي سگهيو، مگر ايترو ضرور ٿيو آهي ته مسلم ليگ جو پيغام سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ تائين پهچي چڪو آهي، نتيز جيڪي مصيبتون سنڌ جي مسلمانن مٿان گذريل ٽن سالن م نازل پئي ٿينديو رهيون آهن تن جي دفع ڪرڻ ۽ عوام جي بهتري ۽ ڀلائي جي ڪمن نه ٿيڻ ڪري سڀ مسلمان مسلم ليگ جي ضرورت محسوس ڪري رهيا آهن.

مون کي خوشي آهي ته هن وقت سنڌ جي گهڻن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ مسلم ليگ جون شاخون قائم ٿي چڪيون آهن. جن مان ڪيتريون برانچون ته باقاعده ڪم ڪري پنهنجن ڀائرن جي خدمت سرانجام ڏيئي رهيون آهن، ۽ ڪيتريون برانچون اتفاقي سبب ۽ خود سندن عهديدارن جي غفلت ۽ بي پرواهي ڪري سست پئجي ويون آهن جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته ڪم جي رفتار خاطر خواهه نه رهي آهي، مگر نااميد ٿيڻ جو ڪو سبب ڪونهي. جيڪڏهن هر مسلمان جي طبعيت ۾ پنهنجي قوم جي خدمت گذاريءَ جو خيال پيدا ٿئي ۽ پنهنجي قيمتي وقت مان هفتي ۾ فقط ٻه ڪلاڪ مخصوص ڪري قومي خدمت ڪري ته جيڪر گهڻو ڪجهه ٿي سگهي. انهيءَ سان گڏ همدرد مسلمان پنهنجي روزانه زندگي ۾ پنهنجي مسلمان ڀاءُ سان ملاقات ڪرڻ وقت کيس مسلم ليگ جي اهميت ۽ ضرورت ڏيکاري تبليغ ڪندا رهن ته جيڪر عوام ۾ گهڻي قدر سجاڳي پيدا ٿئي ۽ مسلم قوم هن مصيبتن کان جلد آزاد ٿي پوي.

في الحال هيٺيون ڳالهيون اهن جن کي عمل ۾ آڻڻ جي سخت ضرورت آهي.

1. سڀيئي مسلم ليگ برانچون ڪوشش وٺي هر سال ميمبر ڀرتي ڪن ۽ رولن مطابق سال بسال عهديدار منتخب ڪن، ضلع مسلم ليگن تي نمائنده چونڊين ۽ باقاعده دفتر رکن، آمدني ۽ روانگي جو حساب ڪتاب رکن.

2. جن مسلم ليگ برانچن جو ڪم سندن نااتفاقي ڪري بيهي ويو آهي انهن يک پاڻ ۾ ملي نئين سر قوم جي خاطر پنهنجي نفس جي قرباني ڪري اتفاق ڪرڻ گهرجي ۽ جي سيڪريٽري ۽ پريذيڊنٽ سست ٿي پيا هجن تن کي الڳ ڪري ٻيهر پنهنجي برانچ کي ترتيب ڏيڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته جيستائين جماعت بندي ڪري. هر مسلمان قومي ڪم ۾ حصو نه وٺندو تيستائين  موجوده مشڪلاتون جن ۾ مسلمان گرفتار ٿي چڪا آهن تن کي دور ڪري ڪڏهن به پاڻ کي آزاد ڪرائي نه سگهندا.

3. هر برانچ پنهنجو فرض سمجهي ته بنا ڪنهن مذهبي تعصب خلق خدا جي خدمت ڪري جنهن ۾ هندو مسلمان ۽ عيسائي وغيره اچي وڃن ٿا، ڪم ڪرڻ جو طريقو هيٺ ڏجي ٿو:-

(الف) ٻوڏ، باهه يا عام مصيبت وقت بنا ڪنهن تفريق جي پهچ آهر مدد ڪرڻ.

(ب) عملدارن يا زميندارن پاران ڪو ستايل هجي ته چوچاءُ ڪري ان جو تدارڪ ڪرڻ، جي ضرورت سمجهي وڃي ته مظلومن جي حالت کان بالا عملدارن ۽ حڪومت کي زباني ۽ خط و ڪتابت جي ذريعي آگاهه ڪرڻ.

(ت) پنهنجي ڳوٺ جي بيمارين ۽ مصيبت زدن سان همدردي ڪرڻ پوءِ اهي مسلمان هجن توري هندو ۽ انهن جي علاج جي طاقت آهر ڪوشش ڪرڻ.

(ج) گهٽ ۾ گهٽ هر پندرنهين ڏينهن هڪ ميٽنگ گهرائي مقامي حالتن تي مٿي ڏيکاريل ڳالهين جي روشني ۾ ويچار ڪرڻ خاص ڪري سنڌ ۽ هندستان جي سياسي حالتن تي (جيڪي اخبارن ۾ پڙهيو هجي) بحث مباحثه ڪرڻ ۽ ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ.

(د) ”پراونشل مسلم ليگ“ يا ضلعي ڪائونسل سان لکپڙهه جاري ڪرڻ، انهن جي خطن جو پوري طرح جواب ڏيڻ ۽ سندن حڪمن تي پوري طرح عمل ڪرڻ.

(ر) ”مسلم ليگ“ جي ميمبرن وڌائڻ جو هر ميمبر تي فرض رکڻ، جيئن ته هر ميمبر پنهنجي پاران گهٽ ۾ گهٽ پنج نوان ميمبر بڻائي.

(س) مسلمانن جي اخلاقي حالت درست ڪرڻ ۾ مدد ڪرڻ، جيئن ته چوريءَ کان پرهيز ڪرڻ، حق حلال جي ڪمائي کائڻ، سچ ڳالهڻ ۽ واعدا وفا ڪرڻ، ڪمزورن تي ظلم ٿيڻ کان ظالمن کي روڪڻ، هر شخص سان انصاف ڪرڻ جو مادو پيدا ڪرڻ، يتيمن ۽ بيواهن جي خدمت ڪرڻ ۽ ٻين اهڙن اسلامي ڪمن جهڙو ته نماز، روزي زڪوات جي پابندي ڪرڻ.

4. مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽيءَ وقت بوقت جيڪي ٺهراءَ ۽ ريزوليشن پاس ڪيا آهن تن پٽاندڙ لوڪل باڊيز ۽ اسيمبليءَ جي چونڊن ۾ سڀني مسلم ليگ برانچن کي حصو وٺڻو آهي. ڇاڪاڻ ته موجوده ملڪ جي قانون موجب حڪومت جو چرخو اڪثريت تي هلي ٿو. جنهن پارٽيءَ يا جماعت ۾ گهٽا ميمبر هوندا اها ئي پارٽي برسر اقتدار رهندي ۽ حڪومت  جون واڳون به انهيءَ جي هٿن ۾ رهنديون. نتيجو اهو نڪرندو ته اها پارٽي پنهنجي مرضيءَ مطابق پنهنجي ميمبرن جي صلاح و مشورن سان پبلڪ جي مفاد خاطر اسيمبلي ۾ ڪم ڪري سگهندي مثلن وياج خورن جي ظلم کي ٻنجو ڏيڻ، لئنڊ ايلينيشن ائڪٽ، (يعني جيئن زميندارن کان سندن زمينون کسي سندن زمينون سکجي وياج خورن ۽ غير زميندارن ڏانهن منتقل ٿي نه سگهن) هارين جا فائدا مدنظر رکڻ، پيدائش جي وڪري تي نظر رکڻ جيئن زميندارن ۽ هارين کي شاهوڪار ۽ واپاري اگهن ۾ ڦري نه سگهن، عملدارن جي رشوت خوري ۽ ظلمن جو ادارڪ ڪرڻ وغيره. انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان کي اهي ميمبر چونڊڻ کپن جن ۾ ڪم ڪرڻ جي صلاحيت ۽ خدمت خلق جو جذبو هجي ۽ جن پنهنجي اڳين زندگيءَ ۾ ڪا مذهبي يا سياسي خدمت ڪئي هجي ۽ انهيءَ سان گڏ مقامي ليگ ميمبرن جو انهن ۾ ويساهه به هجي. اهڙن اميدوارن کي چونڊرائڻ جي ڪوشش ڪجي پر هن وقت اهو طريقو آهي ته هڪ طرف ڪنهن بزرگ پير سيد يا ڪنهن وڏي زميندار يا عملدار جي اثر و رسوخ هيٺ اچي چونڊ ٿيندي آهي، ته ٽئي طرف اميدوار جي موٽرن ۽ مانين جي لالچ هيٺ اچي ان کي مدد ڪبي آهي. اهو چونڊ جو طريقو بلڪل غلط ۽ ناپسنديده آهي ۽ انهيءَ ڪري ئي اڄ اسان جي قوم برباديءَ جي حالت تي پهچي چڪي آهي. تنهنڪري ذاتي مفادن کان بي پرواهه ٿي پنهنجي ضمير کان پڇجي ته ڪهڙو اميدوار ايماندار آهي ۽ اڳ هن ڪهڙيون مذهبي يا سياسي خدمتون بجا آنديون آهن؟ سندس اخلاق بهتر آهن يا نه؟ غريبن تي ظلم تن نٿو ڪري ۽ محض ميمبر ئي رڳو پنهنجو فادئو حاصل ته نه ڪندو وغيره. اهڙن اميدوارن کي چونڊائڻ ۾ بهرو وٺي ڪامياب ڪرڻ گهرجي.

مٿين حالت ان ڪري به ٿئي ٿي جو عام ماڻهن جي دلين ۾ هي خيال گهر ڪري ويو آهي ته وزيرن اسيمبلي ميمبرن ۽ سرڪاري عملدارن کانسواءِ ٻيو ڪو به امڻهو سندن ڪم پورو ڪري نه سگهندو. انهي ڪري هو الله جلشانه کي وساري انهن جي خوشامد پٺيان رات ڏينهن سرگردان رهندا آهن. درحقيقت هر مسلمان جو انهيءَ ۾ ايمان ۽ ويساهه هجڻ گهرجي ته جيڪڏهن هو پنهنجا اخلاق سڌاريندا ۽ ايمانداري ۽ نيڪ نيتيءَ جو رستو اختيار ڪندا ته الله پاڪ هنن جي پاڻهيئي مدد ڪندو. خاص ڪري هن زماني ۾ جماعت بنديءَ جي ذريعي احسن طريقي سان قومي خدمت ڪري سگهجي ٿي. تنهنڪري پنهنجي جماعت کي مضبوط ڪري تعمير ڪم شروع ڪندا ۽ مسلم ليگ جي ڪم کي زور وٺائيندا.

اهو پڻ ياد رکڻ گهرجي ته اميدوارن جي چونڊجڻ جي ذميواري گهڻو ڪري مسلم ليگ برانچن تي عائد ٿئي ٿي، ڇاڪاڻ ته اليڪشن ۾ ڪم ڪرڻ نمائندن کي ڪامياب ڪرڻ ۾ انهن کي وڏو داخل آهي.

اها ڳالهه اخبار ٻين حضرات ۽ ٻين کان مخفي نه آهي ته موجوده سنڌ اسيمبلي ۾ هن وقت مسلمان ميمبرن جي ڪهڙي حالت آهي؟ ڪهڙا ميمبر آهن جي قومي احساس رکن ٿا ۽ ڪهڙا ميمبر آهن جي عام نمود خاطر ۽ ذاتي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ ڪرسي نشين ٿيا آهن. هن مختصر مضمون ۾ انهيءَ ڳالهه جي بحث ۾ نٿو وڃڻ گهران، مگر ايترو ضرور ذهن نشين ڪندس ته هاڻي اسيمبلي جون چونڊون نزديڪ اچي رهيون آهن جيڪڏهن اسان غفلت کان ڪم وٺي اڳ وانگر وري به ساڳئي غلطي ڪئي سين ۽ قوم کي وساري اميدوارن جي وقتي خوشامد کي ڏٺوسين ته آئينده هلي اسان جي حاسلت هن کان به وڌيڪ ابتر ٿيندي، تنهنڪري خدارا سجاڳ ٿيو۽ خراب غفلت ڇڏي مسلمانن ۾ بيداري پيدا ڪيو، ۽ هاڻي کان ئي پروپيگنڊا شروع ڪري ڏيو يعني جن تڪن مان اميدوار بيهڻا آهن تن تڪن جو جائزو وٺو ۽ پنهنجا رايا بنا ڪنهن دير جي صدر دفتر مسلم ليگ نيپيئر روڊ ڪراچي کي موڪلي ڏيو. بهتر ٿيندو ته ليگ برانچون اڳواٽ خانگي طور اسان کي اطلاع ڏين ته سندن تڪ مان ڪهڙا ڪهڙا نمائندا ايندڙ اسيمبلي ۽ لوڪل باڊيز ۾ مسلم قوم لاءِ مفيد ۽ ڪارآمد ٿي سگهن ٿا. انهيءَ سان گڏ في الحال جيڪي هن وقت اسيمبلي جا ميمبر آهن تن بابت به پنهنجا رايا اسان کي موڪليندا.

اوهان جي اطلاع لاءِ پڻ لکجي ٿو ته سنڌ پراونشل مسلم ليگ هڪ موٽر لاري خريد ڪئي آهي جنهن ۾ ڏهن ماڻهن جي ويهڻ جي جاءِ آهي ۽ لائوڊ اسپيڪر لڳائڻ جي تجويز ٿي رهي آهي، مسافرن ۽ ورڪرن جي بسترن ۽ سامان رکڻ جو به منجهس بندوبست ڪيل آهي، جيڪا ڳوٺن ۾ گشت تي موڪلي پروپيگنڊا لاءِ ڪتب آڻي سگهجي ٿي. ڪا به ليگ برانچ پنهنجي تعلقي يا ضلعي ۾ ڪم ڪرڻ يا ڪانفرنس ڪرڻ گهري يا پرچار ڪرڻ لاءِ تنهن جا ورڪر موڪلي ته هن لاريءَ جي وسيلي آساني سان ڪري سگهجي ٿو. تنهنڪري جيڪي به ليگ برانچون پيٽرول ۽ ٻيو لاريءَ جو رواجي خرچ ڏهه رپيا روز ڀاڙو پاڻ تي هموار ڪنديون ۽ گشت جو پروگرام ٺاهي اڳواٽ اسان کي موڪلينديون ته انهيءَ برانچ ليگ کي ضرورت آهر گهربل ڏينهن لاءِ لاري موڪلي ڏينداسون.

پڇاڙي ۾ ايتري لکڻ کانسواءِ نٿو رهي سگهان ته معزز شهري بڻجڻ لاءِ اوهان کي پنهنجي عزت ۽ حرمت جو احساس هجڻ ضروري آهي. پڻ جيترو ٿي سگهي پنهنجن ڀائرن جي خدمت ڪريو ۽ انهن ۾ خودداري، خود شناسيءَ خود اعتمادي جو احساس پيدا ڪريو. بدقسمتي سان اسان جي صوبي ۾ اڃا تائين اهڙن ماڻهن جو اثر رسوخ آهي جن اسان جي ترقيءَ آڏوهميشه پئي رڪاوٽون وڌيون آهن.

اسلام هر مسلمان کي ادائيگي فرض جي تعليم ڏئي ٿو. اوهان کي گهرجي ته ٻين صوبن لاءِ اوهان پاڻ مثال ثابت ٿيو ۽ متفق ۽ متحد ٿي هڪ ئي جهنڊي هيٺ جمع ٿيو.

زياد خيرواسلام

اوهان جو نياز مند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ

نيپيئر روڊ ڪراچي.

ڪراچي تاريخ 8 آگسٽ 1940ع.

نوٽ: مهرباني ڪري هي اپيل پنهنجن دوستن ۾ تقسيم ڪندا ۽ ٻين همدرد مسلمانن کي پڙهي ٻڌائيندا.

ايمپائر پريس، ڪراچي.

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل جا ٺهراءُ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ تاريخ 22 ڊسمبر 1940ع تي زير صدارت سر حاجي عبدالله هارون جي واقع سيفيلڊ هائوس ڪراچي ۾ منعقد ٿي، هيٺيان ريزوليشن پاس ٿيا:-

1. جنهن صورت ۾ سنڌ اسيمبلي اندر ڪن گروپن جي وچ ۾ جيڪو سمجهوتو ڪيو ويو هو سو هينئر هن ڪائونسل جي بچڻ کانسواءِ ڦيريو گهيريو ويو آهي تنهن صورت ۾ هن ڪائونسل سمجهوته جي باقي بچيل حصن تي پڻ گڏيل چونڊن وارن ٻنهي بلن تي ويچار ڪيو آهي ان کانسواءِ ڪائونسل جي اڳيان آل انڊيا مسلم ليگ جي لکهنو واري سيشن ۾ پاس ڪيل ٺهراءُ به اچي چڪو آهي سنڌ سرڪار جي پڌري ڪيل گڏيل چونڊن وارن بلن جي اشاعت کانپوءِ هن ڪائونسل کي مسلمان جماعتن طرفان درخواستون پهتيون آهن جن مان صاف ظاهر آهي ته مسلم عوام گڏيل چونڊن جي برخلاف آهي. ان کانسواءِ ڪائونسل محسوس ڪري ٿي ته گڏيل چونڊن جو سوال آل انڊيا اهميت رکي ٿو. ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جن بنيادي اصولن جي برخلاف آهي.

انهن حالتن هيٺ ڪائونسل مسلم ليگ وزيرن ۽ اسيمبلي جي مسلمان ميمبرن کي استدعا ڪري ٿي ته هو گورنمينٽ کي آماده ڪن ته هو اهي بل پاس نه ڪرائي ۽ جيڪڏهن هروڀرو پاس ڪرائي ته ان جي مخالفت ڪن.

2. سنڌ مسلم ليگ جي ڪائونسل سنڌ جي موجوده سياسي حالت ۽ ليگ جي تنظيمي ڳالهين تي ويچار ڪرڻ بعد هيٺيون فيصلو ڪيو آهي.

1. مسلم ليگ وزيرن مير بنده علي، خانبهادر کهڙو ۽ شيخ عبدالمجيد کي گهرجي ته هو 41ع جي خاتمي کان پهريان سنڌ اسيمبلي اندر مسلم ليگ پارٽي ڪن اهڙي پارٽي جي قائم ٿيڻ بعد حالتن تي نئين سر ويچار ڪيو ويندو.

ان وچ ڪائونسل سنڌ اسيمبلي جي هر هڪ مسلمانن ميمبر کي ڪري ٿي ته هو مسلم ليگ پارٽي ۾ شريڪ نٿي ۽ مسلمانن اندر اتحاد ڪري.

2. مسلم ليگ کي پخته پايه تي بيهارڻ لاءِ ضروري آهي ته ساري تحريڪ تي مڪمل ڪنٽرول رهي پريس ۽ پروپيگنڊا جي ڪم کي وڌائجي ۽ مسلم ليگ ورڪرن جا جٿا پيدا ڪجن.

3. مٿين مقصد جي حصول لاءِ هيٺين ڪاميٽي ٺاهي وڃي ٿي جنهن جو چيئرمين مسٽر جي ايم سيد ۽ سيڪريٽري مسٽر محمد هاشم گذدر ٿيندا. ان ڪاميٽي کي وڌيڪ عهديدار ۽ ٻن وڌيڪ ميمبرن جي مقرر ڪرڻ جو اختيار هوندو ڪميٽي جا ميمبر هي صاحب ٿيندا.

مسٽر جي ايم سيد، مسٽر يوسف هارون، مسٽر قاضي فضل الله، مسٽر غلام النبي پٺاڻ، سيد حسن بخش شاهه، پير عبدالستار جان ۽ مسٽر محمد هاشم گذدر ڪميٽي يڪدم هيٺان قدم کڻندي:

(الف) هر هڪ شهر يا ڳوٺ اندر پرائمري ليگون قائم ڪرائيندي.

(ب) پريس، پليٽ فارم ۽ پروپيگنڊا وسيلي مسلم ليگ جا اصول عوام تائين پهچائيندي.

(ج) عوام جي ڀلي جا ڪم ڪندي مثلن مسلمانن جي معاشرتي اقتصادي، تعليمي، سياسي بهبودي لاءِ ڪوشش جاري ڪندي.

ڪميٽي پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل ۽ ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ضابطي هيٺ رهندي ۽ مٿين مقصدن جي اصول لاء جلد هڪ اسڪيم تيار ڪندي.

ڪميٽي ڪم از ڪم هر ٽئي مهيني پنهنجي ڪم بابت پراونشل ورڪنگ ڪميٽي ڏانهن پنهنجي رپورٽ موڪليندي.

(4) سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ حيدرآباد ۽ سنڌ گورنمينٽ جيڪا ساڻس شامل ٿي، تي ملازمت جو اظهار ڪري ٿي جو هن سنکر فساد جي ٽن قيدين کي حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ 11 ڊسمبر جو ڦاسين ڏيارڻ بعد سندن لاشا سندن عزيزن جي حوالي نه ڪيا جيئن هو جنازه نماز پڙهي سگهن ۽ پاڻ اهي لاشا جيل اندر مخفي طرح دفن ڪيا ويا.

نوٽ:- هر پرائمري مسلم ليگ شاخ هر مهيني ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ميٽنگ سڏائي ۽ ان جي ڪارروائي نه موڪليندي ۽ ٻئي قسم جي لکپڙهه به هر مهيني ۾ هڪ دفعو نه ڪندي ته اهڙي شاخ کي صدر دفتر مان خارج ڪيو ويندو.

الوحيد، 28 ڊسمبر 1940ع.

................................................................................................

ڏوڪري مسلم ليگ جي جنرل ميٽنگ جا ٺهراءُ

1. ڏوڪري مسلم ليگ جي هيءَ ميٽنگ سنڌ سرڪار کي زوردار اپيل ٿي ڪري ته لوڪلبورڊن ۾ گڏيل چونڊن جي بل کي اسيمبلي ۾ پاس نه ڪيو وڃي جو اهو سوال مسلمانن لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيندو.

2. هي ميٽنگ سنڌ سرڪار کي زوردار اپيل ٿي ڪري ته شمس العلماءَ ڊاڪٽر دائود پوٽه ڊي بي آءِ کي يڪدم پڪو ڪيو وڃي.

3. هيءَ ميٽنگ جناب آنربل مير بنده علي خان کي مبارڪ پيش ٿي ڪري جو اهو صاحب مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيو آهي ۽ کيس عرض ٿي ڪري ته مسلم ليگ جي پروگرام کي عملي جامو پهرائي.

(سيڪريٽري مسلم ليگ ڏوڪري)

الوحيد، تاريخ 1941-01-22

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ آچر ڏينهن تاريخ 26 جنوري 1941ع 10 بجي صبح جو شڪارپور ۾ ٿيندي مهرباني ڪري ميتنگ ۾ حاضر ٿي پنهنجي قيمتي مشوري کان ڪائونسل کي مستفيد ڪندا: ميٽنگ جو ايجنڊا هيٺ ڏجي ٿو:-

1. گڏيل چونڊن جي باري ۾ پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ ۽ چيئرمين ايڊوائيزري بورڊ جي وچ ۾ هليل لکپڙهه پيش ڪئي ويندي ان تي غور.

(الف) پراونشل مسلم ليگ جو پريزيڊنٽ جو موڪليل خط ۽ چيئرمين ايڊوائيزري بورڊ وٽان آيل خط پيش ڪيا ويندا﷢.

(ب) گڏيل چونڊن جي باري م ماڻهن وٽان آيل خط پيش ڪيا ويندا.

(ج) گڏيل چونڊن جي خلاف مسلم ليگ کي ڪهڙو تحرڪ وٺڻ کپي ان تي ويچار ڪري ريزوليشن پاس ڪرڻ.

(د) ايڊوائيزري بورڊ جي چيئرمين کي سندس آيل خط جو ڪهڙو جواب ڏجي ان تي ويچار.

2. آل انڊيا مسلم ليگ جي حڪم موجب آدمشماري بابت اشتهار ڇپائي تقسيم ڪيا ويا آهن ان موجب ضلعن ۽ شهرن ۾ ڪميٽيون ۽ جماعتون برپا ڪرڻ. والنٽيئر ۽ مبلغن جون ٽوليون تيار ڪرڻ ۽ آدمشماري مفته ڪيئن ملهائجي تنهن تي ويچار:

3. آل انڊيا مسلم ليگ جو اجلاس جو مدراس ۾ ايندڙ اپريل ۾ ٿيندو ان لاءِ پريزيڊنٽ جو منتخب ڪرڻ.

4. ڊسٽرڪٽ مسلم ليگ کي بار بار خط لکيا ويا آهن جن باقاعدي پراونشل مسلم ليگ تي عيوضي چونڊي نه موڪليا آهن. (ٿرپارڪر کانسواءِ) چونڊ ٿيڻ ضروري آهي ان تي ويچار.

5. سٽي ليگ سکر بنسبت ويچار.

6. ٻيو ڪو به ڪم پريزيڊنٽ جي اجازت سان پيش ڪيو ويندو.

مختلف شهرن جي ميونسپل مسلمان ميمبرن کي ميٽنگ ۾ شرڪت جي دعوت ڏني وئي آهي ته پنهنجا رايا گڏيل چونڊن جي باري ۾ ڪائونسل جي آڏو روبرو اچي پيش ڪن انهيءَ ڪري اميد رکي وڃي ٿي ته ميمبر صاحبان انهيءَ ميٽنگ ۾ چڱي انداز ۾ ايندا.

نياز مند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ نپيئر روڊ ڪراچي.

الوحيد، تاريخ 1941-01-22

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسل ليگ جو سرڪيولر

سڀني مسلمان ميمبرن ۽ ٻين همدردن ڏانهن

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل جي ميٽنگ ۾ برو ميونسپالٽين بابت گڏيل چونڊن جي لنج ٿيڻ جو سوال سکر، شڪارپور، ميرپروخاص، جيڪب آباد، لاڙڪاڻو ۽ حيڊرآباد به نسبت آيل آهي جا ڪائونسل جي ميٽنگ تاريخ 26 جنوري 1941ع شڪارپور ۾ رکي وئي آهي.

واضح هجي ته گڏيل چونڊن جي باري ۾ سڀئي ميونسپالٽين جي مسلمان ميمبرن کي خط لکيا ويا هئا. جن مان گهڻن جا جواب ۽ سکر شڪارپور ۽ حيدرآباد مان ريزوليشن پاس ٿي اسان جي دفتر ۾ هن وقت تائين پهچي چڪا آهن. ان کانسواءِ مسلمان اخبارون به چونڊن جي برخلاف لکي رهيون آهن.

جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مسلمانن کي گڏيل چونڊون ڪنهن به صورت ۾ قبول نه آهن. انهي ڪري ميونسپل جي مسلمان ميمبرن ۽ ٻين همدردن کي پرزور گذارش ڪجي ٿي ته مقصد جي اهميت کي مدنظر رکي قوم جي خاطر تڪليف وٺي ضرور مٿين ميٽنگ ۾ حاضر ٿيندا ۽ پنهنجي شهر جي حالات ۽ پنهنجي قيمتي خيالات کان ليگ ڪائونسل کي روبرو واقف ڪري رهنمائي ڪندا انهي جي روشنائي ۽ ليگ ڪائونسل متعلق فيصلي تي اچي.

شڪارپور ۾ جيڪا ڪائونسل ميٽنگ رکي وئي آهي انهي جو ايجنڊا پڻ اوهان جي ملائحظه لاءِ هن اخبار ۾ ڪنهن ٻئي سڏ ڏجي ٿو، جنهن مان اوهان کي معلوم ٿيندو ته هي ميٽنگ نهايت اهم آهي جنهن مان اوهان جي شموليت ازحد ضروري آهي.

نيازمند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ

نيپيئر روڊ ڪراچي.

الوحيد، تاريخ 22 جنوري 1941ع.

................................................................................................

صوبه سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽي جي ميٽنگ

ميمبرن کي اطلاع

مسلم ليگ پارٽي سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ جي ميٽنگ آنريبل مير بنده علي ٽالپر وزيراعظم جي جاءِ تي اربع ڏينهن تاريخ 12 فيبروري 1941ع جي سڏائي ويئي آهي جتي سنڌ وزارت جي ۾ باري فيصلو ٿيندو ان فيصلي تي غور ڪرڻ لاءِ ورڪنگ ڪاميٽي سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ پڻ ساڳئي ڏينهن يعني اربع 12 فيبروري 1941ع ساڍي 5 بجي شام جو پريزيڊنٽ جي بنگلي واقع سفيلڊ هائوس ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيندي.

مهرباني ڪري هن اهم ميٽنگ ۾ حاضر ٿي پنهنجي قيمتي مشوري کان ڪميٽيءَ کي مستفيد ڪندا.

ميٽنگ جو ايجنڊا هيٺ ڏجي ٿوِ:

ايجنڊا

1. سنڌ وزارت جي باري ۾ مسلم ليگ پارٽي سنڌ اسيمبلي جي ڪيل فيصلي تي ويچار.

2. وزارت جي باري ۾ مسٽر جناح وٽان آيل لکپڙهه تي غور.

3. جيئن ته هي ميٽنگ نهايت اهم آهي، تنهنڪري ممڪن آهي ته ميٽنگ جي ڪارروائي تاريخ 13 فيبروري 1941ع تائين هلي. تنهنڪري ميمبرن کي گذارش ڪجي ٿي ته ڪنهن به صورت ۾ هن ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيڻ فرمائيندا.

نيازمند

حاجي عبدالله هارون

..........................................................................

پريزيڊنٽ مسلم ليگ جي وزارت تي روشني

سر حاجي عبدالله هارون جو بيان

سر حاجي عبدالله هارون پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ سنڌ وزارت جي باري ۾ تازو بيان تاريخ 6 مارچ جو ڪڍيو آهي جو علم واقفيت لاءِ هيٺ ڏجي ٿو:

ليگ وزارت جي شهادت هاڻ اکين سان به ڏسجي رهي آهي انهي موقعي تي ڪنهن مکيه ۽ اهم ڳالهين تي روشني وجهڻ مان فرض ٿو سمجهان.

ليگ وزارت پنهنجي دور حڪومت اندر اهڙو شاندار ڪم ڪري ڏيکاريو جنهن لاءِ مسلم قوم جو آئينده نسل بجا طور فخر ڪري سگهندو. يارنهن مهينن جي مختصر عرصي اندر انهيءَ وزارت صوبه کي بد کان آزاد ڪيو. هندو اقليت سلامتي مهيا ڪري ڏني ۽ مسلم کي انصاف پلئه وڌو. اهڙي ٿوري عرصي اندر جن حالتن ۽ مشڪلاتن وچ ۾ رهي هن وزارت اهو ڪم ڪيو آهي سو ڏيکاري ٿو ته ليگ جي ور ۾ ملسمانن جي ڀلي ڪرڻ لاءِ جوش مڪمل موجود هو.

جن مقصدن ۽ مسلمانن ۽ ملڪ جي جن ڪمن لاءِ هو وزارت ۾ آيا سي ڪم هنن پورا ڪري ڇڏيا. منزل گاهه مسجدن هنن موٽائي ڏني. سکر جي گرفتار ٿيل مظلومن کي انصاف وٺي ڏنو. پپير صاحب ڀرچونڊي جي آزادي لاءِ  حڪم ڪري پاڻ تان جوابداري ڦٽي ڇڏي.

ليگ وزارت صاف دل سان عهدا ڇڏيا آهن. ليگ نئين وزارت ٺاهڻ ۾ هڪ اهڙي پارٽي سان شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار نه هئي. جنهن پارٽي جو نه ڪو نالو هو نه ڪو اصول ۽ نه ڪو پروگرام.

هاڻي صوبي جي حڪومت هلائڻ جي ذميواري انهن تي عائد ٿئي ٿي جن پاڻ تي اها جوابداري کنئي آهي، اسان جو آئينده قدم نئين وزارت جي کنيل حالتن تي منحصر ٿيندو جيڪڏهن اها چڱو ڪم ڪندي ته ليگ ان جي پٺڀرائي ڪندي.

ڪراچي ۾ سڀاڻي مسلمان هڙتال ڪندا. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته اهو مظاهرو تازي ڦير گهيري جي خلاف ناراضپي جو اظهار آهي. شايد ليگ وزيرن جي خدمت ۾ هڪ قسم جو اظهار عقيدت ڪرڻ مقصود آهي. اهو نمونو پاڻ ثابت ٿو ڪري ته عام ماڻهن جي نظر ۾ ليگ لاءِ ڪيتري قدر محبت ۽ پيار آهي. عام مسلمانن کي انهيءَ موقعي تي مان پٽي اکر چوڻ ٿو گهران ته اوهان جي نمائندن ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته ڪيئن ايمانداري ۽ سچائي سان ملڪ جو ڪاروبار هلائي سگهجي ٿو. اوهان هڻ ماٺ ۾ امن امان ۾ رهو. مان يقين ٿو ڏياريان ته جنهن ڏينهن اسان ڏٺو ته اسان جا نمائندا اسيمبلي ۾ رهي ڪو به مفيد ڪم نٿا ڪري سگهن تنهن ڏينهن  اسان کين اسيمبلي مان استعيفائون ڏياري ٻاهر ڪڍنداسون جيئن هو عام ماڻهن سان گڏ ويهي مسلم قوم جي مستقبل لاءِ  ڪو تعمير ڪم ڪري سگهن ۽ مسلمان قوم ايتري قدر مضبوط نٿي جو ڪو به دشمن سندس معاملن سان هٿ چراند نه ڪري سگهي.

الوحيد، تاريخ 12 مارچ 1941ع.

..........................................................................

مسلم جرنلسٽ ايسوسيئيشن قائم ڪئي وئي

مسلم ليگ جي حمايت ۾ سندن تقريرون ۽ ٺهراءُ

ڪالهه 1 اپريل تي سنڌ پراونشنل مسلم ليگ جي پريزيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون جي دعوت ٿي خانبهادر محمد ايوب خان کهڙي جي بنگلي تي مسلم اخبار نويسن جي ميٽنگ منعقد ٿي جنهن ۾ سنڌ جي مختلف حصن مان ڊزن کن ايڊيٽر اچي شريڪ ٿيا. شروعات ۾ سر صاحب اخبار نويسن کي هن ڪانفرنس ڪوٺائڻ جو مقصد ٻڌايو. هن صاحب فرمايو ته هن وقت مسلم اخبار نويسن ۾ اتفاق ۽ ٻڌي جي بيحد ضرورت آهي ۽ هنن کي منظم طريقي سان ملڪ و ملڪت جي خدمت ڪرڻ گهرجي.

هن وقت مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت مسلم ليگ آهي. مسلمان ايڊيٽرن کي پنهنجو سمورو زور قلم مسلم ليگ کي زور وٺائڻ ۽ ان جي حمايت ۾ صرف ڪرڻ کپي. انهيءَ مقصد خاطر اوهان کي هٿ اچڻ جي تڪليف ڏني وئي آهي.

سر صاحب جي تقرير کانپوءِ ڪيترن ئي اخبارن نويسن صاحبن به تقريرون ڪيون ۽ سر صاحب کي يقين ڏياريو ته هو هر طرح مسلم ليگ جي مدد ڪرڻ لاءِ تيار آهن. آخر ۾ مسلم جرنلسٽ ايسوسيئيشن قائم ڪئي وئي.

پريزيڊنٽ شير عبدالمجيد صاحب ايم ايل اي.

وائيس پريزيڊنٽ (1) مسٽر محمد خان غني ايڊيٽر مسلمان

(2) آغا نظر عل خان ايڊيٽر سنڌ زميندار

سيڪريٽري خزانچي حاسجي نذير الدين ايڊيٽر حيات ڪراچي آخر ۾ ايسوسيئيشن مسٽر ويلس سکر جي سيشن جج جي بدلي خلاف ٺهراءُ پاس ڪيو ۽ ٻئي ٺهراءُ  ۾ مسلمان اخبار نويسن کي استدعا ڪئي وئي ته مسلم ليگ جي فائدي ۾ پروپيگنڊا ڪن. اصل ٺهراءُ ٻي اشاعت ۾ ڏنا ويندا.

مسلم اخبار نويسن جي ايسوسيئيشن کي هيٺين صاحبن هيٺين طرح امداد ڏني:

سر حاجي عبدالله هارون- 5000

خانبهادر محمد ايوب کهڙو- 2500

شير عبدالمجيد- 500

مسٽر جي ايم سيد- 1000

مسٽر غلام نبي پٺاڻ- 1000

الوحيد، تاريخ 3 اپريل 1941ع.

..........................................................................

سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي جو ڊڪٽيٽري ٺهراءُ

سر عبدالله هارون جي خط جو عجيب جواب

تازو سنڌ پراونشل ملسم ليگ جي پريزيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون ”سنڌ اسيمبلي صلاحڪاسر ڪميٽي“ جي چيئرمين کي خط لکيو هو ته سنڌ جا مسلمان عام طرح گڏيل چونڊن جي برخلاف آهن، تنهنڪري سنڌ جي لوڪلبورڊن ۾ گڏيل حڪم ملي تيستائين بل پاس ڪيو نه وڃي. بلڪ برو ميونسپالٽين ۾ جو گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ لاءِ بل پاس ڪيو ويو آهي، سو به رد ڪيو وڃي، ڇاڪاڻ ته جنهن مقصد جي پيش نظر هي سرشتو سنڌ ۾ جاري ڪيو وڃي ٿو، سو مقصد مسلمانن جي ناراضپي سبب حاصل ٿي ڪين سگهندو وغيره.

سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي جي ميٽنگ تازو ٿي گذري، جنهن ۾ 16 ميمبرن مان فقط 8 ميمبر حاضر هئا، جن ۾ به گهڻائي هندو ۽ ڪانگريسي ميمبرن جي هئي. ڪميٽي سيٺ سر حاجي عبدالله هارون جي خط تي ڊڪٽيٽر نمونه ۾ هڪ عجيب و غريب ٺهراءُ پاس ڪيو آهي، جو هيٺين طرح آهي:

”برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ لاءِ سنڌ اسيمبلي ۾ بل پاس ڪيو ويو آهي، تنهنڪري ملڪ جي قاعده جي پيروي ۽ پٺڀرائي ٿيڻ گهرجي ۽ هن باري ۾ سر حاجي عدالله هارون کي سرڪار جو ساٿ ڏيڻ کپي ته جيئن پاس ٿيل ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن خلاف متان ڪا پروپيگنڊا ٿئي.“ هن ٺهراءَ جي ڪاپي سر عبدالله هارون ڏانهن موڪلي وئي آهي.

سر عبدالله هارون جي خط جو مطلب بلڪل واضح آهي، جنهن مطلب سان ڪنهن به انصاف پسند ۽ عقلمند ماڻهو کي اختلاف ٿي نٿو سگهي، پر افسوس جو صلاحڪار ڪميٽي گڏيل چونڊن جي عشق ۾ اکيون پوري سر صاحب جي ليٽر تي شايد پوري طرح ويچار ڪين ڪيو آهي. مسلم ليگ پريزيڊنٽ جو خط جو مطلب آهي ته سنڌ ۾ گڏيل چونڊن هن ارادي ۽ مقصد جي ماتحت رواج ۾ آنديون وڃن ٿيون ته انهن جي ذريعي هندو مسلم تعلقات سڌري خوشگوار ٿين ۽ پنهنجي قومن مان ڪلفت ۽ خصومت جا جذبات نڪري وڃن ۽ ان جي جاءِ تي الفت ۽ محبت پيدا ٿئي. پر جڏهن ته سنڌ جا عام مسلمان گڏيل چونڊن جي سخت برخلاف آهن ۽ گڏيل چونڊن ۾ نه نفقط پنهنجي حقن جي هاڃي سمجهن ٿا پر ان سبب پنهنجي سياسي زندگي به خطره ۾ خيال ڪن ٿا، ته اهڙي حالت ۾ گڏيل چونڊون جنهن مقصد ۽ مراد سان رائج ڪيون وڃن ٿيون، سو مقصد هرگز تري ڪين سگهندو. ڇاڪاڻ ته مٿيون مقصد تڏهن حاصل ٿي سگهي ٿو جڏهن سنڌ جا مسلمان به گڏيل چونڊن واري سرشتي ۾ واضح هجن مگر موجوده حالت ۾ گڏيل چونڊن مان هندو مسلم تعلقات ٿي.

صلاحڪار ڪميٽي جو چوڻ آهي ته برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊون رائج ڪرڻ وارو بل سنڌ اسيمبلي ۾ پاس ٿيو آهي،تنهنڪري هن ملڪي قاعده جي پٺڀرائي ۽ عزت ڪرڻ گهرجي. اسان کي پنهنجي ڪانگريسي دوستن جي هن ٻه رخي پاليسي ۽ عجيب و غريب منطق تي عجب ٿو لڳي. اسين ڏسي رهيا آهيون ته آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽيءَ سان هندستان ۾ ستياگره جو هنگامو برپا ڪري ملڪي قاعده ۽ قانون کي ٺوڪر هڻي رهي آهي. اتي هنن کي ملڪي قانون جي عزت رکڻ جو ڪو خيال ئي نٿو اچي، پر اڳيا ڪانگريسي سنڌ ۾ وري فقط مسلمانن کي ملڪي قانون جي عزت رکڻ ۽ پٺڀرائي ڪرڻ جا وعظ ڪري ۽ اپديش ڏئي رهيا آهن.

”سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي“ ايتريقدر ته نازڪ مزاج ۽ نازڪ حسن ثابت ٿي آهي، جو هو گڏيل چونڊن جي خلاف ڪنهن به قسم جو پرامن تحريڪ اکين سان سگهي تنهنڪري هن پنهنجي ٺهراءُ ۾ سر هاجي عبدالله هارون کي مجبور ڪيو آهي ته گڏيل چونڊن جي خلاف ڪنهن به قسم جي پروپيگنڊا نه ڪري، جي خلاف ڪنهن به قسم جي پروپيگنڊا نه ڪري.

اسان جي خيلا ۾ جيڪڏهن ڪا به قوم ڪنهن ڳالهه کي پنهنجي واسطي نقصانڪار خيال ڪري ٿي ته ان کي پنهنجي اهنجن ۽ تڪليفن بيانن ڪرڻ جو پرامن نمونا ۾ پورو پورو حق هئڻ گهرجي. پر هي ڪهڙي قسم جي عقلمندي ۽ انصاف پسندي آهي، جو مسلم ليگ وارن کي گڏيل چونڊن بابت پنهنجي تڪليفن بيان ڪرڻ جي حق کان به محروم ڪيو ٿو وڃي ۽ ڊڪٽيٽري حڪم ڪڍيو ويو آهي، ته برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن جي خلاف ڪا به پروپيگنڊا ٿيڻ نه کپي. اسان جي خيال ۾ ته مٿئين ناهري ۽ ڊڪٽيٽري ٺهراءُ يا حڪم کي ڪو به ماڻهو پسند ڪري نٿو سگهي.

اسين وري به سڀني ڳالهين کي نظرانداز ڪري سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي کي صلاح ڏينداسين ته هو پنهنجي ٺهراءُ ٻيهر ويچار ڪري ۽ ان سان گڏ سنڌ سرڪار کي به هندو مسلم اتحاد جو واسطو ڏئي استدعا ڪريون ٿا ته پرڳڻي جي حالت جو انداز لڳائي في الحال لوڪل باڊيز ۾ گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ وارو خيال ترڪ ڪرڻ گهرجي. ۽ اهڙو قانون پبلڪ جي مٿان زوريءَ مڙهيو نه وڃي جنهن جي سنڌ جا 30 لک مسلمان برخلاف آهن.

اسين پنهنجي هندو توڙي ڪانگريسي دوستن کي گذارش ٿا ڪريون ته هو مسلم جذبات جي عزت ڪندي سنڌ ۾ گڏيل چونڊون رائج ڪرڻ واري ضد کان باز اچن ۽ هڪٻئي جي جذبات جي عزت ڪرڻ سان ئي هندو مسلم تعلقات سڌرندا ۽ نااتفاقي ۽ ناسازي جو خاتمو ٿيندو. اميد ته اسان جي هن نهايت خير خواهه نه مشوره جي عزت ڪئي ويندي.

..........................................................................

ڳوٺ گهٽگهڙ تعلقه قنبر ۾ ضلع مسلم ليگ ڪانفرنس

هت ڳوٺ گهٽگهڙ تعلقي قنبر ۾ ضلعي مسلم ليگ ڪانفرنس تاريخ 5 مئي 1940ع زير صدارت جناب سر حاجي عبدالله هارون پريزيڊنٽ صاحب صوبه سنڌ مسلم ليگ جي منعقد ٿيندي. ڪانفرنس ۾ تمام گهڻا ليڊر ۽ مولوي صاحبان شرڪت فرمائيندا ان ڪري اسين سنڌ جي مسلمانن کي عام طرح ۽ ضلعي لاڙڪاڻي جي مسلمانن کي خاص طرح اپيل ٿا ڪريون ته هزارن جي تعداد ۾ ڪانفرنس ۾ شامل ٿي پنهنجي جمعيت ۽ اخوت جو ثبوت ڏيکاريندا ۽ ڪانفرنس جي رونق افزائي ڪندا ٻاهرين آيلن ڀائرن جي رهائش ۽ کارائڻ وغيره جو انشاءَ الله تعاليٰ سٺو العظام رکيل هوندو.

نوٽ: هر هڪ صاحب کي بسترو آڻڻ گهرجي.

پير سيد الهڏنو شاهه راشدي رئيس قربان علي خان ٻرڙو

چيئرمين استقباليه ڪاميٽي سيڪريٽري استقباليه ڪميٽي

الوحيد، تاريخ 1940-04-13

..........................................................................

سنڌ مسلم ليگ کي هڪ خط

سنڌ مسلم ليگ جي عرض

بخدمت والا شاهه حضور سيٺ حاجي عبدالله هارون

رستم: 1941-05-26

جناب عالي: اسين هيٺ صحيح ڪندڙ سڀ مسلمان ويٺل ڳوٺ رستم تعلقي سکر جا حضور جن جي خدمت ۾ عرض ٿا ڪريون ته اسان مسلمانن کي جيڪي اهنج ايذاءُ، درد ڏک آخرتن لاءِ اسين سلطان ڪوٽ تعلقي شڪارپور سنڌ ۾ آيا هو اصول ليڪن حضور جن فرمايو ته سموري حقيقت اسان کي لکي موڪليو.

حضور جن جي حڪم موجب هن هن سيٺ دک درد بيان عرض ڪريون ٿا ته جن لاءِ عنايت فرمائي جوڳو بندوبست ڪرڻ فرمائيندا ته دعاگو اقبال جا رهنداسون.

4.هن شهر جا مسلمان ماڻهو اڪثر ڪري هاري ناري، ڪاسبي ۽ غريب مزدور ماڻهو آهن جي هڏن جو رت ڏيو رات پرڀات ۾ ڏک ڏولالا سهي پوکون پچائين جڏهن تيار ٿين تڏهن زميندار ٻچن، خرچن، وياجن وڏن قرضن ۽ رساپن ۾ سمورو ئي ان کنيو وڃن اسين غريب اچيو سک ۽ ڏک ڏوجهڙا سهون.

انهن آزارن کانسواءِ اسان کي هن شهر جي هندن جيڪي درد ڏنا آهن سي بلڪل عاجز ڪندڙ آهن.

2.هن شهر ۾ سينيٽري بورڊ آهي جنهن جو نه ڏئي نه ڌوڻي رڳو بيدار، صفائي، روشن ئي جو بندوبست هندن لاءِ فائدو وٽن هندو، مسلمان رڳو ڪني پاڻيءَ جو واس وڻن ۽ گذر جو هندن جي محلن ۽ گهٽين مان ميڙي مسلمانن جي پاڙن جي ڀرسان ڦٽوڪن ۽ انهيءَ ڪني پاڻيءَ جي گند جو واس مسلمان وٽن ۽ بيمارين ۾ مبتلا به مسلمان ٿين پر چندو به مسلمان ڀرين. اڳ ۾ اصل مسلمان چندو ڏيندا ئي ڪو نه هئا هاڻي هو ونيون وڌيڪ ٻيا ڏني ۽ ڪنهن ۾ حڪم کانسواءِ زوريءَ وصول ڪيو پيو وڃي جي غريب وٽ پئسو نه هوندو ته پوءِ هنڌ ٽپڙ ۽ ٿانوءَ ٿپا زوريءَ کڻي نيلام ڪري وٺي پيا ڪن انهيءَ آزار جو بندوبست فرمائيندا.

3.هن شهر ۾ هندو قوم زبردست آهي جن مان 80 سيڪڙو زميندار باقي واپار جي لائين جا ماڻهو آهن جن وٽ 135 ليسن بندوقن ۽ 30 ليسن روالور آهن انهيءَ هوندي به توڻيڪ پوليس جو ۽ خانگي ماڻهن جو زبردست ڪيو آهي تڏهن به اسان مسلمانن کي خاص طرح ايذائڻ جي ارادي سان ڳوٺ ۾ دروازن وجهڻ جو آزار کڙو ڪيو ويو آهي جو زوريءَ سرڪار کان منظوري وٺي سرڪاري رستن ۾ دخل ڪري پاوا ڪڍي دردار بيهاريا ويا آهن جن مان اسان جو ڪڙٻ، پلال ۽ ڪاٺين جون گاڏيون نٿيون لنگهي سگهن جن کان سخت آزار ۾ مبتلا آهيون.

4. هندن جو ايترو آزار آهي جو اسين جيئرا ته انهي جي آزار کان آزاد نه آهيون ليڪن فوت ٿيل مقامن وارا به آزاريل آهن يعني مقام ڏي وڃڻ جو رستو هندن جي زمين مان نڪتل آهي سو بند ڪري ڇڏيو ويو آهي، ڪٿان به وڃڻ جو رستو ڪونهي لاچار ٻنين مان ڌڪا ڌوڻا کائي لاش روليندا مقام پهچون ٿا، ڪو به ڪامورو يا زميندار ڪا به فرياد نٿو ٻڌي. سائين جن عنايت فرمائي ڪو بندوبست ڪرڻ فرمائيندا.

5. هن شهر ۾ هندن جو ايترو زور آهي جو ڪنهن به مسلمان ڳوٺ جي بلڪ ڪلهي ڪلهي پندرجي مسلمانن کي ايتري جرئت نه آهي جو ڪو شهري اندر رهندو ماڻهن سان سوال جواب ڪري سگهي. جي نماز نوڙت ڪري ڪم ڪڍندو ته واهه نه ته عزت ٿيو خير.

ڪيئي مسلمان ڏينهن ڏٺي جو وچ بازارن ۾ موچڙا کائي ويا نڪو انهن جو دادو نڪو فرياد هندو ڪو به مسلمانن سان ايذاءُ ڪري ته ان جو فيصلو هندوڪن ڏنڊو وغيره ورتو وڃي جو پوءِ به کائين فقط هندو ڀائر مسلمانن جو جيڏانهن تيڏانهن ٿيو ڀلو. انهيءَ آزار لاءِ ڪو خلاصو بندوبست فرمائيندا.

6.هندن جو ايترو زور آهي جو ساري شهر ۾ ڪنهن مسلماني گهٽي گهر يا محلي ۾ اچي سگهي ٿو ليڪن مسلمانن کي ڪن خاص گهٽين کانسواءِ ٻين ۾ اچڻ جي اجازت ئي ڪانهي، جي اتفاق ڪو مسلمان پرديسي اوچتو انهن بندشن واري گهٽين مان لنگهيو ته هڪدم موچڙن جي ڌوم اچي ويندس ڀل ڪو به واهرو سندس ٿئي ته ان کي به به موچڙن تکو ڪري ڇڏين.

7. هندن جي گهرن ۾ کهيون ۽ نل لڳل آهن جن مان جيڪو پاڻي وافر ٿو ٿئي سو سڀ مسلمان پڙوسين جي جاين جي پاڙن ۾ ڇڏي مسلمانن جا گهر ڪيرائي مسلمانن جون پاڙون سايون ڪيون وڃن يا وري اهو رستن ۾ نيڪال ڪيو وڃي ٿو جتي ٻڍا عاجز ۽ جهونا ماڻهو ترڪي يڪدم اعتراف جي ٽڪيٽ خريد ڪن ٿا.

8. هن شهر ۾ ڪيتريون فيڪٽريون آهن جي سواءِ ڪنهن ضابطي جي رات ڏينهن پيون هلن جتي هزارن گاڏين وارا رات پرات ۾ رڙين واهن ۽ گوڙ گهمسان ڪرڻ سان شين جي وسيلن ڏيڻ سان مسلمانن جو آرام ڦٽايو ٿو وڃي. هڪ گرميءَ جو آزار پيو هي آزار سو آرام کي به جواب انهيءَ لاءِ ڪو به بندوبست ڪندو.

9. هندو ماڻهن جو ايترو آزار آهي جو جيڪي کوهه آهن انهن تي گڏهن وارن جو ضابطو آهي جتي گاڏين وارن ۽ گڏجي نوڪرن جو سدائين گوڙ لڳو پيو آهي جتان ان غريب مسلمانن جون زالون پاڻي ڀري ٿيون سگهن.

هاڻي حضور جن آغا نظر علي کي هن سرزمين تي موڪلي ڏيندا ته روبرو حقيقت وٺي واقف ٿي مسلم ليگ برپا ڪري آئينده لاءِ اسان کي سهنج ڪري ڏيندا ته اسان جون دليون مايوس آهن. جن کان لاچار مجبور آهن جڏهن هن خط جي ڪارلواري موڪليندا ته شڪرگذار رهنداسون.

صحيح

کٻو انڱوٺو

علي بخش، خدا داد مهر ۽ ٻيا.

1941-05-26

..........................................................................

مسلم ليگ جو حلف نامه

جيڪو پاڪستان ڏينهن تي پڙهيو ويو

اسان جو اهو ڪامل يقين آهي ته اسان هندستان جا مسلمان ٻين هندوستاني قومن کان هڪ جدا ۽ ڌار قوم آهيون اسان کي الله تعاليٰ وٽان دنيا ۾ هڪ خاص مقصد جي حاصل ڪرڻ لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي اسان جو ايمان آهي ته انسان ذات ۾ جيڪي ملڪي، زباني، نسلي ۽ رنگي امتياز پيدا ڪيا ويا آهن سي ناجائز آهن اسان جي مقصد جي مراد هي آهي ته سياري انسان ذات جي بهبودي بنا هيٺ مٿاهين جي حاصل ڪئي وڃي! جيئن اسان جي سياسي فلسفي جي مراد آهي ته انسان جي روحاني بهبودي ۽ ترقي حاصل ٿئي تنهنڪري هر ٻين کان نرالو ۽ عليحده آهي، مللوڪيته ۽ سرمايه داري ۽ دينوي لحاظ تي مليل بزرگي يا برتريءَ کي اسان جي سياسي فلسفه ۽ ڪا به جاءِ ڪانهي، مساوات، اخوت ۽ انصاف اسان جي طرز زندگيءَ جا بنيادي اصول آهن، اسان جي سياست جو مقصد ته روءِ زمين تي حڪومت الاهي قائم ڪرڻ آهي.

مٿين مقصد کي دنيا ۾ حاصل ڪرڻ لاءِ الاهي امر اسان کي مليل آهي تنهنڪي کي ڪاميابي ۽ ايمانداريءَ سان ادا ڪرڻ لاءِ آهي ته اسنا کي هندستان اندر ضرور پنهنجي خودمختيار آزاد حڪومت هئڻ گهرجي جنهن جي وسيلي اسان پنهنجو اعليٰ مقصد ٻين جي مداخلت ۽ روڪ کانسواءِ حاصل ڪري سگهون، تنهنڪري دارالاسلام يا پاڪستان جنهن کي اسان هندوستان جي مسلمانن لاءِ مسلم ليگ نصب العين مقرر ڪري رکيو آهي سوئي هڪڙو عملي وسيلو آهي جنهن جي ذريعي اسان پنهنجو مقصد حاصل ڪري سگهون ٿا.

آءٌ خدا کي حاضر ناظر ڄاڻي سچي دل سان اقرار ٿو ڪريان ۽ وعدو ٿو ڪريان ته اڄ ڏينهن کان وٺي آءٌ پنهنجن خيالن خواهه عملن کي اهڙي طرح ڪم آڻيندس جنهنڪري پاڪستان جي تحريڪ کي وڌائڻ ۽ زور وٺائڻ ۾ مدد ملندي آءٌ وعدو ٿو ڪريان ته هندوستان ۾ جلد ۾ جلد پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ جڏهن به مسلم ليگ مون کي ڪنهن به قرباني ڪرڻ جو حڪم ڪيو ته ان قرباني ڪرڻ کان ڪين هٽندس آءٌ مسلم ليگ کي زور وٺائڻ لاءِ هر ڪا ڪوشش سچيءَ دل سان ڪندو رهندس ۽ ليگ جي ڪم ڪندڙن جي اخلاقي معيار کي بلند رکڻ ۽ سڄي جماعت کي پاڪ ۽ صاف رکڻ لاءِ هر طرح سنيڪار رهندس. شل الله تعاليٰ مون کي اها توفيق عطا ڪري.

آمين.

..........................................................................

نحمده و نصلي عليٰ رسولہ الڪريم (صلعم)

آل انڊيا مسلم ليگ جو ايڪٽيهون ساليانو اجلاس

استقباليه ڪاميٽيءَ جي چيئرمين جي تقرير

جناب قائداعظم محترم خواتين ۽ معزز حضرات!

آل انڊيا مسلم ليگ جي استقباليه ڪاميٽيءَ طرفان آءُ اوهان سڀني حضرات جو هن ”سر زمين سنڌو“ ۾ خير مقدم ڪريان ٿو.

”سنڌوءَ“ مان منهنجو مطلب کنڊ جو اهو ڀاڱو آهي جو دريائي سنڌ ۽ ان سان ملحقه ندين جي ڪنارن سان لاڳو ملڪ آهي. قديم زماني ۾ صوبه سرحد، پنجاب، بلوچستان ۽ موجود صوبه سنڌ ۾ شمار ڪيا ويندا هئا. ليڪن جيئن زمانو گذرندو ويو تيئن انهيءَ نالي وارو ملڪ اراضيءَ ۾ گهٽبو ويو. تان جو هينئر درياهه سنڌ جي فقط آخري حصي واري اراضيءَ سان وڃي منسوب ٿيو آهي. اڄ انهيءَ حقيقت کان بخوبي واقف رهي اسان انهي منزل ڏانهن دوبده وک وڌائي رهيا آهيون، جنهن ۾ اهي سنڌ جا مختلف حصا وري ملي هڪ ٿي ويندا جنهن جو راز پاڪستان جي پياري نالي ۾ مضمر آهي.

حضرات! سنڌ جي ماضيءَ کي قدرت شاندار نياپو هو ۽ اسان کي ص 1 اميد آهي ته سنڌ جو مستقبل به اهڙو ئي شاندار ٿيندو. ڪيترين ڳالهين ۾ هن سرزمين جي تواريخ يگاني ۽ يگاني ۽ يڪتا آهن. هي ملڪ قديم تهذيب جو گهوارو ٿي رهيو آهي جنهن جي تصديق موهن جو دڙو ۽ ٽيڪسلا جون کوجنائون ڪري رهيون آهن. هن سرزمين ۾ رلي ملي هڪ ٿي ويا آهن. هتي دراويدي، سامائيٽ، آريه، منگو، حبشي نسلن جا نشان اڃا تائين نمودار آهن. هتي ڪيئي قومون آيون ۽ هن سرزمين ۽ نه فقط نسلن ۽ قومن کي گڏي هڪ ڪري ڏيکاريو آهي بلڪه جنهن پيماني تي متضاد فلسفات ۽ مختلف مذهبن جو اختلات ڪري ڏيکاريو آهي. ان جو مثال دنيا جي ڪنهن ٻئي حصي ۾ مشڪل نظر ايندو. ٻڌ ڌرم جيتوڻيڪ سرزمين هند ۾ ظهور ورتو تڏهن به ان جا عقيدا جيتري قدر اڃا تائين سرزمين سنڌ ۾ اثرائتا نظر اچن ٿا اوترا سندس ظهور واري زمين تي اڄ پيدا نه آهن ۽ مهاتما بڌ جو ”نفي“ (نروانا) وارو پڙهايل سبق هن ملڪ جي ماڻهن اڃا نه وساريو آهي. جڏهن اسلام هن سرزمين تي پير پاتو تڏهن ٻڌ جي ”نفيءَ“ واريءَ تعليم ۾ ”اثبات“ جو اضافو ٿيو. ويدانيت ۽ وجدانيت جي فلسفن جو به هڪٻئي تي جيترو اثر هن ملڪ اندر پيدا ٿيو اوترو ٻئي ڪنهن هنڌ ڪو نه ٿيو. هڪ طرف هندو جوکين تي وحدانيت اثر وڌو ۽ بت پرستي گهٽجڻ لڳي ته ٻئي طرف مسلم درويش سنياس ۽ راڳ مان مستفيد ٿيا ۽ اهڙيءَ طرح هندو ۽ مسلم عقائد هڪٻئي کي وڌيڪ ويجها آيا. گرونانڪ صاحب جي سکيا انهيءَ حقيقت جو هڪ خاص مثال آهي مذهبي اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ شاهه ڀٽائيءَ جهڙن صوفي شاعرن جي نيڪ ڪوشش هميشه هلندي رهي آهي. هن سرزمين جي باشندن خيالي اتحاد جي قيام جو جيڪو عملي ثبوت پيش ڪيو آهي. سو ناقابل ترديد حقيقت آهي ۽ انهيءَ ڪري ڇوت ڇات جا فرق ڦير هن سرزمين ۾ ايتريقدر نظر نٿا اچن جيتري قدر ٻين هنڌن تي اهي نمايان ڏسجن ٿا. واپار ۽ تجارت جي ذريعي مشرق ۽ مغرب جي مختلف تهذيبن کي ملائي هڪ ڪرڻ لاءِ قدرت طرفان جيڪا ڪوشش هن سرزمين تي ٿي آهي. اهڙي ٻئي هنڌ ڪٿي به ڪا نه ٿي آهي هڪ طرف ديبل جو بندر بحري تجارت جو مرڪز هو ته ٻئي طرف سنڌ جا قافلا بين الاقوامي تجارت جو سلسلو بخارا ۽ سمرقند تائين جاري رکندا رهيا. درياهه سنڌ جي زرخيز زمين ڪيترن ئي قومن کي ڪشش ڪري هن سرزمين تي آندو جن مان گهڻيون هت پنهنجو وطن ڪري ويهي رهيون جنهن جو ثبوت هڪ طرف آثار قديمه ۽ ٻئي طرف تواريخي ڪتاب پيش ڪري رهيا آهن.

سياسي نقطه نگاهه کان هي ملڪ گهڻن ئي قومن ۽ نسلن جو آماجگاهه تصادم ٿي رهيو اهي. هن ملڪ جي زرخيزيءَ تازه طبع جنگي نسلن کي الهندي طرف کان هت اچڻ لاءِ گهڻو ڪري پئي حرصايو آهي ۽ جيڪڏهن انهن مان ڪي قليل ڦرلٽ جي مال تي راضي ٿي هتان موٽي هليا ويا ته گهڻا هت اچڻ بعد وري موٽي وڃڻ تي مائل نه ٿيا جنهنڪري هن ملڪ جي ماڻهن جي رڳن ۾ هميشه تازه خون موجزن رهندو آيو آهي. انهيءَ ڪري ئي بابل، مصر، ايران، يونان، عربستان ۽ افغانستان جا آثار اڄ به آسانيءَ سان هت نظر اچي سگهن ٿا جن جي اثر جي مقابلي ۾ جنوبي هندستان جو جيڪڏهن ڪو اثر هن سرزمين تي آهي ته اهو ڪو به وزن ڪو نه ٿو رکي. مٿيون مختصر احوال هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ بابت محض هن مراد سان عرض رکيو اٿم ته جيڪي ماڻهو هينيئر ”هندي“ تسلط هيٺ فريضته ٿي سنڌ جي شان ۽ عروج کي وساري ويٺا آهن يا وساري ڇڏڻ لاءِ تيار آهن تن جي ستل غيرت کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ هي حقيقتون تازيا نه جو ڪم ڏئي سگهن.

گاه گاهي باز خوان اين دفتر پارينہ را

جنهن صورت ۾ اوهان کي هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ مان ڪي ٽڪرا ياد آوريءَ لاءِ پيش ڪيا اٿم تنهن صورت ۾ اهو به ضروري آهي ته هن ملڪ جي مستقبل بابت ڪي پنهنجا رايا توهان اڳيان پنهنجي خيال موجب ظاهر پنهنجي خيال موجب ظاهر ڪريان. انسان ابتدائي آفرينش کان وٺي ارتقائي مرحلا طئي ڪندو پنهنجي اصلي مقصد يعني انسان ذات جي وحدت انڪار و ڪردار ڏي وڌي رهيو آهي. ان جون مذهبي خواه سياسي، نسلي خواهه اقتصادي هنگامي آرايون ۽ تمنائون صرف ان مقصد عام کي پهچڻ لاءِ جدا جدا ڪوششون آهن. تواريخ جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جو سلسلو صاف ڏسڻ ۾ ايندو. اوائل ۾ انسان ذات ننڍن ننڍن ڪٽنبن ۾ ورهايل هئي ۽ پوءِ ڪٽنبن مان گڏجي قبيلا قائم ٿيا جن وري پوءِ قومن جي صورت اختيار ڪئي. انهيءَ اتحاد جا بنياد به مختلف هئا جن مان ڪي هي هئا ملڪ، زبان، طريقه زندگي ۽ خيالات. ڪجهه وقت کانپوءِ ماده پرستي تي اتحاد جو بنياد آهستي آهستي ڪمزور ثابت ٿيڻ لڳو ۽ ان جي عوض تخيل وڌيڪ مقبوليت حاصل ڪرڻ لڳو. نيٺ عربستان جي ريگستان مان هڪ نئون آواز اٿيو جنهن قبيلن ۽ قومن کي اهڙي نئين طريقي سان ملائي متحد ڪري ڇڏيو، جنهن جهڙي ڪاميابي دنيا جي تواريخ مان اڳي ڪنهن طريقي حاصل نه ڪئي هئي. اهو طريقو اهو هو جنهن نسل، رنگ، طريقه زندگي، ملڪ ۽ زبان وغيره جا امتياز جن تي اتحاد جو بنياد اڳي رکيو ويندو هو، سي خارج ڪري ڪڍي ڇڏيا. جيتوڻيڪ شروع ۾ انهيءَ آواز جو اثر قديم دنيا جي وڏي حصي کي ويڙهي ويو تڏهن به دنيا وري پراڻن خيالات ۽ خرافات ۽ غلطان ٿيڻ لڳي جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو ملت جو شيرازه منتشر ٿيڻ لڳو ۽ جيڪي ماڻهو انهيءَ نئين طريقه جا امانتدار هئا سي هڪ ٻئي کان ڇڄي تفرقه جي قيد ۾ اچي تنزل طرف هلڻ لڳا. ان خاميءَ کي سنڌوءَ جي سرزمين جي ڪن دانا ۽ دور نظر هستين محسوس ڪري ورتو جن مان شاهه ولي الله، سيد احمد ۽ سيد جمال الدين افغاني قابل ذڪر اهن. جن ملت اسلام جي اصلي تعليم تازه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. الحمد الله جو موجوده دور اهو آواز از سر نو اٿاريو جنهن جي اثر جي برڪت سان اڄ توهان پنهنجي ملت جي تازه دمي ڏسي رهيا آهيون.

ٻئي طرف مغرب به گهڻي خونريزي بعد محسوس ڪرڻ لڳو آهي ته جيستائين انساني اتحاد جو بنياد بلڪل بدلايو نه ويندو تيستائين دنيا جو ڪو ڪلياڻ ڪو نه ٿي سگهندو. اڄ به خيالن جي يڪساني جي دعويٰ عام شيوه ٿي رهي آهي. مگر اهي خيالات وري وري پيا آزمائجن جي ناقص آهن ۽ اڳئي آزمائي ڏٺا ويا آهن ته برابر ناقص ۽ بي سود آهن، جنهنڪري وري به ناڪامياب ثابت ٿين ٿا ۽ هڪ جنگ مٿا وري ٻي جنگ پيدا ڪن ٿا. دنيا جي مشڪلات جا بي اثر حل جدا جدا نالن هيٺ سرسري غور ڪرڻ سان وري وري پيش ڪيا وڃن ٿا جن کي ڪو به جٽاءُ حاصل نٿو ٿئي ۽ ٿورن سالن اندر جي انسان جي تواريخ ۾ ڪن گهڙين برابر آهن پاڻي جي چٽ وانگر چٽ ٿيو وڃن! جيتوڻيڪ عالمگير اخوت ۽ انساني اتحاد جي جستجو اڄ شروع ٿي چڪي آهي تڏهن به حقيقي همنوائي ۽ ابدي اصلاح تيستائين قائم نه ٿي سگهندا جيستائين دنيا جي موجوده سياسي، اقتصادي ۽ مذهبي نظريات جو ڪو خاطر خواهه حل هٿ نه ڪيو ويو آهي. انهيءَ قسم جي حل هٿ ڪرڻ ۽ ان کي عملي صورت اختيار ڪرائڻ لاءِ تواريخي روايات جي بنياد تي ڪنهن خاص ملڪي ماحول ۽ دماغي تربيت جي ضرورت آهي. انهيءَ عالمي مقصد جي سرانجاميءَ لاءِ سنڌو جي سرزمين جا باشنده دنيا جي ٻين ڀاڱن جي رهاڪن کان قدرت زياده قابل بڻايا آهن. قديم زماني جي تواريخ شاهد آهي ته هن سرزمين ۾ مختلف نسل، تهذيبون مذهبي فلسفو ۽ سياسي طريقا ڪيئن گڏجي هڪ ٿيا آهن. دنيا جي نئين نظام قائم ڪرڻ ۽ مشرق ۽ مغرب کي پاڻ ۾ ملائڻ لاءِ ”سرزمين سنڌو“ خاص پيغام ڏيندي جنهن جا آثار آءُ اڳيئي ڏسي رهيو آهيان. ان پيغام جي ابتدا هن سرزمين تان ٿيندي. جيتوڻيڪ روس ۽ آمريڪا جا اقتصادي ۽ سياسي عقيده هڪٻئي جا مخالف آهن تڏهن به جيڪڏهن دنيا جي نئين نظام کي نزيدڪ تر آڻڻ لاءِ هو پاڻ ۾ گڏجي ڪوشش وٺي سگهن ٿا ته خضر حيات خان ۽ سر ڇوٽو رام ڇو نه گڏجي مٿيون پيغام پهچائڻ لاءِ همنوائي مثال پيش ڪري سگهن ٿا؟ ليڪن ارمان آهي ته عارضي ۽ بي بقا ڳانڍاپي آڻڻ لاءِ هند سرزمين جي ماڻهن کي ڀنڀلائي ڀڙڪائي رهيا آهن ۽ اسان جي هن سرزمين جا ڪي مسلم خواه غير مسلم دوست انهن جي گمراهه ڪندڙ پروپيگنڊا جي اثر هيٺ اچي ويا آهن ۽ هنن تواريخ خواه حقيقت کي نظرانداز ڪري ڇڏيو آهي ۽ ”متحده قوميت“ ۽ متحده هندستان جا آواز اٿاري رهيا آهن. مگر سر زمين سنڌو جا باشندا  نه فقط هندستان مگر ساري روءِ زمين کي متحد ڪرڻ گهرن ٿا! الله تعاليٰ شال اسان جي دوستن کي راهه هدايت نصيب ڪندو. مگر جيڪڏهن هو غير جي جادو بيانيءَ جي ڄار کان پاڻ آجو نه ڪندا ته ان مان اجايو فتنه ۽ فتور پيدا ٿيندو!

سر زمين سنڌ جا باشندا هاڻ سجاڳ ٿي چڪا آهن ۽ دنيا جي نئين نظام جي تنظيم ۾ بهرو وٺڻ لاءِ هنن کي غير جي اثر کان ضرور آزاد ڪرائڻ گهرجي!

آءُ وري به پنهنجي ملڪ جي غير مسلمن کي اپيل ٿو ڪريان ته اسان سان هٿ هٿ ۾ ڏيئي پنهنجي وطن کي آزاد ۽ خودمختيار بڻائڻ ۾ مدد ڪريو. ”مسلمانن کان خريد ڪريو“، جي تحريڪ جڏهن اسان شرعو ڪئي ته هنن هاءِ گهوڙا مچائي ڏني جنهن مان هنن ظاهر ثبوت ڏنو ته اسان جي انهن دوستن ۾ قوميت جو احساس بلڪل ڪو نه آهي. اسان جا مسلمان هند خواه دولت ۾ پٺتي پيل آهن. تنهنڪري اسان جي غير مسلم هم وطن دوستن کي جيڪڏهن قوميت جو صحيح جذبو هجي ها ته جيڪر اسان جي انهيءَ تحريڪ جي تائيد ڪري مسلمانن کي همٿائي ملڪ ۾ جمهوري حڪومت جو بنياد ۽ ان جي باشندن جي اقتصادي بهتريءَ جو باعث بڻجي پوي ها. مگر جڏهن به ڪي مسلمان پنهنجي مسلم ڀائرن جي حالت سڌارڻ ص نمبر 4. جي ڪوشش ڪن ٿا ته کين همٿائڻ جي عيوض اسان جا غيرمسلم دوست پاڻ مسلمانن جي مخالفت ۽ ان تي اعتراض ڪن ٿا. مگر هو ڏسن ٿا ته سندن اها روش سندن قومي احساس جي قلت ۽ سندن تنگولي جو مظاهرو ڪري ٿي جنهن مان قومي اتحاد جي اميد بلڪل نابود ٿي وڃي ٿي ان هوندي به جيڪڏهن هو انهيءَ روش تان نه هٽندا ته پوءِ اسان مسلمانن لاءِ فقط هي رستو رهندو جو اسان الله تعاليٰ تي توڪل رکي پنهنجي نجات ۽ فلاح جي رستي تي وک اڳتي وڌايون.

هن موقعي تي آءُ هند جي مسلمانن کي اپيل ٿو ڪريان ته جيتوڻيڪ اسان جي هن سرزمين جي غير مسلم باشندن جو مفاد مسلم مفاد سان ناموافق به نه آهي تڏهن به هو هند جي غير مسلمانن سان ملي اسان کي هند جو غلام بڻائڻ ۾ هنن جي حمايت ڪري رهيا آهن، فقط انهيءَ سبب ڪري جو اسان مسلمان آهيون. ان صورت ۾ هند جي هر هڪ مسلمان جو فرض آهي ته اسان جي هن سرزمين کي آزاد ۽ خودمختيار ڪرڻ ۾ اسان جي مدد ڪري پاڪستان جي تحريڪ ۾ هند جي مسلمانن جيڪي نيڪ ڪوششون ڪيون آهن تن جو مون کي پورو پورو اعتراف آهي مگر آءُ سمجهان ٿو ته اهي اڃا ڪافي نه آهن. قوم جي خودمختياري ۽ آزادي فقط ٺهراءُ پاس ڪرڻ ۽ اخباري پروپيگنڊا ڪرڻ سان حاصل ڪا نه ٿيندي. انهيءَ مقصد لاءِ وڏي جدوجهد ۽ گهڻي قرباني جي ضرورت آهي. هن سرزمين جا باشنده قرباني ڪرڻ لاءِ تيار آهن ۽ حالتون به سازگار آهن مگر اسان کي ضرورت مخلص ڪارڪنن ۽ سرمائي جي آهي.

مخلص ڪارڪنن مان منهنجي مراد آهي مرد ۽ عورتون آهن جي ملت ۽ مذهب خاطر هن ملڪ ۾ اچي ملت جي سياسي ۽ معاشرتي ترقيءَ لاءِ خدمت ڪن ۽ اسان جي ماڻهن کي منظم ڪري آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪن.

سرمايه مان منهنجو مطلب آهي ته هند جا مسلم سرمائيدار آئينده پنهنجي تجارتي ۽ هنري سرگرمين کي هن سرزمين ڏانهن منتقل ڪن جيئن آئينده هي ملڪ اقتصادي طرح پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجي ضرورت جي پوري ڪرڻ جو پاڻ ڪفيل ٿي سگهي.

اهي ٻه خاميون دور ڪرڻ ۾ اوهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا. تواريخ شاهد آهي ته مٿي ذڪر ڪيل مقصد لاءِ هن کان اڳي به توهان سيد احمد بريلوي ۽ اسماعيل شهيد جهڙا مجاهد بزرگ اسان لاءِ موڪليا آهن. ڇا اڄ اوهان وٽ انهن جهڙا ماڻهو موجود نه آهن؟ مون کي يقين آهي ته اڄ به اهڙا احمد ۽ اسماعيل توهان وٽ اندر سندن سرگرميون کين اجازت نٿيون ڏين جو ٻئي پاسي متوجهه ٿي سگهن. جيڪڏهن گجرات ۽ بمبئيءَ جون عورتون هندو تسلط قائم ڪرڻ خاطر صوبه سرحد تائين وڃي سگهيون آهن ته ڇا اسان توهان ڀائرن ۾ اميد رکي نٿا سگهون؟ اسان جي مستقبل سان توهان جو مستقبل وابسته آهي. هند ۾ اوهان ڀلي ڪهڙي اوج تي به هجو تڏهن به مون کي يقين آهي ته اسان جي وطن جي مضبوطي کانسواءِ توهان جو اهو اوج پائيدار ڪين ٿي سگهندو. هند ۾ توهان جو وجود اسان جي سرزمين جي اقتدار ۽ استقامت تي ئي مدار رکندو. ملت کي منزل مقصود تائين پهچائڻ لاءِ هيٺين ٽن ڳالهين جي درڪار آهي:-

1. ملت جي متشر شيرازه کي منظم ڪري وحدت ڪردار پيدا ڪرڻ،

2. ملڪ جي اقتصادي حالت درست ڪري ان کي پنهنجي پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجو پاڻ ڪفيل بڻائڻ،

3. آئينده جي سياست مليه جو پروگرام اسلامي مساوات ۽ اخوت تي تعمير ڪرڻ.

پهرين ضرورت تڏهن پوري ٿيندي جڏهن ساري ملت ۾ مجاهدانه روح ڦوڪي ملت جي هر هڪ بالغ فرد کي ”نيشنل گارڊ“ ۾ داخل ڪيو ويندو.

ٻي ضرورت جي پوري ڪرڻ ۾ توهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا. هن ملڪ جا باشندا گهڻو ڪري راعت پيشه آهن ۽ تجارت ۽ صنعت کان بي بهره آهن. اوهان جو پئسو ۽ تجربو اسان جي اها خامي دور ڪري سگهن ٿا. اسان توهان کي سڀ قسم جون سهوليتون ڏيڻ لاءِ تيار آهيون. توهان جي انهيءَ ڪم کي توهان لاءڀ آسان ڪري ڏيڻ لاءِ ”مسلمانن کان خريد ڪريو“ جي تحريڪ اسان اڳئي شروع ڪري ڏني آهي ۽ خدا تعاليٰ جي فضل سان انهيءَ تحريڪ چڱو اثر پيدا ڪيو آهي. انهيءَ تحريڪ جي اثر کي پايه تڪميل تائين پهچائن ۾ دير فقط تجربا ۽ سرمايه جي آهي جنهنڪري اسان کي اميد آهي ته هن باره ۾ توهان اسان جي دستگيري ڪندا.

اسان جي مخالفن هينئر اسان جي ملت کي هڪ مرڪز تي گڏ ٿيندو ڏسي اسان جي ملت جي شيرازه کي منتشر ڪرڻ لاءِ سرمايه داري ۽ غير سرمايه داري جو حربه (هٿيار) ڪتب آڻڻ شروع ڪيو آهي ۽ غريب طبقي کي ڀنڀلائي شاهوڪار طبقي خلاف ڀڙڪائڻ لڳا آهن. بدقسمتيءَ سان ڪيترا سادا ماڻهو انهيءَ هٿيار جو شڪار ٿيا آهن ۽ ملت جي مخالفن جا ايجنٽ تي ڪم ڪري رهيا آهن ۽ قوم جي مسڪنت جي مڪر سان ملت ۾ خانه جنگي ۽ تباهي پيدا ڪري رهيا آهن. امڪان آهي ته ڪي بکايل ۽ بي علم ماڻهو صياد جي دام تزوير ۾ گرفتار ٿي وڃن. تنهنڪري اهو نهايت ضروري آهي ته هن مسئلي کي خاطر خواهه نمونه ۾ حل ڪرڻ لاءڀ ترت تدارڪ ڪيو وڃي جنهن لاءِ اسان مان مخلص ڪارڪن، مسڪين، هارين ۽ غريب مزدورن کي مسلم ليگ جهنڊي هيٺ منظم ڪري انهن جي اقتصادي ۽ سياسي بهتريءَ واسطي سڀ ممڪن ڪوشش ڪن جيئن مخالفن جي فتنه ۽ شرارت کي هميشه لاءِ روڪي رد ڪري ڇڏجي.

دوستو! تواريخي نقطه نگاهه کان هيءَ ڪانفرنس وڏي اهميت رکي ٿي. هن وقت تائين مسلم ليگ ملت کي آزاد ۽ خودمختيار قومي حڪومت جي بنياد تي متحد ڪرڻ لاءِ پئي ڪوشش ڪئي آهي. خدا جي فضل سان هنيئر مسلمان انهيءَ اصول تي متحد ۽ متفق ٿي چڪا آهن ۽ هنيئر انهيءَ منزل تي پهتا آهن جڏهن عملي قدمن کڻڻ جي ضرورت پيدا ٿي آهي. ملت جي سياسي تواريخ ۾ هيءَ هڪ نئين دور جي شروعات آهي.

آخر ۾ آءُ وري به توهان جو شڪريه ادا ڪريان ٿو جو هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هن سياري جي موسم ۾ دور دراز ملڪن مان ڪهي هت ڪراچيءَ تائين آيا آهيو. پنهنجي مهمانن جي آسائش جي انتظام ڪرڻ لاءِ اسان پنهنجي ناقص حال سارو وس مان ڪين گهٽايو آهي. ممڪن آهي ته ڪيتريون اوڻايون رهجي ويون هجن مگر اميد آهي ته توهان اسان جون خاميون خيال ۾ نه آڻيندا.

خطبه صدارت

جناب سيد غلام مرتضيٰ شاهه (ايم. ايل. اي)

چيئرمين استقباليہ ڪميٽي

آل انڊيا مسلم ليگ (ايڪٽيهون) اجلاس

24، 25، 26 ڊسمبر 1943ع، ڪراچي.

Printed by Din Muhammad Mistri Chhatan Lakho at the “Al Wahid” printing press (for Alwahid Ltd.) frere road.

Published by Mr. G.M Sayed, Chairman, Reception, Committee, 31 at All India Muslim League Session, Karachi.  

................................................................................................

سنڌ صوبه مسلم ليگ جي سالياني ميٽنگ

نوٽيس

سنڌ صوبه مسلم ليگ جي سالياني ميٽنگ تاريخ 3 جون 1945ع آچر جي ڏينهن وقت 5 بجي شام جو ڪراچي ضلعي لوڪلبورڊ هال ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيندي.

جنهن ۾ هيٺ ڏيکاريل سوال فيصلي لاءِ پيش ٿيندا. سڀني ميمبر صاحبن کي گذارش آهي ته انهن سوالن جي اهميت جي مدنظر ميٽنگ ۾ شريڪ ٿي ممنون ڪندا.

ايجنڊا

1. گذريل ساليانا ميٽنگ جي ڪارروائي پڙهي بحال ڪرڻ.

2. گذريل سال جي رپورٽ پيش ڪرڻ.

3. سال 46-1945ع لاءِ صوبه مسلم ليگ جا نوان عهديدار چونڊڻ.

هڪ صدر، ٻه نائب صدر، هڪ جنرل سيڪريٽري، ٻه جوائنٽ سيڪريٽري، هڪ خزانچي چونڊڻ

4. سال 46-1945ع لاءِ صوبا ڪائونسل تي 10 ميمبر ڪو آپٽ (نامزد) ڪرڻ.

5.  عام ماڻهن جي شڪايتن کي دور ڪرڻ لاءِ صوبه ڪاميٽي مقرر ڪرڻ.

6. آرگنائيزيشن (تنظيمي) ڪاميٽي مقرر ڪرڻ.

7. سنڌ ۾ چونڊن جي تڪرارن کي نيصل ڪرڻ لاءِ ايڪشن ٽربيونل مقرر ڪرڻ.

8. صوبي لاءِ پارليامينٽري بورڊ مقرر ڪرڻ.

9. تنظيمي پروگرام بڻائڻ.        

10. ٻيو ڪو به ڪم جناب صدر صاحب جي منظوريءَ سان.

(سيد) غلام مرتضيٰ شاهه.

صدر سنڌ صوبه مسلم ليگ ڪراچي

11 مئي 1945ع، ڪراچي

..........................................................................

SINDH MUSLIM LEAGUE AND ITS ACTIVITIES (1937-1947) AS RECORDED AND REPORTED BY SINDH GOVERNMENT.

[This information consists of reports sent by the Home Department of Sindh to the Government of India. Reference has been given at the end of every entry. Dr.Pathan.

Part One

1. The members of the "Sind Provincial Muslim League"- which has for its members those Muslims who are opposed to the present ministry have been active during the fortnight, touring the province and established branches of the League in the mofussil. At one place the party was hustled in its endeavours  to hold a public meeting in the local mosque and was eventually compelled to convene the meeting elsewhere. Sheikh Abdul Majid Lilaram, M.L.A., a member of the League, has left for Delhi en route for Calcutta to attend the  meeting of the All-India Muslim League at the latter place and to persuade Mr. M.A.Jinnah and Moulanas Shaukat Ali and Hasrat Mohani to visit Sind in order "to organise the League and consolidate unity amongst the Muslim members of the Sind Assembly."[Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 7th March 1938 Fortnightly report for the Second half of February 1938].

2. Propaganda by the Sind Provincial Muslim League against the present ministry still continues but is now being met by counter-propaganda by the supporters of the ministry, and the League's attempts to raise the cry of "Islam in danger" have met with very little success. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th May 1938 Fortnightly report for the First half of May1938].

3. Branches of the Muslim League were formed in several places, namely, Tatta, district Karachi, Ghotki, district Sukkur, Mohabat Tunio, district Larkana, Mirokhan, district Larkana and Matiari, district Hyderabad, with a view to counteract the Congress propaganda. It is reported that Maulana Said Ahmed, Secretary, Jamiat-ul-Ulemai Sind, Delhi, proposes to visit Sind in September 1938, in order to carry on propaganda against the Muslim League. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 10th June 1938 Fortnightly report for the Second half of May1938].

4. The events of the fortnight were overshadowed by the Conference of the Muslim League, which commenced at Karachi on the 8th October and continued till the 12th October. A number of distinguished Muslims from various parts of India attended the Conference, prominent amongst whom were the Premiers of Bengal and the Punjab, Moulana Shaukat Ali, the Raja of Mahmudabad, Nawabzada Liaquat Ali Khan and Sir Currimbhoy Ibrahim. A rousing reception was accorded to Mr. M. A. Jinnah, President-elect, on his arrival at Karachi on the 7th October. A number of social function were organised in his honour and addresses were presented to him by the Karachi Municipal Corporation and the Karachi District Local Board. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

5. Scenes of great enthusiasm were witnessed during the session of the Conference. An impassioned appeal for Muslim unity and  vehement denunciation of the Congress formed the main features of Mr.Jinnah's presidential address. His sentiments were echoed by most of the visitors from outside Sind, while the local leaders of the Muslim League spoke mainly on the political situation in Sind and attacked the Ministry in very strong terms. The 'frontier policy of the Government of India, the liquidation of the Barrage debt and the Palestinian affairs were some of the other subjects discussed at the Conference. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

6. During his stay at Karachi, Mr. Jinnah met all the prominent Muslims in Sind, including most of the Muslim members of the Legislative Assembly. He had prolonged conversations with the Chief Minister and the Revenue Minister on the political situation, but owing to fundamental differences, the negotiations for forming a Muslim League Ministry broke down. The statements made by Mr. Jinnah and the Chief Minister in regard to these proceedings have already appeared in the press. The Conference has widened the gulf between the Ministerialist and the Opposition parties, and although the storm has passed for the present, the Ministry is likely to have a very difficult time during the ensuing session of the Legislative Assembly. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

7. Mr. Jinnah left Karachi on the 16th October for a tour in the districts and is expected to return to Karachi on the 20th October en route to Bombay. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

8. A proposal to introduce joint electorates in Sind is being vigorously opposed by the local Muslim League and it has also condemned the action of the Bombay Government in allowing Muslims to be fired upon on 1st August. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 16th August  1939 Fortnightly report for the First half of August 1939]. 

9. The Sukkur Manzilgah continues to cause anxiety. The threatened picketing of the residences of the Ministers (excepting the Chief Minister) did not take place, mainly because of the Ordinance mentioned in my last report, but also because there appears to be a split among the Muslim agitators, the extremists among them having no liking for negotiations on any terms with the Ministry. Propaganda both in the Press and on the platform continues. It is assuming a violent tone- speakers and writers on both sides adopting a communal attitude and trying to give the dispute an all-India aspect. For instance, Mr. Shamdas P. Gidwani at an Arya Samaj meeting held in Karachi on the 15th October moved a resolution protesting against the illegal occupation of the Manzilgah and urging the Hindu Maha Sabha to depute an Enquiry Committee to investigate into the conditions of Hindus in the Provinces of Sind, Bengal and the Punjab. Similarly Muslim leaders have appealed to the Muslim League in other Provinces for moral support. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 3rd November 1939 Fortnightly report for the Second half of October 1939].

10. Political activity during the fortnight has been enlivened by the brisk preparations of the Muslim League to celebrate the All-India "Deliverance Day", which is to be held on the 22nd December throughout Sind. It has been decided that Muslims all over the Province should be asked to go en masse for prayers on Friday, the 22nd December, and public meetings should be held after the juma prayers at which two resolutions, the next of which has been prepared in advance, should be passed. Every Muslims has been asked to offer prayers of thanksgiving to God on that day for delivering the country from the oppressive and unjust rule of the Congress. The second resolution mentions the anti-Muslim policy of the Congress, which failed to safeguard the rights and interests of Muslims and other minorities. Mention in the resolution has also been made of Muslim opinion being flouted at every turn by the Congress Ministries during their unjust rule of two and a half years. It is learnt that Sir Haji Abdullah Haroon has instructed workers of the Sind Muslim League to call a meeting at Karachi on the 22nd December in connection with this movement. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].        

11.The Muslim and Hindu Press in Sind continue to fan the flames of communalism by publishing articles likely to excite communal feelings. Hindu for instance started wild rumours that Muslims were disintering the bones of the dead from grave yards and were reburying them within the precincts of the Manzilgah while. Muslim papers appealed to their brethren not buy food from Hindu shops as a Hindu had been caught cooking pork, Agitation carried on in the press by Muslims characterises the Hindus as narrow-minded, cowardly and mean. One paper goes on to say " the Hindus should use their own commonsense and realize that eventually they have to live in Sind by sucking the blood of Muslims". According to reports from Sukkur the Hindus are jubilant over the promulgation of the Sind Ordinance. Some Muslim agitators on the contrary consider the Ordinance as a challenge and are inclined to treat it with defiance, while others think that it is a game of blutt and will remain a dead letter. The Pir of Bharchundi is annoyed with Moulvi Abdul Hamid editor of "Alminar" of Sukkur for reporting that the Pir had decided to withdraw himself and his men from the Manzilgah agitation. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 3rd November 1939 Fortnightly report for the Second half of October 1939].

12.The Hindus have further started an agitation against the separation of Sind from Bombay and an attempt is being made to induce the authorities to rescind the order of separation and to reunite the two provinces. They say that they have suffered in the judicial, Public Works, Police and other Government departments in the Judicial, public Works, Police and other Government departments in which the rights of Hindus have been completely ignored although there is a standing order that 50 per cent. of posts are to be given to non-Muslims. Men and money are being collected for propaganda to get Sind reunited with Bombay. As a counter move it is understood that Haji Sir Abdullah Haroon is requesting His Excellency the Viceroy that Sind be joined to the Punjab if as a separate province it cannot stand on its own legs. It is said that Mr.M.A. Jinnah is to accompany Sir Abdullah Haroon on this mission. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].

13. At a Muslim meeting at Ghouspur, Upper Sind Frontier District, Muhammad Saleh "Ajiz" made a strong communal and anti-British speech in which he urged the Muslim not to enlist in the Army, or to help the British in any way, as the latter intend to wage war against the Turks. He added that British rule was doomed, and urged the audience to pray to the Almighty that the British tyranny may end. The prosecution of his man has been ordered. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].

14. A deputation of the All-India Muslim League visited the province form the 26th May and during their stay of a week toured through various places accompanied by members of the local Muslim League. A fervent appeal for Muslim unity and a scathing denuciation of the Congress and its policy formed the main features of the visitors' speechs. Gandhi was rated as working against Muslims in consort with the Imperial power and the Congress demand for a Constituent Assembly was declared to be wrong in principal. The fate of the Muslims in India was alleged to be no better than that of the Arabs in Palestine and Muslims were urged to seek emancipation in the fold of the Muslim League. The view was also expressed that the Congress High Command was riding for a fall and a suggestion was made that the Government of India should appoint an international commission to report on the allegations made against the Congress Ministers. The anti-Nizam agitation, the conquest of Albania by Italy and affairs in Palestine were some of the other subjects referred to and condemned by the visitors while the local leaders of the Muslim League spoke mainly on the political situation in the province and attacked the Ministry in very strong terms. A foreign office of the All-India League has been opened at Karachi. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 30th  June 1939 Report on the political situation for May/June 15th.      

15. As a counter-blast to the activities of the Muslim League, the opponents of the League convened the "First Provincial Ahrar Political Conference" which was held from the 9th to the 11th June, the attendance numbering about two thousand persons each day. The burden of the speeches was an eulogium of the present Ministry, a vehement condemnation of the Muslim League and its supporters - particularly Sir Sikandar Hayat Khan and M.A. Jinnah - as having pro British tendencies and an appeal for co-operation with the Congress so long as it worked for the freedom of India. "[Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 30th  June 1939 Report on the political situation for May/June 15th].

16. "Deliverance Day" was observed in Karachi by offering prayers in the various mosques. Sir Haji Abdullah Haroon presided at a meeting organized on the occasion by the Sind Provincial Muslim League, Karachi, where resolutions drafted by the All-India Muslim League for the "Deliverance Day" were passed. There was no disturbance and not much interest was aroused by the proceedings. In Sukkur, observance of the Day was prohibited by the District Magistrate. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 13th January 1940 Fortnightly report for the Second half of December 1939].

17. The Sind Muslim League are believed to have asked Mr. M.A. Jinnah to expedite the enquiry on behalf of the League into the Manzilgah affair, since the Congress enquiry has been finished. Workers of the League also contemplate visiting the affected areas in Sukkur District to enquire into the alleged police atrocities in the villages. They intend to assist the Muslim accused in defending the charges brought against them, and to provide some financial relief also. It is understood that the North West Frontier Muslim League have informed the Sind Muslim Leaguers that since the Congress Relief Committee has already started work, anything done by the League would look "sham and imitation". They have, however, persuaded a young lawyer, Sajad Ahmed Jan of Abbotabad, to go to Sukkur and appear gratis on behalf of the Muslim in the cases there. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th January 1940 Fortnightly report for the First half of January 1940].

18. Ali Muhammad Rashidi, Secretary, Foreign Sub-Committee of the All-India Muslim League, who is at Lahore at present, saw the Honourable Sir Sikandar Hayat Khan, the premier of the Punjab, in connection with the Sukkur Manzilgah affair, and has asked Khan Bahadur M.A. Khuhro, M.L.A., to visit Lahore to interview the Punjab Premier. It is learnt that Mr. Hassanally, Barrister-at-Law, who is an Assistant Public Prosecutor, has offered his services free to the Muslims who are accused of offences in connection with the Sukkur riots. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th January 1940 Fortnightly report for the First half of January 1940].

19. At a meeting of  the local Muslim League held at Hyderabad, resolutions were passed recording a sense of disapproval at the attitude of the Speakers, the Hon'ble Sayed Miran Muhammad Shah, who saved the Allah Bakhsh Ministry by a casting vote, and demanding his resignation. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March1940 Fortnightly report for the First half of March 1940].

20. The Karachi District Muslim League Conference, referred to in paragraph 3 of my last fortnight letter, has been postponed sine die. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March1940 Fortnightly report for the First half of March 1940].

21. On arrival at Larkana, Kazi Fazlullah, one of the leaders who were arrested under the Ordinance on account of the Manzilgah agitation, was received at the station by about eight hundred Muslims who welcomed and garlanded him. Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 4th March 1940 Fortnightly report for the Second half of February 1940].

22. The Secretary, Sind Provincial Muslim League, has appealed to the Muslim public and the branches of the Leagues in Sind to protest against the proposed extension of the Sind Frontier Regulation to Sukkur District. Leaflets regarding the Manzilgah entitled "The Truth about the Manzilgah. My interview with His Excellency", over the signature of T.D Chatlani of the Union Shrine Agency, and by Shamsulhaq regarding the Muslim demands in relation to the Manzilgah were sold in Karachi for one pice each. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 4th March 1940 Fortnightly report for the Second half of February 1940].

23. It is understood that Sir Abdullah Haroon, M.L.A., (Central), President of the Provincial Moslem League, has written to the Honble' Khan Bahadur M.A. Khuhro, Minister for Public Works Department, the Hon'ble Shaikh Abdul Majid, Finance Minister, and the Hon'ble Mr. G.M. Sayed, Education Minister, calling upon them to resign from the Ministry on the grounds that they have accepted joint electorates and failed to give adequate relief to the families of Muslims arrested in connection with the Sukkur riots. Sir Abdullah Haroon has also emphasized that Muslim Leaguers Premier. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 10th July 1940 Fortnightly report for the Second half of June 1940].

24. The Sind Provincial Muslim League held at the residence of Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central), passed the following resolutions:- No members of the Muslim League should participate in the War Committees appointed by Government till a settlement was reached between Mr. Jinnah and His Excellency the Viceroy branches of the Muslim National Guard should be established in various parts of Sind, the second Sind Provincial Muslim League Conference should be held at Larkana from 15th to 17th November and the Honble's Sir Sikander Hayat Khan, K.B.E., should be asked to preside over it. According to certain newspapers, Mr. Jinnah was expected to visit Karachi on the 26th of July. He was also expected to visit Sukkur . Great misgivings were expressed in the Hindu press over the proposed visit of Mr. Jinnah. It was said that his visit in the present circumstance would exacerbate communal feeling and increase lawlessness. There were appeals to Governmen to ban Mr. Jinnah's visit. Mr. Jinnah it is however, understood, had no intention to visit Sind. Mr. M.H.Gazdar, M.L.A., Financial Secretary of the All-India Pakistan Conferenc, invited Professor Muhammad Inayatullah, Professor Dildar Khan and Haji Amiruddin Serai to discuss matters in connection with the Pakistan scheme. A provisional committee consisting of Kazi Muhammad Mujtaba, Ghulam Rabani, Haji Fazal Hassan and Din Muhammad Khatib, has been formed to organize an Azad Muslim Jamait in Karachi as a counterblast to the Muslim League. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 5th August 1940 Fortnightly report for the Second half of July 1940].

25. Fresh branches of the Muslim League were opened at two places in Thar Parkar district. The main policy of the Muslim Leagues in Sind at present is to express faith in the present Ministry while at the same time urging them to restore the Manzilgah to the Muslims. .[Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 7th June 1940. Fortnightly Report for the second half of May1940].    

26. The Sind Provincial Muslim League has received instruction from the All-India Muslim League to observe "Pakistan Day" on 19th April 1940, by organizing meetings, etc. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 20th April 1940. Fortnightly Report for the First half of April 1940].       

27. It is learnt that Mr. Jinnah is of opinion that the Sukkur Manzilgah affair should be placed before the Working Committee of the All-India Muslim League, and that the investigating authority in this connection should be appointed by the Working Committee, though nothing could prevent the Nawab of Mamdot or Sir Currimbhoy Ebrahim Bart., who were said to be about to hold an enquiry, from doing so their own account. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

28. Mr. Ali Muhammad Rashidi, Secretary Foreign Sub-Committee of the All-India Muslim League, Lahore, is making efforts to secure the services of law-years from the Punjab to defend Muslims charged with rioting with at Sukkur. He has suggested to the Muslims in Jail with food and clothing. In order to collect funds it is proposed to send two or three deputations on a tour of India. Rashidi is afraid that if adequate collections for the sufferers in the Sukkur riots are not made, it would have a bad effect on the league's influence. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

29. Mahbub Ali Shah, Secretary, Muslim League Relief Committee, Sukkur, has sent a disappointing report to the Sind Provincial Muslim League regarding collections towards the Relief Fund. The amount collected seems to be Rs.1,019 and the expenditure to date is more than 700. Shaikh Abdul Majid, M.L.A., Secretary, Sind Provincial Muslim League has issued an appeal for the sale-proceeds of the skins of animals sacrificed on Bakri Idd day to be credited to the Provincial Muslim League Sukkur Relief Fund. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

30. In pursuance of the appeal of the appeal of the Sind Provincial Muslim League, the local Young Men's Muslim League organised a public meeting Karachi on the 1st November to observe "Muslim Countries Day". Prayers for the preservation of Islamic territories were offered and various resolutions were passed expressing sympathy with the Muslims in Egypt, Siam, Palestine and Turkey and assuring them of support in the event of external aggression. The Pakistan scheme was supported and also the resolutions of the All-India Muslim- League withdrawing the restriction in regard to the to the participation of Muslim in the war. Dissatisfaction was expressed at the allotment of seats to Muslims on the Viceroy's Executive Council and the Advisory War Council Another meeting of Muslim attended by about a thousand persons was held at Larkana on Id day to condemn the activities of Hitler and to urge Muslim to support the British Government. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 21th  November 1940. Fortnightly Report for the First half of November 1940].

31. There has been no noticeable activity of the Muslims League. November 1st was observed as a day of sympathy for Muslim countries and prayers were offered in different parts of the province for the preservation of Muslim territories. The Jamait-ul-Ulema, Sind, has condemned the murders of Hindus and deplored the alleged weak policy of the Sind Government. The Jamait has also strongly protested against the arrest of the Pir of Bharchundi and urged the Government to release him forthwith. The arrest of the Pir of Bharchundi, which was quietly received in the beginning, is now causing some resentment. Meetings have been held at a few places protesting against his arrest and demanding his trial. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 6th  November 1940. Fortnightly Report for the Second half of October 1940].

32. The visit of Professor Inayatullah, President of Majlis-i Millia Pakistan, to Karachi aroused considerable enthusiasm in Muslim League circles. Three public meeting were held in Karachi between the 16th and the 24th September and were well attended. Mr. M.H. Gazdar, M.L.A., presided at two of these meeting. The main speaker was Professor Inayatullah. He stated in his speeches that Islamic culture first entered India through Sind and deplored the fact that Province was now the most backward in India. For this he blamed the local Muslim leaders. He explained at length the circumstances in which the Pakistan scheme had been adopted by the Muslim League. He observed that the politics of Hindus were confined to Indian affairs while the politics of Muslims were international. Indian Muslims had to bear in mind the effect of their policy on Turkey, Afghanistan, Iran and Egypt. He stated that the Muslim League desired that there should be three Muslim states in India, Pakistan comprising Punjab, North-West frontier Province, Baluchistan and Kashmir, Bangistan comprising Bengal and Assam and Usmanistan comprising the Hyderabad state, and suggested that these three states should then federate. He deplored the distinction between Sindhi Muslims and non-Sindhi Muslims as un-Islamic and suggested that if Sindhi Muslims were not available for appointments, they should go to Muslims of other Provinces and not to non-Muslims. A Pakistan Fund has been started and donations have been invited. A meeting of the Provincial Muslims League is to be held at Nawabshah on the 4th of October. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 7th  October 1940. Fortnightly Report for the Second half of September 1940].

33. The Working Committee of the Sind Provincial Muslim League met at Nawabshah on the 4th October under the presidentship of Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central). It issued a long statement reviewing the present political condition in Sind and suggesting its causes and remedies. While admitting that there were murders and dacoities in Sind, the statement goes to say that the ordinary crime rate in Sind is not high as in certain other provinces of India, and that the recent murders etc., have been given undue publicity by the Hindu press. The Committee strongly condemned the assaults on Hindu n the Rohri Division, but observed that these were acts a gang of irresponsible persons. The Committee were of the opinion that the obstructive policy of the Hindu parties in the Assembly which have not allowed any Ministry to function without fear of being overthrow and the poverty and indebteness of the Muslim masses for whom ameliorative measures could not be passed on account of the attitude of the Hindu parties in the Assembly, were mainly responsible for the present state of affairs. The Committee expressed the opinion that the Hindus desired to seek annulment of the separation of Sind, which they had always opposed for communal and political reasons. The Committee empowered the President to invite the leading Hindu organization of Sukkur to co-operate with him in his efforts for appeasement. A sub-committee consisting of Mr. M.H. Gazdar, M.L.A., and six other members was appointed to enquire into the alleged repressive policy of the District Magistrates in some districts. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 19th  October 1940. Fortnightly Report for the First half of October 1940].

34. Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central), President, Sind Provincial Muslim League, Karachi, has issued an appeal to all the branches of the Muslim League in Sind to unite and to spread the Muslim League views among the masses. He suggest organising fortnightly meetings to discuss the political situation. He has also invited the opinion of the various branches of the Muslim League on the conduct of the present members of the Sind Legislative Assembly. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 3rd  September 1940. Fortnightly Report for the Second half of August 1940].

35. The local Muslim League held a meeting at Bathi Hakra, Larkana district, at which resolutions were passed urging the authorities to expedite the disposal of the Sukkur riot cases and to release the accused persons pending trial, and expressing full confidence in Shaikh Abdul Majid Lilaram, M.L.A., who has been taking active interest in this matter, and in the newspaper “ Al Wahid”, which is the Muslim League organ, and the editor of which is being prosecuted under Section 153-A, Indian Penal Code. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March 1940 Fortnightly report for the first half of March 1940].

لاڙڪاڻي شهر ۽ ضلعي جي مسلمانن جو عظيم الشان اجلاس. جلسي ۾ مسلم ليگ جي قيام ۽ هڪ مهيني جي اندر ڏهن هزار مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ڪرڻ جو اٽل فيصلو!

18 اپريل 1938ع سومر ڏينهن مغرب جي نماز بعد لاڙڪاڻي جي تجر باغ جي کليل ميدان ۾ ضلعي ۽ شهر جي مسلمانن جو هڪ نهايت عظيم الشان جلسو منعقد ٿيو.

جلسي جو اشتهار ڪڍيو ويو جنهن تي 32 ماڻهن جو صحيحون هيون جن ۾ شيخ عبدالمجيد مولانا محمد صاحب نورنگي صدر جمعيت العلماءِ ضلعو لاڙڪاڻو، مولوي محمد دائود صاحب تنيه، مولوي الحاج عبدالڪريم بٺوري، مولوي الحاج خوش محمد صاحب هيرو خان، مولوي عبدالله صاحب، جلسي جي صدارت مولانا مولوي مير محمد صاحب نورنگيءَ ڪئي. جنهن مسلمانن کي ڪانگريس کان پري رهڻ جي تلقين ڪئي.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر9، 21 اپريل 1938ع.

.................................................................

لاڙڪاڻي وارو جلسو

ٺهراءَ نمبر 1:

لاڙڪاڻي ضلعي جي مسلمانن جو هي نمائنده جلسو آل انڊيا مسلم ليگ ۾ پنهنجو ڪلي اعتماد ڏيکاريندي ظاهر ڪري ٿو ته آل انڊيا مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن جي واحد قومي جماعت آهي.

هن جلسي جو غور شده رايو آهي ته مسٽر محمد علي جناح مسلمانن جي قائداعظم جي حيثيت ۾ مسلمانن جي صحيح طرح سياسي رهنمائي رهيو آهي ۽ اسان جو مٿس ڪلي اعتماد آهي جيڪا هو هندستان جي ٻين قومن ۽ جماعتن سان مصالحت جي گفت شنيد ڪري رهيو آهي تنهن تي پنهنجي اطمينان جو اظهار ٿو ڪري.

هي جلسو سنڌ جي مسلمانن جو ڌيان ڇڪائي ٿو ته جنهن قوم جو قومي نظام نه آهي سا مرده قوم آهي.

تنهنڪري تمام ضروري آهي ته سنڌ جا مسلمان هر ڳوٺ ۽ هر شهر ۽ هر ضلعي ۾ مسلم ليگ جون شاخون قائم ڪن ۽ هي جلسو ضلعي لاڙڪاڻي لاءِ هيٺينءَ ريت مسلم ليگ قائم ڪندي ان کي درخواست ڪري ٿو ته ضلعي ۾ چوطرف مسلم ليگ جون شاخون قائم ڪيون وڃن ۽ هڪ مهيني جي اندر گهٽ ۾ گهٽ ڏهه هزار مسلمانن کي ضلع مسلم ليگ ۽ ان جي شاخن ۾ ميمبر بڻايو وڃي.

هي جلسو سنڌ اسيمبليءَ جي سڀني مسلمان ميمبرن کي درخواست ڪري ٿو ته سنڌ اسيمبليءَ جي اندر سمورا مسلمان ميمبر مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿي وڃن ۽ مسلم ليگ پارٽي ٺاهي مسلم ليگ جي جوڙجڪ هيٺ پنهنجي ميمبرن جي اتفاق راءِ موجب حڪومت جو ڪاروبارهلائيندا رهن. هن جلسي کي ظاهر ڪندي خوشي آهي ته سنڌ مان وائسراءِ جي اسيمبلي ۾ جي مسلمان چيو هي آهي تن مان وڏيرو نبي بخش ڀٽه ۽ سر حاجي عبدالله هارون مرڪزخي مجلس ۾ مسٽر محمد علي جناح جي رهنمائيءَ هيٺ مسلم ليگ پارٽيءَ ۾ شريڪ ٿي ويا آهن ۽ هي جلسو سنڌ جي مسلمانن کي درخواست ڪري ٿو ته ساڳيءَ ريت پنهنجن تڪن جي عيوضين کي سنڌ اسيمبليءَ جي اندر مسلم ليگ پارٽيءَ ۾ شريڪ ٿي وڃڻ جي هدايت ڪن ۽ جي عيوضي سندن فيصلي کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪن تن کان پنهنجي ميمبريءَ کان استعيفيٰ ڏيڻ جي تقاضا ڪن.

هي جلسو انهن مسلمان ميمبران جي خود غرضانه طرز عمل تي اظهار افسوس ٿو ڪري جن محض پنهنجي ذاتي غرض جي بنا تي وزارت حاصل ڪرڻ جي ارادي سان مسلم اڪثريت کي ٽوڙي قوم ۽ ملڪ کي هڪ وڏو نقصان رسايو آهي.

هن جلسي جو پختو رايو آهي ته موجوده تشڪيل سان موجوده وزارت ڪڏهن به ملڪ۽ مفاد عام خصوصن مسلمانن جي واجبي مطالبن جي پورائي ۽ جائزحقن جو بچاءُ ڪري نه سگهندي. لهذا هي جلسو پنهنجي سڀني مسلم نمائندن کي پرزور درخواست ٿو ڪري ته هو پنهنجا تمام اختلاف وساري مسلم ليگ جي مقدس قومي جماعت ۾ شريڪ ٿي وڃن ۽ اهڙيءَ ريت مسلمانن جي ٽٽل اتحاد کي ازسر نو قائم ڪري قوم ۽ ملڪ کي بي اتفاقي جي اگرن نتيجن کان بچائي پنهنجي نمائندگيءَ جي حق بجا آڻڻ جو ثبوت پيش ڪن.

ٺهراءَ تي خان بهادر کهڙي صاحب اڌ ڪلاڪ کن تقرير فرمائي. جنهن ۾ هن صاحب مسلم ليگ جي ضرورت جو اظهار ڪندي مسلمانن کي جوق درجوق ان ۾ شامل ٿيڻ جي درخواست ڪئي ۽ اڳين وزارت جي ڪارنامن خصوصن پارٽيءَ جي پنج سال پروگرام کي ڪيتري حد تائين پورو ڪيو ويو آهي؟ ڪيئن جلدائيءَ سان باقي حصي کي اڳين وزارت پورو ڪرڻ ٿي گهريو، تنهن تي نهايت موثر نموني ۾ جلسي اڳيان حقيقت پيش ڪيائين جنهن تي حاضرين آفرين آفرين الله اڪبر نعرن سان تحسين ۽ پنهنجي خوش نودي ظاهر ڪري رهيا هئا.

خان بهادر کهڙي جي ٺهراءَ جي تائيد سرائي علي گوهر خان لاهوري مختصر مگر دلچسپ الفاظن سان ڪئي جنهن ۾ هن صاحب به موجوده وزارت جي قوم فروشا نه ڪم جي خوب قلعي کولي. ان کانپوءِ آغا نظر علي خان ٺهراءُ جي هڪ هڪ فقره تي روشني وڌي. ڏيڍ ڪلاڪ کن تقرير ڪيائين جنهن ۾ هن صاحب سليس ۽ عام فهم الفاظن ۾ ملسم ليگ جي ضرورت، ڪانگريس جي هندو سڀائي ذهنيت ۽ هندستان اندر هڪڙن پرڳڻن ۾ هڪڙي پاليسي ٻين ۾ ٻي پاليسي قائم ڪري مسلم قوم کلي سندس واجبي حقن کان محروم ڪرڻ ۽ سندس وطن جي آزادي گهرڻ جو صحيح مطلب (ته هو انگريزن جي موجودگي ۾ هندو مئجارٽيءَ جي راڄ قائم ڪرڻ کي وطن جي آزادي سمجهي رهي آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو مسلمان ٻٽي بادشاهت قائم ٿيڻ ڪري ڪانگريس کان پنهنجي واجبي حقن جي بچاءَ جي قبوليت گهري رهيا آهن) ۽ سنڌ جي اڳين وزارت جي ملڪ ۽ ملت ۽ نوازي ۽ موجوده وزارت جي خود غرضيءَ ڪري مسلمانن جي اتحاد کي پهتل نقصان ۽ موجوده وزارت جو هندو سڀائي ۽ ڪانگريسين جي نرغ ۾ اچي عمليءَ طرح بيوس ٿي پوڻ تي خوب تبصرو ڪيو. آغا صاحب جي تقرير عام فهم ۽ زبردست دليلن سان لبريز هئي. تنهنڪري حاضرين هر وقت کيس الله اڪبر جي نعرن بلند ڪرڻ ۽ آفرين چوڻ سان داد ڏئي رهيا هئا آغا صاحب جي تقرير بعد ٺهراءُ يڪراءِ پاس ڪيو ويو.

ان کانپوءِ ٻيو هيٺيون ٺهراءُ مسلم ليگ جي عهديدارن جو سيد ميان وريل شاهه پيش ڪيو.

ٺهراءُ نمبر 2:

مسلم ليگ ضلعو لاڙڪاڻو

1. خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو صدر

2. سرائي علي گوهر خان لاهوري نائب صدر

3. قاضي فضل الله

عبيد الله جنرل سيڪريٽري

4. ميان غلام عباس قادري جوائنٽ سيڪريٽري

ورڪنگ ڪميٽي

1. خانبهادر حاجي امير علي خان لاهوري

2. رئيس حسن علي خان اسراڻ

3. وڏيرو فقير محمد خان انڙ

4. وڏيرو محمد هاشم جوڻيجو

5. رئيس الهداد خان تونيه

6. خان صاحب رئيس گل محمد خان ابڙو

7. رئيس جان محمد چانڊيو

8. دوست محمد خان هڪڙو

9. رئيس غلام حسين شيخ

10. رئيس مٺل خان شيخ

11. حاجي الهه بخش کوکر

12. مولوي خوش محمد

13. رئيس پير بخش خان کهاوڙ

14. رئيس حاجي دريا خان

15. رئيس محمد علي خان کهاوڙ

16. حاجي علي نواز گهانگهرو

17. حاجي الهه بخش هڪڙو

18. ميان وريل شاهه

19. گل محمد خان ڦل

20. شير محمد ابڙو

21. ميان علي محمد قادري

22. رئيس فريد خان جتوئي

23. وڏيرو عبدالهادي ٻگھيو

24. سيد ميهر شاهه

25. مسٽر محمد حنيف وڪيل

ڏهه وڌيڪ ميمبر هن کانپوءِ شريڪ ڪرڻ لاءِ هن جماعت کي اختيار رهندو.

3- ڪورم صرف 12 ميمبرن جو رهندو.

4- چنده جي رقم هڪ سئو تائين سيڪريٽريءَ وٽ رهندي ۽ انهيءَ کان زياده صدر صاحب ۽ سيڪريٽريءَ جي تافي گڏيل ڊپازٽ طور بئنڪ ۾ جمع ڪرائي ويندي.

ٺهراءُ نمبر ٻيو شاهه صحب به علامه اقبال جي ولولا انگيز اشعارن سان ڪانگريس ۽ موجوده وزارت جي خودغرضانه روش ۽ مسلم ليگ اهميت تي هڪ زبردست تقرير ڪئي سندس ٺهراءَ جي تائيد ص نمبر 3 قاضي فضل الله صاحب ڪئي.

ڇو ته وقت گهڻو گذري چڪو هو. تنهنڪري قاضي صاحب کي پنهنجن بي پناهه جذبات ظاهر ڪرڻ جو موقعو ملي نه سگهيو. ٻيو ٺهراءُ به يڪراءُ پاس ٿيو.

ان کانپوءِ مولانا خوش محمد صاحب مسلمانن کي متحد ٿي رهڻ ۽ صادقانه طرح قرآن شريف تي عمل ڪرڻ جي هدايت ڪئي. پڇاڙيءَ ۾ صدر جلسي جناب مولانا نورنگي صاحب هڪ نهايت فاضلانه و عالمانه تقرير ڪئي جنهن ۾ هن صاحب جي هليل سموري ڪارروائي ۽ ٿيل تقريرون جي کليل لفظن ۾ تائيد ڪندي مسلمانن کي فرمايو ته اوهان هرگز ڪانگريس ۾ شريڪ نه ٿيو. ڪانگريس ڪڏهن به مسلمانن جي خير خواهي نه گهرندي. مولانا موصوف دوران تقرير ظاهر ڪيو ته مون مولانا محمد صادق صدر جمعيت العلماءِ سنڌ کي به قنبر ۾ ساڳيو عرض ڪيو هو ته مسلمانن کي ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيڻ جو ضرور ڪو نه آهي. مسلمانن کي پنهنجو قومي نظام قائم ڪرڻ گهرجي.

وڌيڪ مولانا صاحب فرمايو ته کان هڪ مذهبي ماڻهو آهيان. اسلام جو جيتري قدر مون مطالعو ڪيو آهي ۽ ان موجب مون کي جيڪا ڄاڻ حاصل ٿي آهي ساهيءَ آهي ته مسلمانن جو شان ۽ مان ۽ وقار هن ۾ آهي ته هو پنهنجو خالص اسلامي نظام قائم ڪن ۽ غير جي مدد جا محتاج نه رهن. مولانا موصوف پنهنجي تقرير ۾ قرآن پاڪ ۽ احاديث نبوي صاحب جو به نهايت پراثر وعظ فرمايو. جنهن کانپوءِ سڄي جلسي تي ڪافي اثر ٿيو ان کانپوءِ مولانا موصوف دعاءِ خير گهري ۽ اهڙيءَ ريت جلسه خير و خوبي ۽ نهايت شاندار ڪاميابيءَ سان اختتام پذير ٿيو.

زنده باد مسلمانان لاڙڪاڻه

صحيح مولوي نورنگي

صدر جلسه مسلمانان لاڙڪاڻه

الوحيد، جلد سترهون، نمبر91، 22 اپريل 1938ع، ص 4.

...............................................................

سکر ۾ مسلم ليگ جي تحريڪ

17 جون جمعي ڏينهن جامع مسجد تالاب تي مسٽر غلام نبي خان ميونسپل ڪائونسلر موجوده حالتن تي تقرير ڪندي ڪانگريس جي روش تي خوب روشني وڌي ۽ مسلم ليگ ۾ شرڪت لاءِ ماڻهن کي دعوت ڏني جنهن تي عام جماعت ڪانگريس کان بيزاري ڏيکاريندي ليگ ۾ شامل ٿيڻ جو شوق ڏيکاريو. جلسي ۾ هي به ظاهر ڪيو ويو ته ڪانگريس مولوي جيئن ته مولانا محمد صادق ۽ حڪيم فتح محمد اسان وٽ منزل گاهه مسجد لاءِ آيا پر هنن هن وقت تائين ان باري ۾ وري ڪا به ڪوشش ڪا نه ورتي ۽ سرڪار جي خوشامد ۾ پورا آهن. ڇو نٿا پنهنجو بيان پڌرو ڪن ته هو مسجد ڇڏائڻ لاءِ ڇا ڪرڻ وارا آهن. مطلب ته تقرير جو عام تي چڱو اثر ٿيو. (خاطو)

الوحيد، جلد سترهون نمبر 140، 21 جون 1938، ص 8

..................................................................

جيڪب آباد ۾ مسلم ليگ جو جلسو

28 تاريخ تي جيڪب آباد ۾ رات جو مفتي و پيش امام سيد عبدالنبي شاهه جي صدارت ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو. ايڊيٽر (اتحاد) ڪانگريس مسلم ليگ اميدوار جي خلاف جيڪا پروپئگنڊا ڪئي آهي ان تي روشني وڌي. پوءِ شيخ عبدالمجيد صاحب تقرير ڪئي.

ايڊيٽر (اتحاد) پنج ٺهراءَ پيش ڪيا جيڪي بحال ٿيا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 150، 2 جولاءِ 1938ع، ص 5.

.....................................................................

سنڌ اسيمبلي جي مسلم ميمبرن ۾ اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ ميرو خان تعلقي جي علمائن جو عملي قدم

سنڌ اسيمبليءَ جي مسلم ميمبرن صاحبن جي وچ ۾ جو تعساني غرضن تي ڦيٿارو پيدا ٿيل آهي ان ڪري جي مصائب سنڌ جي مسلمان ميمبرن تي آيل آهن يا اچڻا آهن انهن کي محسوس ڪندي ميروخان تعلقي جي علمائن جي ميٽنگ ڳوٺ بٺي ۾ مولوي محمد ابراهيم جي مدرسي ۾ ٿي گذري گهڻي مباحثي کانپوءِ طئي ڪيو ويو ته حيدرآباد ۾ مسلم ليگ جي جهنڊي چاڙهڻ وقت جيڪا رٿ پيش ڪئي ويئي آهي ته مسلم ميمبرن جي درن تي پيڪٽنگ جاري ڪجي ان رٿ کي تحسين جي نظر سان ڏسندي فيصلو ڪيو ويو ته ان رٿ کي عملي جامي پهرائڻ لاءِ پروگرام ٺاهجي اسيمبليءَ جي اجلاس شروع ٿيڻ تائين ساري سنڌ ۾ ورڪ ڪري والنٽيئر پيدا ڪجن. جيئن هزارن جي تعداد ۾ والنٽيئر شريڪ ٿي وڃن ۽ وڏي طاقت سان وڃي. اسيمبلي ميمبرن صاحبن جي درن تي پهچن ان ڪم کي ڪامياب بڻائڻ لاءِ سڀني مولوي صاحبن مدد ڏيڻ جو انجام ڪيو. ميٽنگ ۾ تعلقي جي صدر حضرت مولانا خوش محمد صاحب دام فيضه جن به شريڪ هئا ۽ وقتي صدر چونڊيل هئا. ان کانسواءِ مولوي محمد دائود صاحب مهتم، مولوي عبدالڪريم بٺوي، مولوي محمد ابراهيم بٺوي، مولوي محمد خان اهير وغيره علماءِ ڪرام شريڪ هئا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 159، 13 جولائي 1938، ص 3

.....................................................................

مسلم ليگ محبوب تنيه جو اهم اجلاس

تاريخ 8 جولائي 1938ع جامع مسجد ڳوٺ محبوب تنيه تعلقي ميروخان مسلم ليگ جي عهديدارن ۽ ميمبرن جي هڪ خاص ميٽنگ ٿي صدارت رئيس ميان ڪريم بخش صدر مسلم ليگ جي منعقد ٿي.

ابو عبيدالله مولوي محمد دائود تقرير ڪئي.

ٺهراءَ نمبر 1: هي جلسو مولوي محمد هاشم صاحب سان همدرديءَ جو اظهار ڪري ٿو جو قرآن شريف ٻڌائيندي ڪن جاهلن مٿس حملو ڪيو آهي ۽ سچن مجرمن کي سخت سزا ڏني وڃي.

ٺهراءَ نمبر 2: هي جلسو گورنمينٽ جي ورتل روش ۽ بيجا حملن ۽ ظلمن کي فلسطين جي مقدس مقامات ۾ عربن مٿان ڪيا وڃن ٿا. نهايت نفرت ۽ حقارت جي نظرت سان ڏسي ٿو ۽ جاني مالي قرباني ڪرڻ لاءِ پنهنجو جذبو ظاهر ڪري ٿو.

ٺهراءَ نمبر 3: هي جلسو اصلاح اخبار جي لڳولڳ اشاعت خصوصن 2 جولائي واري مضمون کي نهايت نفرت جي نگاهه سان ڏسي ٿو جو سنڌ جي امن واري علائقي ۾ عالمن سڳورن ۾ اختلاف پيدا ڪرڻ جي بيجا ڪوشش ڪري پنهنجي بدنيتي جو ثبوت پيش ڪيو آهي.

ٺهراءَ نمبر 4: هي جلسو ميروخان جي علمائن ۽ ورڪرن جي جنرل ڪميٽي 7 جولائي سڏايل جي پرزور تائيد ٿو ڪري جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو آهي ته جيڪڏهن جمعيت العلماءِ سنڌ ۽ سندس آرگن اصلاح سڳوري موجوده وزارت جي حمايت ۾ رهي ملڪ ۽ قوم جي بربادي ڪندي ته اسان اهڙي جمعيت کان هڪدم عليحده ٿي پنهنجي ضلعي لاڙڪاڻي جو ڪم پنهنجي جوابداريءَ تي ڪندا رهنداسون.

ٺهراءَ نمبر 5: هي جلسو ڳوٺ محبوب تونيه گهڻي ارمان سان گورنمينٽ سنڌ جو ڌيان ڇڪائي ٿو ته اسان جي ڳوٺ محبوب تونيه يا تعلقي جي ٻين ڳوٺن ۾ جتي مسلم ليگ جون جماعتون قائم ڪيون ويون آهن. انهن جي عهديدارن ۽ ميمبرن جو تحفظ.

سيڪريٽري مسلم ليگ محبوب تونيه

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 160، 14 جولائي 1938ع. ص 4

.....................................................................

مولوي حڪيم محمد عبدالڪريم جو مسلم ليگ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ خط

سنڌ جي باشندن ڪانگريسن کي مذڪوره مولويءَ اپيل ڪئي آهي ته ڪانگريس کي ڇڏي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جو اها واحد پارٽي مسلمانن جي حقن جي حفاظت ڪندي. اها اپيل شاگردن کي به ڪئي ويئي جيڪي ڪانگريس ۾ هئا.

فقط

(شان مهر)

اوهان جو خير انديش

(مولانا) نور محمد صاحب چاچڙ ازڪنڊو

چاچڙ تعلقو گهوٽڪي.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1938ع، ص 3

.....................................................................

مسلم ليگ گوزه تعلقه ڪڪڙ جو اجلاس

28 سيپٽمبر 1938ع جنرل اجلاس مسلم ليگ گوزي جو زير صدارت وڏيرو غلام محمد خان ٻرڙي جي منعقد ٿيو. جنهن ۾ اٽڪل 400 کن ماڻهو هئا.

صدر صاحب ڪانگريس حڪومت جي ڪارنامن ۽ مسلم ليگ جي زور وٺائڻ لاءِ تقرير ڪئي، ان بعد مولوي دين محمد خان پاٽائي، مولوي محمد حمزو خان ڊگهائي، ميان تاج محمد صاحب، مولوي الاهي بخش صاحب، مدرس تقريرون ڪيون.

(1)سال 1938ع- 1939ع لاءِ 59 جنرل باڊيءَ جا ميمبر چونڊيا ويا.

(2) سال 1939ع لاءِ هيٺيان عهديدار جنرل باڊيءَ جا چونڊيا ويا.

1. وڏزيرو غلام محمد خان ٻرڙو (صدر)

2. سرائي حاجي لعل بخش خان راهوجو (نائب صدر)

3. ماستر ميان محمد بخش مڱريه (جنرل سيڪريٽري)

4. وڏيرو جان محمد ڪوريجو(جوائنٽ سيڪريٽري)

5. مولوي الاهي بخش صاحب (مبلغ)

6. ميان تاج محمد صاحب (مبلغ)

(3)ورڪنگ ڪاميٽيءَ تي عهديدارن کانسواءِ وڌيڪ 8 ميمبر کنيا ويا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1938ع، ص 3

.....................................................................

مسجد منزل گاهه تان پوليس جو پهرو کنيو ويو ۽ مسلمانن کي اندر اچڻ جي اجازت ڏني ويئي.

عيدگاهه مان مجاهدن جي ڪيمپ کڻي منزل گاهه ۾ مسجد جي سامهون ڪئي وئي.

مسجد جي آزادي جي آرڊر کان اڳ مجاهدن جيل مان نڪرڻ کان انڪار ڪيو. 3 هزار مجاهد ڪيمپ ۾ موجود (خاص تار)

آل انڊيا مسلمانن جا مسجد منزل گاهه جي مجاهدن سان همدردي ۽ امداد جا پيغام.

حيدرآباد دکن                پشاور         ڪوئيٽا مان

4 آڪٽوبر           4 آڪٽوبر   4آڪٽوبر

بمبئي مان 4 آڪٽوبر تي.

سال ارڙهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1939ع، ص 1.

.....................................................................

ڳوٺ محبوب تونيه تعلقي ميروخان ۾ احتجاجي جلسو

تاريخ 30 سيپٽمبر1938ع ڳوٺ محبوب تونيه ۾ زير صدارت ميانجي محمد يوسف صاحب قريشيءَ جي جلسو منعقد ٿيو. ابو عبيدالله مولوي محمد دائود صاحب تقرير ڪئي. سنڌ جي نام نهاد جماعت ڪانگريسي ملن جي تازو خالقڏنو هال ۾ ورتل روش کي ننديو ويو.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 229، 27 آڪٽوبر 1938ع، ص 5

.....................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس ڪراچيءَ جي ٽي ۽ چوٿين نشست

فلسطين جي مظلومن سان همدردي ۽ براج جي قرض بابت ٺاهه.

ٽي نشت 10 آڪٽوبر 1938ع سومر ڏينهن شام جو 7 بجي شروع ٿي. ابوالقاسم فضل الحق، مولانا شوڪت عليءَ تقريرون ڪيون.

ڪانفرنس جي چوٿين نشست ساڍي 9 بجي زير صدارت قائداعظم محمد علي جناح جي ٿي.

جلد 17، نمبر 231، الوحيد 13 آڪٽوبر 1938ع، 1 کان 8 ص.

.....................................................................

پهرين سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس جو اختتام

گورنر سنڌ ۽ موجوده وزارت تي ملامت جا ٺهراءَ پاس ٿيا.

سنڌ اسيمبليءَ جا 27 مسلمان ميمبر مسلم ليگ ۾ شامل. قائداعظم محمد علي جناح ۽ ٻين رهنمائن جون تقريرون.

رات 9 بجي پنجين نشست قائداعظم صدارت ڪئي.

سر عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد سنڌي، خانبهادر کهڙي، محمد هاشم گذدر ۽ ٻين تقريرون ڪيون.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 232، 14 آڪٽوبر 1938ع، 1 کان 8 ص.

.....................................................................

قائداعظم محمد علي جناح جو جيڪب آباد- شڪارپور ۽ سکر ۾ شاندار استقبال

سکر جي جلسي ۾ 12 هزارن کان مٿي ماڻهو هئا. قائداعظم سان گڏ راجا صاحب محمود آباد، سر عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد، مسٽر محمد هاشم گذدر ۽ ٻيا مسلم ليگ جا اڳواڻ به هئا. مختلف هنڌن تي تقريرون ٿيون.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 237، 25 آڪٽوبر 1938ع، ص 8.

.....................................................................

قنبر ۾ مسلمانن جو زبردست اجتماع فلسطين ڪاميٽيون برپا

27 شعبان: انجمن فدائي اسلام جي اهتمام سان ملسمانن جو زبردست جلسو زير صدارت مولانا نورنگي ٿي گذريو. مولوي غلام مصطفيٰ جلسو سڏائڻ جو مقصد ٻڌايو. فلسطين ۾ عربن تي مظالم ٻڌايا، فلسطين ڪاميٽيون برپا ڪرڻ جي اپيل ڪئي. تنهن بعد مولوي عبدالڪريم بٺوي ۽ مولوي غلام فريد تقريرون ڪيون. هيٺينءَ طرح فلسطين ڪاميٽيون برپا ٿيون.

قنبر تعلقو: فلسطين ڪاميٽيءَ جو صدر مولانا مير محمد صاحب نورنگي ۽ نائب صدر مولوي غلام فريد ۽ ناظم مولوي غلام مصطفيٰ.

قنبر شهر: فلسطين ڪاميٽيءَ تي صدر غلام محمد خان نائب صدر گلاب خان ۽ ناظم حمزه خان چونڊيا ويا.

هندو زميدارن طرفان ڪوڙن ڪيسن کي منسوخ ڪرڻ لاءِ ٺهراءُ پاس ٿيو.

جلد سترهون، نمبر 243، 27 آڪٽوبر 1938ع، ص 5.

.....................................................................
مسلم ليگ جو جلسو

ڳوٺ وهره تعلقي عمرڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو عظيم الشان جلسو

ڪي اهم ۽ ضروري ٺهراءَ

تاريخ 9 نومبر تروايح نماز بعد مولوي شير محمد جي صدارت ۾ جلسو ٿيو. ڪيترائي ماڻهو آيل هئا. مولانا شير محمد ۽ مسٽر لطف الله زوردار تقريرون ڪيون.

ٺهراءَ:

1. مصطفيَ ڪمال جي وفات تي ڏک جو اظهار.

2. فلسطين جي عربن تي ٿيندڙ مظالم کي حقارت سان ڏسڻ.

رٿ:- محمد ابراهيم افغان

تائيد:- حڪيم مولوي محمد امين.

3. ڪانگريس تي ناراضگيءَ جو اظهار.

4. ڍلون نه وڌايون وڃن.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 268، 30 نومبر1938ع، ص 4.

.....................................................................

تلهار ۾ مسلم ليگ جو جلسو

20 جنوري جمعي نماز بعد مير فتح محمد خان صاحب جي صدارت هيٺ جلسو ٿيو جنهن ۾ 8، 7 سئو ماڻهو هئا. ٻين سان گڏ مولوي محمد صالح صاحب چانڊيو ۽ مولوي حڪيم سيد حاجي محمد حسن تقريرون ڪيون ۽ ماڻهن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ اپيل ڪئي.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 21، 26 جنوري 1939ع، ص 5.

.....................................................................

شهدادڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو جلسو

16 جون تي شهدادڪوٽ ۾ مولانا قمرالدين صاحب جي صدارت ۾ ٿيو. ماڻهو ڪافي تعداد ۾ آيل هئا. صدر صاحب ۽ مولوي عبدالعزيز ساڪن ضلع مظفر ڳڙهه جي تقريرون ڪيون. مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اپيل ڪئي ويئي.

خاطو

ڳوٺ نبي سر ۾ مسلم ليگ جو 6 جون تي جلسو ٿيو.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 143، 28 جون 1939ع، ص 4.

.....................................................................

شهر نبي هڪڙا تعلقي ميروخان ۾ قومي جلسو

21 جولائي جمعي تي حضرت مولانا شاهه محمد صاحب جي صدارت ۾ ٻه سئو کن ماڻهو هئا. اسلامي اخلاق ۽ آداب تي صدر صاحب روش وڌي.

ٺهراءُ نمبر1: سنڌ وزارت تي زور ڀريو ويو ته حضور نظام رکڻ جي خلاف هندن طوفان  کڙو ڪيو آهي ۽ رياست ۾ سول نافرماني ڪرڻ لاءِ جٿان موڪليا وڃن پيا جيئن ڪانگريس وزارتن ۽ ٻين حڪومتن اهڙن جٿن موڪلن تي قانوني بندش وڌي آهي. اميد ته سنڌ وزارت به فنڊز کي روڪڻ لاءِ قدم کڻندي.

ٺهراءُ نمبر2: مولوي صاحبن، وڏيرن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي اپيل.

ٺهراءُ نمبر 3: ضلعي سکر جي ڪن مولوي صاحبن تي خوني حملا ٿيا آهن. جوابدارن تي قدم کڻڻ لاءِ سنڌ وزارت کي اپيل.

ٺهراءُ نمبر 4: لاڙڪاڻي جي مسلم اسيمبلي ميمبرن کي اپيل ڪري ٿو ته مسلم ليگ ۾ جلد از جلد شامل ٿين.

ٺهراءُ نمبر5: هي جلسو سنڌ وزارت جي انهن ميمبرن تي اعتماد نٿو ڪري جيستائين مسلمانن جي حقن جي حفاظت نٿي ڪئي وڃي.

ٺهراءُ نمبر6: قرآن پاڪ جي فروخت لاءِ هندن کي روڪيو وڃي.

(خاطو)

الوحيد، جلد ارڙهون نمبر149، 29 جولائي 1939ع، ص5.

.....................................................................

18 آگسٽ تي جلسن ملهائڻ جو مسلم ليگ طرفان سڏ

سکر ۾ مسجد منزل گاهه جلسو

18 آگسٽ تي سنڌ مسلم ليگ جي سڏ تي جلسو ٿيو. ليوڪس پارڪ سکر ۾ مسٽر احمد علي خان جي صدارت ۾ ٿيو. اٽڪل پنج ڇهه هزار ماڻهو آباد هئا. مولوي محمد بخش صاحب مسجدن جي حرمت تي قرآن ۽ حديث جي روشنيءَ ۾ تقرير ڪئي.

ٺهراءَ:

(الف) سنڌ سرڪار تي زور ڀريو ويو ته مسجد منزل گاهه واري زمين مسلمانن جي حوالي ڪري.

(ب) اسيمبليءَ لاءِ سکر مان چونڊيل ميمبرن تي زور ڏنو ويو ته هو مسجد منزل گاهه جي زمين آزاد ڪرائي ڏيڻ لاءِ ڪوششون وٺن.

(ج) هندو ڀائرن اسان جي مدد نٿا ڪري سگهن ته مخالفت به نه ڪن ڇو ته اسان جو ٽڪر حڪومت سان آهي.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 189، 23 آگسٽ 1939ع، ص 4.

.....................................................................

مسجد منزل گاهه

500 مجاهدن اڳيان مسجد جي احاطي جو دروازو کلي پيو. مجاهد مسجد اندر داخل ٿي ويا. هو بنا کاڌي پيتي جي سمورو وقت مسجد ۾ ويٺا رهيا. رات جو 5 سئو  مجاهدن کي پوليس لارين ۾ ڀري شهر جي ٻاهران ڇڏي آئي. مسلم ليڊرن جو سرڪار کي چتاءُ، ستياگرهين جي رهڻ لاءِ ڪو انتظام ڪريو نه ته سموري جوابداري مٿن پوندي. (خاص تار)

مجاهدن جو هڪ جٿو 3 سئو والنٽيئرن جو مسجد منزل گاهه جي دروازي اڳيان اچي گڏ ٿيو. جٿي جي ڀيڙ ڪري دروازو کلي پيو سمورا والنٽيئر اندر گهڙي پيا. احراري ستياگره چڱو بهرو وٺي رهيا آهن ۽ ٻن ڏينهن اندر 5 سئو گرفتار ٿي چڪا آهن. (11 بجي رات (خاص تار)

وزيرن ۽ سندن حمايتن ميمبرن جي درن تي سول نافرماني ڪئي وڃي. سول نافرماني سکر جي ڊڪٽيٽر جو حڪم (خاص تار)

سکر 3 شيخ واجد علي مسجد منزل گاهه جي ڊڪٽيٽر مسٽر علي محمد راشديءَ کي اجازت ڏني آهي ته مسلمان وزيرن ۽ سندن حمايتي ميمبرن جي گهرن تي هو مٿئين مقصد لاءِ ڪراچيءَ ۾ ستياگرهي مرڪز کولين اهڙيءَ طرح مسٽر جي ايم سيد کي نواب شاهه ۾ ۽ سيد خير شاهه ۽ سرهندي بزرگن کي حيدرآباد ۾ مرڪزن کولڻ لاءِ هدايتون ڪيون ويون آهن. ميرپورخاص جي مرڪز جو به انتظام ڪيو ويو آهي.

وزيراعظم جي شڪارپور وادي جاءِ تي هن وقت کان وٺي مظاهرو شروع ڪيو ويو آهي. اڄ صبح جو 10 بجي تائين 220 والنٽيئر گرفتار ٿي چڪا آهن.

مسجد منزل گاهه بابت هندو اخبارن جي فرقيوارانه ڪوڙي پروپيگنڊا، مسلمان مجاهدن معافي ڪا نه ورتي آهي. سمورو وقت پرامن نموني ۾ ستياگرهه هلي رهيو آهي.

هندو اخبارن جي ڪوڙن تي هرگز اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. (خاص تار)

گذريل ڏينهن چئن ڏينهن اندر مسجد منزل گاهه جي سول نافرماني ۾ مجاهدن نهايت حيرت انگيز نموني ۾ سمورو وقت بلڪل عدم تشدد ۽ غير فرقيوارانه روش ۽ منظم طريقي تي رهيا آهن. حالانڪه جيل جي اندر يا جيل کان ٻاهر کين گرمي ۽ بک جو سخت مقابلو ڪرڻو پيو آهي.

اخبار سنڌ آبزرور ۾ ستياگرهه تحريڪ بابت جيڪي به خبرون شايع ٿيون آهن سي بلڪل شرارت انگيز آهن. جنهن ڪري ممڪن آهي ته آئينده هلي حالتون فرقيوارانه رنگ اختيار ڪن. 3 آڪٽوبر واري پرچي ۾ ستياگرهه بابت سمورا ليک غلط آهن. سنڌ آبزور مسجد جي پرامن ۽ عدم تشدد واري ستياگره کي بدانتظامي وارو انڌاڌنڌ سڏيو آهي. هوڏانهن اوم منڊلي ۽ هنومان مندر جي هندن واري ستياگرهه جي خوب حمايت ڪئي هئائين. هن هي به لکيو آهي ته (1) ستياگرهين 144 قلم واپس وٺڻ مان فائدو ورتو ۽ (2) آل انڊيا مسلم ليگ ستياگره جي اجازت ڪا نه ڏني آهي ۽ (3) ڪن والنٽيئر، معافي ورتي آهي مگر اهي سموريون ڳالهيون آبزرور جون بلڪل غلط ۽ بي بنياد آهن.

ستياگرهه تڏهن ئي شروع ڪيو ويو جڏهن وزيراعظم مسلمانن جي جائز مطالبن قبول ڪرڻ انڪار ڪيو. ان ۾ شڪ ڪو نه آهي ته پهرين تاريخ شروع ۾ ستياگره مهمل رکيو ويو هو. آخر وزيراعظم جي آخرين جواب کانپوءِ ستياگرهه جاري ڪيو ويو.

از کانسواءِ سنڌ آبزرور هي به لکيو آهي ته اگرچه واري ڪائونسل ٽوڙي ويئي  آهي ته به ڪنهن ميمبر استعيفيَ ڪا نه ڏني آهي. هوڏانهن اها خبر به بلڪل غلط آهي. هندو اخبارن جي اهڙي پروپيگنڊا ماڻهن ۾ غير ضروري ڊپ ۽ مونجهاري پيدا ڪندي جا صوبا جي مفاد جي بلڪل خلاف آهي. هندو خاطو پنهنجن اخبارن کي بلڪل ڪوڙيون خبرون موڪلي رهيا آهن. جن تي اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. هندو اخبارون اسان جون ڏنل خبرون بالڪل شايع نٿيون ڪن.

سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص 8.

.....................................................................

مسجد منزل ستياگرهه جي پهرين ڊڪٽيٽر جو پير الاهي بخش ڏي خط

منزل گاهه ستياگره ڪميٽيءَ جي پهرئين ڊڪٽيٽر مسٽر واجد علي شيخ پير الاهي بخش تعليمي وزير کي خط لکيو آهي ته اوهان کي سڌ آهي ته ڪنهن لاچاري حالتن هيٺ مسلمانن کي منزل گاهه حاصل ڪرڻ لاءِ ستياهه گرهه جي باهه مان لنگهڻو پيو آهي. اسان کي رواجي انصاف به الهه بخش وزارت جي هٿ هيٺ نٿو ڏنو وڃي. انهيءَ ڪري مسلمانن جي پاران اوهان کي عرض ڪندس ته اوهين وزيريءَ جي عهدي جي استعيفيَ ڏيئي اچو. جيڪڏهن 10 آڪٽوبر اندر استعيفيَ نه ڏيندا ته اسان کي لاچار توهان جي درن تي ستياگرهه ڪرڻو پوندو، جيئن توهان کي سڌ پوي ته اوهان مسلمانن ڏانهن ڪهڙو بي پرواهه رهيا آهيو.

پير الاهي بخش جو جواب

پير الاهي انهيءَ جي جواب ۾ مسٽر واجد علي شيخ کي پير صاحب لکيو آهي ته اوهان جي خط مان اوهان جو مشڪور آهيان جو اوهان مون کي لکيو آهي ته مسلمانن جو سڏ اونائي مان استعيفيٰ ڏيان ڇاڪاڻ ته منزل کان مسجد مسلمانن کي نٿي موٽائي وڃي. مان انهيءَ ڳالهه کان واقف آهيان ته مان خدا ڏانهن ۽ انهن مسلمانن ڏانهن جوابدار آهيان جن مسلمانن جو مان عيوضي آهيان. اوهان جي خط پهچڻ کان اڳيئي مون انهيءَ باري ۾ مقدم کنيا آهن ۽ مان پنهنجن ساٿين کي باز آڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان. جيڪڏهن انصاف نه مليو ته مان پاڻ کي مسلمانن جي حوالي ڪندس ۽ هنن جي راءِ جي خلاف نه هلندس. مان اسيمبليءَ جي دوستن کي به انهيءَ باري ۾ گهرايان ٿو ۽ هنن سان به صلاح ڪريان ٿو.

وڌيڪ جاچ ڪندي معلوم ٿو ٿئي ته اهو ناممڪن نه آهي ته سر غلام حسين  به پنهنجي عهدي جي استعيفيٰ ڏئي. (هه)

سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص1.

..........................................................................

ستيا گرهه جي مجاهدن جو شوق جهاد

هڪ هزار مجاهد جيڪب آباد ضلعي مان سکر روانا.

جيڪب آباد 5

ڪشمور، ڪنڌڪوٽ، ٺل کان 500 مجاهد اڄ 2 بجي ڇوٽي گاڏيءَ مان هتي لٿا. انهن مان 355 مجاهد 3 بجي واري ٽرين ۾ سکر ڏانهن ستياگرهه لاءِ روانا ٿيا.

مجاهدن کي الله اڪبر جي نعرن سان الوداع ڪيو ويو.

ان کانسواءِ 500 ٻيا مجاهد ساڳين شهرن مان لارين ۽ خشڪيءَ جي رستي سکر ڏانهن روانا ٿي چڪا آهن. اهي سڀئي مجاهد پير صاحب ڀرچونڊي شريف جا مريد آهن. (خاطو)

سال ارڙهون، نمبر 227،  8 آڪٽوبر 1939، ص 4.

.................................................................

مسجد منزل گاهه سکر تي ملٽري پهچي وئي.

 مسلمانن کي مسجد خالي ڪرڻ لاءِ حڪم.

سنڌ ۽ ڪراچيءَ جي مسلمانن ۾ جوش ۽ اضطراب مسٽر عبدالستار پيرزاده چيف پارليامينٽري سيڪريٽري جي احتجاجانه استعيفيٰ.

سال ارڙهون، نمبر230، 11 آڪٽوبر 1939ع، ص 1.

.................................................................

ٽنڊو محمد خان ۾ مسلم ليگ جو عظيم الشان اجلاس

سنڌ وزارت ۽ ان جي ساٿين کي تنبيهه

14 آڪٽوبر شهر ٽنڊو محمد خان ۾ پڙ مير صاحب اعظم جي مسلم ليگجي عام ميٽنگ زير صدارت مولان مولوي احمد خان صاحب سرهندي پير جي منعقد ٿي جنهن ۾ اٽڪل 600 سئو ماڻهو هئا. مولوي صاحب مسجد منزل گاهه سکر تي روشني وڌي ۽ مجاهدن سان همدرديءَ جو اظهار ڪيو.

ٺهراءَ:

1.مسجد منزل گاهه کي پنهنجو ذاتي مقصد سمجهي ٿو، جنهن لاءِ گورنمينٽ سنڌ کي ان لاءِ اپيل.

سال، ارڙهون، نمبر 230، 11 آڪٽوبر 1939ع، ص5.

.................................................................

بمبئي مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽي جو ٺهراءَ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ کي مسجد منزل گاهه بابت حالات موڪلڻ لاءِ گذارش.

بمبئي مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي سنڌ پراونشل مسلم ليگ کي درخواست ڪجيٿي ته مسجد منزل گاهه متعلق صحيح حالاست ۾ تازو ٿيل واقعات تي تفصيلي بيان موڪلي. ڪاميٽي هن راءِ جي آهي ته حڪومت جاني ۽ مالي نقصان کي منهن ڏيڻ لاءِ قاصر آهي. حالتون نازڪ ٿينديون وڃن ٿيون. اميد ته سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪاميٽي جلد کان جلد صحيح حالات کان واقف ڪندي. جيئن اهي آل انڊيا مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي اڳيان پيش ڪيا وڃن جن تي ترت ڳوڙهو ويچار ڪري هن ڏس ۾ ڪو ضروري قدم کنيو ويندو.

سال ارڙهون، نمبر 289، 28 ڊسمبر 1939ع، ص 4. ايڊيٽر عبدالغفور سيتائي.

.................................................................

قائداعظم تي اظهار اعتماد

سنڌ جي موجوده وزارت تي بي اعتمادي جا ٺهراءَ

بنگل ديرو تعلقو رتوديرو- 23 ڊسمبر جمعي ڏينهن جامع مسجد ۾، وقت جو پريزيڊنٽ حاجي محمد عباس ڀٽو زميندار بنگلوديرو ٿيو. ڊاڪٽرعبيدالله صاحب ۽ مولوي يحييَ صاحب تقريرون ڪيون. مسلم ليگ جا تجويز ڪيل ٺهراءَ پاس ڪيا. وائسراءِ هند، گورنر سنڌ کان تقاضا ڪئي وئي ته خانبهادرالهه بخش جي وزارت جو خاتمو ڪيو وڃي. مسٽر محمد علي جناح تي اعتماد جو ٺهراءُ پاس ٿيو.

ٽنڊو محمد خان 22 ڊسمبر 1939ع جامع مسجد ٽنڊو محمد خان ۾ مولوي حاجي غلام محمد صاحب جي صدارت ۾ ٿيو. جلسو يوم نجات لاءِ هو. محمد علي جناح تي پورو اعتماد ظاهر ڪيو ويو.

ڳوٺ کاهي قاسم، ملاڪاتيار ڳوٺ احمداڻي ضلع نوابشاهه ۾ جلسا ٿيا.

الوحيد، سال اوڻويهون، نمبر 3، 5 جنوري 1940ع، ص 4.

.................................................................

سکر فسادن ۾ جمله 141 هندو ۽ 14 مسلمان هئا.

164 گهر ساڙيا ويا، 467 گهر ڦريا ويا.

پي- ڊبليو ڊي منسٽر جي پڌرائي.

سال اوڻيهون، نمبر 14، 18 جنوري 1940ع، ص1.

.................................................................

قومي وزارت برپا ٿيڻ تي سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ خوشيءَ جي لهر

موجوده وزارت جي بقا لاءِ دعائون ۽ مٿس اظهار اعتماد.

ڳوٺ کبڙ تعلقه ميروخان

پهرين اپريل تي مولوي علي محمد صاحب صدر مسلم ليگ کبڙ جي اهتمام سان زبردست جلسو ٿي گذريو. مولوي محمد ابراهيم صاحب بٺوي صدارت جي تحريڪ پيش ڪئي. مولوي محمد اسماعيل جو نالو کنيو ويو، منظور ٿيو.

مولوي محمد ابراهيم سياسي حالتن تي روشني وجهندي ووٽ جي استعمال تي ماڻهن کي سمجهايائين.

ٺهراءَ: 1 هي جلسو سنڌ جي اڳين وزارت مسلمان خواه هندن کي ناراض ڪري سندن حقن جي پائمالي ڪئي ان جي ڊهڻ ۽ قومي وزارت قائم ڪرڻ تي خوشي ظاهر ڪئي ويئي.

2. پنهنجي تڪن مان چونڊيل عيوضي شيخ عبدالمجيد کي خصوصن سيد غلام مرتضيٰ شاهه، خانبهادر کهڙي ۽ ٻين ميمبرن کي عمومن مبارڪباد پيش ڪري ٿو.

3. رشوت ختم ڪئي وڃي.

4. جلسو صوبه سنڌ جي مسلم ليگ جي ڪارڪنن کي عرض ٿو ڪري ته ليگ جي ڪم کي زور وٺائين. تلهار جو به.

الوحيد، جلد اوڻيهون، نمبر 75، 7 اپريل 1940ع، ص 4.

.................................................................

سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ لاهور وارو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو

قائداعظم تي مسلمانن جو اعتماد

ديهه فالو تعلقو مورو: 19 اپريل تي ميان محمد عرض جي صدارت ۾ مولوي خير محمد صاحب مسلمانن جي ٻڌيءَ جي تقرير ڪئي.

محبوب تونيه: 19 اپريل جمعي نماز بعد زير صدارت رئيس ڪريم بخش، وائيس پريزيڊنٽ مسلم ليگ جي ٿيو. ابو عبيدالله مولوي محمد دائود تلاوت ۽ تقرير ڪئي ۽ ٺهراءَ پاس ٿيا.

مورو: جامع مسجد ۾ 4 سئو ماڻهو هئا، مولانا علي گوهر تقرير ڪئي. جهپير.

سال اڻويهون، نمبر 88، 27 اپريل 1940، ص 4.

بدين ۾- مولوي عبدالرحيم

897، 28 اپريل 1940ع، ص 4.

.................................................................

ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙ جي مسلم ليگ جي ڪارروائي

پرائمري مسلم ليگ ڳوٺ ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙ ضلعي دادو جو ٽيون ساليانو جلسو تاريخ 23 جون 1940ع مسلم ليگ آفيسن ۾ سيد ميان قائم شاهه صاحب جي جاءِ تي زير صدارت مولوي ميان محمد موسيٰ ڊاڪٽر صاحب (عليگ) جي ٿيو جنهن ۾ اٽڪل ٽي سئو مسلمان شريڪ ٿيا.

1.جناب رئيس ضيا الدين احمد ايم اي، ايل ايل بي وڪيل ۽ زميندار ميهڙ، 2 مسٽر غلام رسول صاحب بي اي، ايل ايل بي (عليگ) وڪيل ميهڙ، وڏيرو واحد بخش خان جمالي، 3 سيد ميان قائم شاهه صاحب لڪياري، 4 سيد مصري شاهه صاحب، 5 مولوي ميان عبدالقادر صاحب ملڪ، 6 حڪيم محمد هاشم، 7 وڏيرو عبدالرحمان خان ٻٽڙو، 8 مولانا ابوبڪر صاحب گلال.

سڀ کان پهريان جناب صدر صاحب پنهنجو صدارتي خطبو پڙهيو.

ٺهراءَ:

1.ٻٽڙ جي اسڪول جي جاءِ ٺهرائي ڏني وڃي.

2. هي ڳوٺ مرڪزي آهي هن ۾ انگريزي برانچ کولي وڃي.

3. پوسٽ آفيس کولي وڃي.

4. عيدگاهه جو پٽ بنا مالڪي ڏنو وڃي.  (خاطو)

 سال اڻويهون، نمبر 143، 3 جولائي 1940ع، ص3.

.................................................................

ٽنڊي ڄام ۾ مسلم ليگ جون چونڊون

مسلم ليگ جو جلسو زير صدارت مير رسول بخش جي ٿيو، نئين سال جون چونڊون هيٺينءَ طرح هيون.

1. پريزيڊنٽ مير رسول بخش خان

2. وائيس پريزيڊنٽ سيٺ محمد يوسف صاحب، سيٺ نور محمد ميمڻ.

3. سيڪريٽري سيد قادربخش شاهه صاحب

4. جوائنٽ سيڪريٽري ڏاڙهون شيدي

5. خزانچي سيد بچل شاهه صاحب

ورڪنگ ڪاميٽيءَ جا وڌيڪ ميمبر

1.سيد جعفر شاهه صاحب، 2. مير غلام الله خان، 3. شمس الدين ميمڻ، 4. محمد عمر ميمڻ، 5. محمد خان جمعدار، 6. مولوي محمد قاسم. ضلعي ڪاميٽيءَ لاءِ مولوي محمد قاسم صاحب چونڊيو ويو. رٿ پاس ٿي ته جاءِ مسواڙ تي وٺي اخبارن جو بندوبست ڪيو وڃي ۽ هر هفتي ۾ آچر ڏينهن شام جو ميٽنگ ڪوٺائي وڃي.

سال اڻويهون، نمبر 231، 20 آڪٽوبر 1940ع، ص 4.

...........................................................................

ڳوٺ محمد عالم پلي تعلقي عمرڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو اجلاس

تاريخ پهرين شوال 1359 هجري عيدالفطر جي نماز کانپوءِ عيدگاهه مدرسي حاجي محمد عالم پلي جنرل سيڪريٽريءَ مسلم سلطنتن لاءِ دعا گهري. پوءِ وڏيري احمد پليءَ جي صدارت ۾ جلسو ٿيو. مولوي غلام مصطفيٰ صاحب تقرير ڪئي.

ٺهراءَ:

1.مسلم ليگ جي پريزيڊنٽ صاحب جي هندو مسلم اتفاق لاءِ لاءِ ورتل ڪوششن کي ساراهيو.

2. مرحوم جناب مولانا نبي بخش صاحب، 2. مرحوم مولانا عبدالله صاحب، 3. مرحوم مولانا خير محمد صاحب، 4. لغاري جن جي شهادت تي ڏک ظاهر ڪيو ويو ۽ گورنر سنڌ ۽ وزارت کي زوردار اپيل ڪئي وئي ته ڏوهرين کي سزاياب ڪيو وڃي آخر ۾ پير ڀرچونڊيءَ سان همدردي ڪئي ويئي.

سال اڻويهون، نمبر 246، 10 نومبر 1940ع. ص 3.

.............................................................................

مسلم ليگن جا جلسا

سکر: 27 ڊسمبر جمعي ڏينهن 1940ع سٽي مسلم ليگ سکر طرفان پبلڪ جلسو ٿيو. مسلم ليگ جا ميمبر حاضر هئا. مولوي محمد شعيب صاحب تقرير ڪئي. مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ماڻهن تي زور ڀريو.

ٺهراءُ: گڏيل چونڊن جي سرشتي کي مسلمان پنهنجي مفاد ۾ نٿا سمجهن.

ٻٽڙه تعلقي ڪڪڙ ۾ به جلسو ٿيو.

سال ويهون، نمبر 2، 3 جنوري 1941ع، ص 4.

.............................................................................

سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ يوم پاڪستان ملهايو ويو

مسلم ليگ جي مقبوليت ۾ ڪاميابي

ميهڙ:

23 مارچ 1941ع جامع مسجد ميهڙ ۾.

مٽياري:

ڳوٺ محمد عثمان جمالي تعلقو سڪرنڊ.

آل انڊيا مسلم ليگ جي هدايتن موجب ڳوٺ محمد عثمان جمالي تعلقي سڪرنڊ ۾ ”پاڪستان ڏينهن“ ڌوم ڌام سان ملهايو ويو. صبح جو وڏو مسلمانن جو جلوس جنهن ۾ اٽڪل هزار کن ماڻهو آسپاس جا شامل هئا. الله اڪبر ۽ مسلم ليگ زنده آباد جي نعرن سان نڪتو، جيڪو مسجد شريف وٽ اچي ختم ٿيو. اتي جلسي جو انتظام رکيو ويو هو. جلسو مولوي غلام حسين جي زير صدارت ۾ شروع ٿيو. پهريائين مولوي صاحب پاڪستان ڏينهن ملهائڻ جي باري ۾ سمجهاڻي ڏني پوءِ محمد ايوب طالم العلم، ميان محمد امين، محمد معين ۽ ٻين تقريرون ڪيون. آخر ۾ هييٺان ٺهراءَ يڪراءِ پاس ٿيا.

(1)ته هي مسلمانن جو عام جلسو آل انڊيا مسلم ليگ جي انهيءَ ٺهراءَ جي زوردار تائيد ڪري ٿو جنهن ۾ پاڪستان جي اسڪيم کي هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ دائمي ٺاهه جو بنياد ٺهرايو ويو آهي.

(2)هن جلسي جو غور شده رايو آهي ته پاڪستان جي اسڪيم موجب هندو پرڳڻن ۾ مسلم اقليتن ۽ مسلم پرڳڻڻ ۾ هندو اقليتن جي حقن ۽ جان مال جي پوري حفاظت ٿي سگهي ٿي.

(3) هي جلسو سنڌ جي سڀني هندو مسلمانن کي اپيل ڪري ٿو ته سنڌ ۾ هر صورت ۾ فرقيوار ساز سلوڪ ۽ امن امان کي قائم رکن.

(4) هي جلسو مسلم ليگ جي ميمبرن ۽ ورڪرن کي خاص طور سان اپيل ڪري ٿو ته هر هنڌ ساز سلوڪ پيدا ڪرڻ ۾ ۽ امن امان قائم رکڻ ۾ پنهنجي وقت آهر ڪوشش ڪن.

(5) هي جلسو پنهنجي راءِ جو اظهار ٿو ڪري ته مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت آهي.

مسلم ليگ هنڱورنه:

ڳوٺ ٻيٽا تعلقي ميهڙ، مولوي عزيز الله به هو.

سال ويهون، نمبر 73، 3 اپريل 1941ع، ص 3.

قيمتِ: هڪ آنو

ايڊيٽر: عبدالغفور سيتائي

.............................................................................

مسلم ليگ جو قيام

ڳوٺ ملڪ تعلقي مورو ۾ مسلم ليگ جي شاخ برپا ڪئي ويئي. تاريخ 25 جون شاخ جي پهرين جنرل ميٽنگ خان صاحب حاجي گل محمد خان جي بنگلي تي گڏ ٿي وقتي چيئرمين مولوي محمد عامل صاحب هو ۽ ميمبرن جو تعداد جمله 21 هو. جتي هيٺينءَ طرح هلندڙ سال 1941ع جي عهديدارن جي چونڊ ٿي.

رئيس محمد بخش خان کيڙو پريزيڊنٽ

مولوي محمد عامل وائيس پريزيڊنٽ

ميان محمد يوسف ملڪ-سيڪريٽري

ميان احمد خان راڄر خزانچي

ڪاروباري ڪميٽيءَ تي جملا 13 ميمبر چونڊيا ويا.

(پريذيڊنٽ مسلم ليگ ملڪ)

سال ويهون، نمبر 145، 6 جولائي 1941ع، ص 4.

.........................................................................

مسلم ليگ ڪاميٽي ٻٽڙا

پرائمري مسلم ليگ ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙا ضلعي دادو جو اجلاس 22 آڪٽوبر 1941ع عيدگاهه ميدان تي منعقد ٿيو. اٽڪل هڪ هزار ماڻهو آيا. 1942ع لاءِ چونڊ ٿي. جنهن ۾ مولوي قطب الدين کي جوائنٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو ۽ ڪيترائي ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

سال ويهون، نمبر 240، 30 آڪٽوبر 1941ع، ص 3.

.........................................................................

مسلم ليگ محبوب تونيه جو عظيم الشان اجلاس