انگريزي دور جي سياست – هڪ جهلڪ

تعارف :

انگريزن جي راڄ واري عرصي جي سياسي تاريخ کي پنجن مکيه دؤرن ۾ ورهائي سگهجي ٿو . پهرين دؤر کي ”بيزاريءَ جو دؤر“ ، ٻئي دؤر کي ”بيداريءَ جو دؤر“ ، ٽئين دؤر کي ”هنگامي دؤر“ چوٿين دؤرکي”ڇڪتاڻ جو دؤر“ ۽آخري دؤرکي ”نئين احساس جو دؤر“ چئي سگهجي ٿو .

پهرين ، يعنيٰ ”بيزاريءَ جي دؤر “ جو آغاز 1843ع کان ٿئي ٿو ، جڏهن سنڌ واسي پنهنجي قومي آزادي وڃائي دنيا جي وڏي حصي تي حڪمراني ڪندڙ فرنگي سامراج کان بيزار ۽ متنفر ٿي چڪا هئا . سنڌ واسين جو ملڪ، جو فرنگي راڄ جي اثر هيٺ اچڻ کان اڳ پوري ننڍي کنڊ جي تاريخ ۾ گڏجي حڪومت ڪرڻ جو هڪ ڪامياب تجربو ڪري چڪو هو ، سو ، نڀاڳي نيپئر جي اچڻ کان پوءِ صوبائي حيثيت به وڃائي بمبئي پرڳڻي جو حصو بڻجي ويو هو . هيءَ هيڏي ساري تبديلي سنڌ واسين کي فرنگين کان بيزار ڪرڻ جو باعث بڻي . ڪن ماڻهن انهيءَ بيزاريءَ ۽ نفرت ۾ پنهنجي وطن جا وڻ ڇڏي ڏنا . باقي هتي رهيل ماڻهن انهيءَ بيزاريءَ سبب پنهنجي نئين پود کي فرنگي سرڪار جي ٻولي ، تهذيب ۽ تمدن کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي .

اهو ”بيزاريءَ وارو دؤر“ 1857ع ۾ پهچي ”بيداريءَ وارو دؤر“ ۾ بدلجي ويو . انهيءَ سال جڏهن سموري ننڍي کنڊ ۾ بغاوتون ٿيون ته سنڌ به انهيءَ ڏس ۾ پٺتي نه رهي . انهيءَ سلسلي ۾ سڀ کان پهريون 8 سيپٽيمبر 1857ع تي حيدرآباد جي فوجين بغاوت جو منصو بو سٽيو ، ليڪن اڳ ۾ ئي سرڪار کي خبر پئجي وئي ، جنهن اٺن (8) ڄڻن کي گولين جو نشانو بڻايو ۽ باقي ملوث سپاهين کي ملڪ بدر ڪري ڇڏيو . 13 سيپٽميبر 1857ع تي وري ساڳئي ئي نموني سپاهين کي پڪڙيو ويو ، جن مان يارهن (11) ڄڻن کي انهيءَ هنڌ تي توب جي منهن ۾ ڏنو ويو . جتي اڄ ايمپريس مارڪيٽ اڏيل آهي . شڪارپور ۽ سکر جي باغين کي به ڪاميابي حاصل نه ٿي ، جن مان چئن (4) کي ڪورٽ مارشل ڪري گوليون هنيون ويون هيون .

هن جنگ ۾ رڳو سپاهين ئي بهرو نه ورتو هو ، ليڪن سنڌ واسي به ساڳئي نموني سان ساڻن ڀاڱي ڀائيوار رهيا . نه رڳو ايترو پر هيءَ هڪ تاريخي حقيقت آهي ته سپاهي ته پوءِ صبر ڪري ويٺا پر سنڌ واسي سسيءَ ۽ ساهه جي پرواهه نه ڪندي فرنگين جو مقابلو ڪندا رهيا . جيڪب آباد جي مير درياهه خان ۽ مير دلمراد خان انهيءَ سبب ڪري ڪاري پاڻيءَ جي سزا ڪاٽي . 1857ع جي انهن واقعن کان پوءِ کين هڪ اڌ دفعو ڪراچيءَ ۾ فرنگين تي حملو ڪيو ، هن طرف وري ڪرڻ سنگهه ٻن هزار ڪولين جو جٿو ٺاهي ٿر پارڪر ۾ مختيار جي ڪورٽ ساڙي بغاوت جو جهنڊو بلند ڪيو .

جيئن ته آزاديءَ جي هن ويڙهه ۾ عوام کي ايتري ڏٺي وائٺي فتح حاصل نه ٿي ، ان ڪري هن بندوق بدران تدبر جي گوليءَ کي استعمال ڪرڻ گهريو ۽ ائين سنڌ توڙي هند ۾ سياسي جماعتن ٺهڻ جو رواج پيو . انهيءَ سلسلي ۾ سنڌ جي پهرين سياسي جماعت ”سنڌ سڀا“ هئي ، جيڪا آل انڊيا ڪانگريس ڪاميٽيءَ کان به اڳ يعنيٰ 1882ع ۾ جڙي ، ائين سنڌ جي سياسي تاريخ ۾ ”هنگامي دؤر“ جو آغاز ٿيو .

هن ”هنگامي دؤر“ جي سياست اڳتي هلي ڪيترائي رنگ بدلايا ، وقت جي حڪومت ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو “ جي حڪمت عملي اختيار ڪئي انهيءَ سبب رنگ ،نسل، ذات پات ، ۽ دين ڌرم جهڙا عنصر اسان جي سياست تي اثر انداز ٿيڻ لڳا . ۽ سنڌ جي سياست ”ڪشمڪش ۽ ڇڪتاڻ جي دؤر“ ۾ داخل ٿي . هن دؤر کي وري ڪانگريس ۽ مسلم ليگ عروج تي رسايو ، جنهن ۾ ڏٺي وائٺي ڪاميابي مسلم ليگ کي ملي .

جڏهن پاڪستان جي قيام جو تصور هڪ حقيقت بڻجي چڪو هو ، تڏهن سنڌ جي هڪ طبقي ۾ هڪ ”نئون احساس“ پيدا ٿيڻ لڳو ، ۽ ان الڳ حيثيت سان پنهنجي جيءَ ۾ جهاتي پائڻ شروع ڪئي، ليڪن وقت جي وهندڙ نديءَ کي روڪڻ ناممڪن هو . ”نئين احساس جي دؤر“ ڪرَ ئي نه موڙيا ته هندوستان جو ورهاڱو ٿيو ۽ ائين انگريزي راڄ واري عرصي جي سياسي تاريخ جو پويون باب به پورو ٿي ويو .

مختلف روپ

جيئن ابتدا ۾ انگريزي دؤر جي سياسي تاريخ کي مختلف دؤرن ۾ ورهايو ويو آهي ، تيئن انهن مختلف دؤرن جو ، مختلف روپن کان به مطالعو ڪري سگهجي ٿو ، انهيءَ دؤر جي سياست کي اسان ڪيترن ئي حصن ۾ ورهائي سگهون ٿا ، جيئن ، ”جاگيردارن جي سياست“، ”غيرفرقيوارانه سياست “، ”مسلمانن جي سياست“، ”هندن جي سياست“ ، ”سرڪاري سياست“، ۽ ”مارڪس وادي سياست “ . اچو ته پنهنجي وڏن جي سياست جا اهي روپ به ڏسندا هلون .

جاگيردارن جي سياست :

انگريزي راڄ کان اڳ سنڌ غير منظم جاگيرداري نظام جي پنجوڙ ۾ ڦاٿل هئي . انگريزن انهيءَ غير منظم گروهه کي منظم ڪري سنڌ جي مٿان هڪ مصيبت مڙهي ڇڏي . 24 مئي 1843ع وارو ڏينهن سنڌ جي تاريخ جو اهو منحوس ڏينهن هو ، جڏهن نيپيئر کي سنڌ تي قبضي ڪندي اڃا آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ڏينهن ئي مس گذريا هئا، جو سنڌ ۾ برطانيه جي راڻيءَ جي سالگرهه ملهائي وئي . ان موقعي تي سر چارلس نيپيئر حيدرآباد ۾ هڪ درٻار ڪوٺائي ۽ سنڌ جي جاگيردارن ، وڏيرن ۽ پيرن کي پنهنجي سامراجي حڪومت جي سياسي بعيت ڪرڻ جي آڇ ڏني . انهيءَ موقعي تي وقت جي سرڪار طرفان اهو به اعلان ڪيو ويو ته ”فقط انهن جاگيردارن کي زمين تي قبضي رکڻ جي اجازت ڏني ويندي ، جيڪي اچي درٻار ۾ حاضري ڀريندا ، باقي ٻين جاگيردارن جو جاگيرون ضبط ڪيون وينديون .“

هن درٻار ۾ سنڌ جا ڪيترائي جاگيردار ، پير ۽ وڏيرا شامل ٿيا ، ۽ ايئن پهريون دفعو سنڌ جو مٿيون طبقو عوام کان ڇڄي ڌار ٿيو . هن طبقي مطالعي هيٺ آيل دؤر ۾ رڳو ٻن مفادن جو بچاءُ ڪيو : ”پهريون سرڪاي مفادن جو ، ٻيو پنهنجي طبقي جي مفادن جو ، انهن مفادن جي حفاظت لاءِ انهن پنهنجيون الڳ پارٽيون به ٺاهيون .

جيتوڻيڪ سنڌ جا جاگيردار ، زميندار ، وڏيرا ۽ پير شروع کان وٺي سياست تي حاوي رهيا ، پر جڏهن سياست ”عام “ ٿي وئي ته هنن کي ”خاص“ ٿيڻ لاءِ نج پنهنجون جماعتون به ٺاهڻيون پيون . انهيءَ سلسلي ۾ 1920ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ هڪ گڏيل ”سنڌ زميندار ائسوسيئشن“ ٺاهي وئي ۽ اڳتي هلي سنڌ جي هن طبقي ۾ اعزاز ، عزت يا شهرت جهڙن مسئلن تي ڏڦيڙ پيو ته هنن پنهنجي الڳ الڳ هڪ سر جي مسيت ٺاهن شروع ڪئي تان جو اها هڪڙي جماعت ”لوئر سنڌ جاگيردار ائسوسيئشن“ ۽ ”اپر سنڌ جاگيردار ائسوسيئشن “ ۾ ورهائجي وئي . ان اختلاف جو ڪارڻ قومي خدمت نه پر مقامي مفاد يا اعزازن جو حصول ئي هو . ڳالهه وڃي اتي دنگ نه ڪيو ليڪن جيئن جيئن معاشرو دين ڌرم ،ذات پات ، ۽ رنگ نسل جي وبا ۾ وڪوڙيو ويو ، تيئن تيئن اهي جاگيردار به ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ لڳا ، تان جو خير سان ”سنڌ هندو زميندار سڀا“ به پاڻ پڌرايو .

غير فرقيوارانه سياست :

جيتوڻيڪ ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو“ فرنگي سرڪار جو سياسي حڪمت عمليءَ جو بنيادي اصول هو ، ۽ انهيءَ اصول جتي ڪٿي پنهنجا رنگ ڏيکاريا ، پر ان جي باوجود سنڌ جي سرزمين تي اهڙين پارٽين به جنم ورتو جن غير فرقيوارانه بنيادن تي ڪنهن وقت تائين عوام کي متحده پيلٽ فارم مهيا ڪنديون رهيون .

”سنڌ سڀا“ انهيءَ قسم جي پهرين جماعت هئي ، جيڪا 1882ع ۾ قائم ڪئي وئي ، سنڌ ۾ انهيءَ کان پوءِ ”سنڌ سوراج سوسائٽي “ ، ”سنڌ ليگ آف پروگريس “، ”نيشنل ڪميونيڪيشن ڪلب “ ، ”سنڌ پولٽيڪل ڪلب “ ۽ ”سنڌ اسيمبلي ڪوئيليشن پارٽي“ جهڙيون پارٽيون غير فرقيوارانه بنيادن تي ٺهيون ۽ جنهن ڪنهن حد ۽ ڪنهن وقت تائين سنڌ مان مذهبي ڪٽرپڻي ، سياسي تنگدليءَ جون پاڙون پٽي رکيون .

انهيءَ سياسي پارٽين ، ڪلبن ۽ سوسائٽين کان سواءِ ”سنڌ پرونشنل ڪانفرنس“ کي به اسان غير فرقيوارانه سياست جي حصي ۾ شامل ڪري سگهون ٿا . هنن ڪانفرنس جو آغاز 1896ع ۾ سڏايل ”نائين ممبئي پرونشل ڪانفرنس“ ، منعقد ڪراچيءَ کان ٻارهن سال پوءِ يعنيٰ 1908ع کان ٿيو ، اهي ڪانفرنسون پنهنجي دؤر ۾ هندو مسلم اتحاد جو عملي مظهر هيون ، انهن ڪانفرنسن ۾ هندو ، مسلمان ، سک ۽ پارسي وغيره شامل ٿيندا هئا .

مسلمانن جي سياست :

سنڌ ۾ مسلمانڪي سياست جو آغاز ”مجمع محمدي“ جي قيام سان گڏ ٿيو ، جيڪا 16 مارچ 1884ع تي قائم ٿي ۽ ٿوري وقت اندر انهيءَ جون سنڌ جي مخلتف هنڌن تي شاخون به کليون . ان جماعت ئي اڳتي ”سنڌ محمدن ائسوسيئشن“ جو روپ ورتو ، جيتوڻيڪ جماعتن جي حڪمت عملي سرڪار کان هٿ ٻڌي پنڻ تي ٻڌل هئي ، پر پوءِ به سنڌ جي سياسي ارتقا ۾ هن جماعت جي سياسي ، سماجي ، مذهبي ۽ تعليمي خدمتن کي نظر انداز ڪري نٿو سگهجي . اها ٻي ڳالهه آهي ته هي جماعت اڳتي هلي سرڪار جي ”جي حضوري“ جو نادر نمونو بڻجي وئي .

”سنڌ محمدن ائسوسئيشن“ جڏهن عوام جو اعتماد وڃائي ويٺي ، ته ان جي ضد ۾ 1917ع ۾ ”سنڌ مسلم ليگ“ قائم ٿي . هي ليگ هڪ الڳ ۽ خودمختيار جماعت هئي جنهن جو عملي طور تي ”آل انڊيا مسلم ليگ“ سان تر جيترو به واهپو يا واسطو نه هو . ”سنڌ مسلم ليگ“ جي تاريخ ۾ به ڪيترائي دؤر آيا ، ان کي 1920ع ۽ 1934ع ۾ نئين سر منظم ڪيو ويو . هي جماعت 1930ع تائين فعال رهي .

”سنڌ محمدن ائسوسيئشن“ ۽ ”سنڌ مسلم ليگ “ کان سواءِ سنڌ جي مسلمان اڳواڻن ٻيون به جماعتون ٺاهيون ، جن ۾ ”سنڌ پيپلز پارٽي“ ، سنڌ آزاد پارٽي“، ”يوننسٽ پارٽي“ ، ”سنڌ يونائيٽيد پارٽي“، ” سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي“، ”پروگريسيو مسلم ليگ“، ”سنڌ ساگر پارٽي“۽ ”مسلم نئشنلسٽ پارٽي“ جا نالا ڳڻائڻ لائق آهن .

سنڌي مسلمانن جي سياسي تاريخ ۾ ”سنڌ جي ممبئي کان علحدگي واري تحريڪ “ کي به نمايان حيثيت حاصل آهي . ابتدا ۾ جيتوڻيڪ هي مسئلو سنڌ جي هندو توڙي مسلمانن جو گڏيل مسئلو هو ۽ ان کي ”سنڌ پراونشل ڪانفرنس“ 1908ع ، 1917ع ۽ 1918ع ۾ بحث هيٺ آڻڻ وارا به هندو ئي هئا ، پر پوءِ اڳتي هلي هندن توڙي مسلمانن هن مسئلي تي الڳ الڳ دڳ ورتا، تان جو انهيءَ مسئلي تي 1932ع کان وٺي مسلمانن کي خاص ڪانفرنسون سڏرائڻيون پيون ، جيڪي ”سنڌ آزاد ڪانفرنس“جي نالي سان مشهور آهن . انهيءَ سلسلي ۾ پهرين ڪانفرنس ، 18 اپريل 1932ع تي ڪراچيءَ ۾ ، ٻي 15 نومبر 1932ع تي حيدرآباد ۾ ، ٽين 26 اپريل 1934ع تي سکر ۾ ۽ چوٿين 28 جولاءِ 1934 تي ڪراچيءَ ۾ سڏائي وئي . هن ڪانفرنس مان ٻئي نمبر ڪانفرنس جي موقعي تي ”سنڌ آزاد ڪانفرنس “نالي هڪ جماعت به قائم ڪئي وئي .

هندن جي سياست :

1884ع ۾ حسن علي آفندي ۽ ڏيارام گدو مل جي وچ ۾ ”سنڌ سڀا“ جي هلندڙ اجلاس ۾ لارڊن رپن کي مانپتر ڏيڻ جي سوال تي اختلاف پئدا ٿيو ۽ حسن علي آفنديءَ وڃي ”مجمع محمدي“ کي مضبوط ڪيو ۽ ائين سنڌ جي سياست ۾ مذهب جي بنياد تي الڳ ڌڙي بندي ٿي ، انهيءَ اختلاف کان پوءِ 1885ع ۾ ”ڪانگريس ڪميٽي“ ٺهي ۽ سنڌ جا هندو ان طرف راغب ٿيا . ”ڪانگريس“ جي قيام کان پوءِ سنڌ جي هندن کي هڪ وڏو پليٽ فارم ملي چڪو هو ، ان ڪري ”سنڌ سڀا“ عملي طور تي ختم ٿيندي وئي ، تان جو اڳتي هلي جڏهن ”مسلم ليگ“ ۽ ”هندو مها سڀا“ جهڙيون پارٽيون ٺهيون ته سنڌ جي هندن پنهنجي وطن جي حالتن کي نظر ۾ رکي ”سنڌ هندو سڀا“ قائم ڪئي . هن جماعت جو ”هندو مها سڀا“ سان ڪو ماءُ ڌيءَ جهڙو رشتو ڪو نه هو ۽ ان جو صدر دفتر ڪراچيءَ ۾ هوندو هو ۽ ان جو شاخون باقي سموري سنڌ ۾ هونديون هيون ، هي جماعت به سنڌ جي ممبئي کان علحدگي تائين سرگرم عمل رهي .

سنڌ جي ممبئي کان علحدگي ٿيڻ کان اڳ سنڌ ۾ هندن جون مکيه ٽي جماعتون هيون . جيرامداس دولترام ۽ ڊاڪٽر چٿرام ”ڪانگريس“ جي اڳواڻي ڪري رهيا ، جنهن جو مرڪز سنڌ کان ٻاهر هو . ”سنڌ هندو سڀا“ ان وقت ٽيڪمداس واڌو مل جي قيادت ۾ ڪم ڪري رهي هئي . ”سنڌ هندو پنچائت“ کي وري مکي پريتمداس هلائي رهيو هو . انهن جماعتن کان پوءِ ٻيون جماعتون به ٺاهيون ويون . نومبر 1936ع ۾ سوامي گونندا نند “سنڌ پيپلز ڪانگريس ڪميٽي“ ٺاهي ، ان کان اڳ 1935ع کان هندن جي هڪ ٻي جماعت ”سنڌ نئشنلسٽ پارٽي“ به ڪم ڪري رهي هئي .

سنڌ جي ممبئي کان علحدگي ٿي ، ۽ هن طرف ننڍي کنڊ جي سياست ۾ انقلابي تبديليون آيون ، خاص ڪري پاڪستان جو تصور هڪ حقيقت جو روپ وٺڻ لڳو ته سنڌ جي هندن کي نئين تبديلين مطابق پنهنجي مفادن جي بچاءَ لاءِ منظم ٿيڻو پيو ، ائين ”سنڌ منارٽيز ائسوسيئشن “ ۽ ”منارٽيز پروٽيڪشن بورڊ“ قائم ٿيا .

سنڌ جي هندن جي سياسي تاريخ ۾ ”سنڌ “جي ممبئيءَ کان علحدگي واري تحريڪ جي مخالفت کي به نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي . سنڌ جي سياسي تاريخ جو اهو ڏکوئندڙ واقعو آهي جو 1908ع ۾ پهيون هرچند راءِ وشنداس سنڌ کي اڳ ڪرڻ جي ڳالهه چوري ۽ پوءِ اڳتي هلي کيس انهيءَ جي مخالفت ڪرڻي پئي ، نه رڳو ”سنڌ هندو سڀا“ ۽ ”سنڌ هندو پنچائت“ جهڙين پارٽين هن تحريڪ جي مخالفت ڪئي ، پر ان لاءِ اندروني طور تي سنڌ ۾ ”ائينٽي سيپريشن ڪميٽي“ ٺاهي وئي ۽ خارجي طور تي ”آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي“ ۽ ”مها سڀا“ کي به هن مسئلي ۾ ٽنگ اڙائڻ تي مجبور ڪيو ويو . نه رڳو ايترو پر سنڌ جي هندن لنڊن ۾ به ڪن گورن ماڻهن کي سنڌ جي جدائيءَ خلاف مبلغ طور ڪم آڻڻ جي به ڪوشش ڪئي .

سرڪاري سياست :

ننڍي کنڊ ۽ سنڌ جي عوام ۾ جڏهن سياسي بيداري اچڻ لڳي ته انگريز سرڪار ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو “ جي حڪمت عملي اختيار ڪئي . هن ڪن موقعن تي لڪي ڇپي سياستدانن ۽ سياسي پارٽين کي پتلي جيان نچايو به ۽ ڪن صورتن ۾ ڏٺو وائٺو مداخلت به ڪئي .

فرنگي سرڪار پنهنجي مفادن جي بچاءَ ۾ نظرين جي ڦهلاءَ لاءِ ڪيتريون ئي جماعتون ٺهرايون . 1857ع جي واقعي کان پوءِ جتي ڪانگريس پارٽي ٺهي ،اتي نج سرڪاري جماعت ”برٽش امپائر ليگ“ به قائم ٿي . هن پارٽيءَ جي شاخ 1906ع ۾ سنڌ ۾ به کولي وئي . جنهن جي پليٽ فارم تان سنڌ جي سرڪار پرست مسلمانن ، هندن ، پارسين ۽ عيسائين انگريز سامراج جي خدمت ڪئي . 1919ع ۾ جڏهن ”خلافت تحريڪ“ باهه بڻجي فرنگي سرڪار کي وڪوڙي وئي ته سرڪار جي ڪوشش سان هتي ”امن سڀا“ ، ”سوراج سڀا“ ، ”دي نيشنل سروس ليگ“ ۽ ”اينٽي نان ڪو آپريشن سوسائٽي“ نالي جماعتون ٺهيون . جن عوام جي مفادن جي خلاف وقت جي سرڪار جو ساٿ ڏنو . وقت جا سرڪاري ڪامورا انهن پارٽين جي گڏجاڻين جي صدارت ڪندا هئا ، ۽ پنهنجي مرضيءَ مطابق ٺهراءَ بحال ڪرائيندا هئا . اهو سلسلو سنڌ جي ممبئيءَ کان علحدگيءَ تائين هيو .

جڏهن سنڌ جدا ٿي ته هتان جي سياست جو آغاز ئي غلط نموني سان ٿيو ۽ وقت جي سرڪار سياسي اصولن کي ٽوڙي پنهنجي مرضيءَ مطابق وزارتون ٺاهيون ۽ چونڊون ڪرايون ، ننڍي کنڊ ۾ سنڌ ئي هڪ واحد خطو هو ، جنهن ۾ اڪثريتي پارٽيءَ کي نظرا نداز ڪندي وقت جي گورنر ٽن ميمبرن واري جماعت کي سنڌ جي وزارت ٺاهڻ جي آڇ ڪئي ، ان کان سواءِ پوري ننڍي کنڊ ۾ سنڌ جي وڏي وزير کي ئي ڊس مس ڪيو ويو هو . ائين ابتدا کان وٺي انتها تائين سرڪار پنهنجي سامراجي سڀاءُ جي ساک ڀريندي سنڌ جي سياست کي آلوده ڪندي رهي .

مارڪسوادي سياست :

پهرين مهاڀاري لڙائي پوري دنيا سان گڏ سنڌ ۽ هند تي به دور رس اثر ڇڏيا ، برطانيه سرڪار هن جنگ ۾ شريڪ ٿي ، نه رڳو سنڌ ۽ هند جي ڪيترن نوجوانن کي جنگ جي منهن ۾ ڌوڪيو پر ننڍي کنڊ جي ڪچي مال ۽ کاڌ خوراڪ جي وسيلن کي به پنهنجي جنگي ضرورت لاءِ وقف ڪري ڇڏيو . ان ڪري شين ۾ اڻاٺ ۽ قيمتن ۾ واڌارو اچي ويو . بدقسمتيءَ سان 1918ع ۽ 1919ع ۾ وري سڄي ننڍي کنڊ ۾ ڏڪر ۽ وبا گڏجي حملو ڪيو ، جن هڪ ڪروڙ ويهه لک انسانن کي موت جي منهن ۾ ڏئي ڇڏيو .

جنگ کان پوءِ سامراجي سرڪار هندوستاني صنعت ڏانهن توجه ڏنو ، جنهن ڪري هتان جي سماج ۾ ڪارخانيدارن ، سرمائيدارن ۽ مزدورن جا طبقا پيدا ٿيڻ لڳا . روزگار جي تلاش ۾ ٻهراڙين مان شهرن ڏانهن لڏپلاڻ شروع ٿي وئي ۽ پورهيت طبقو هڪ قوت بڻجڻ لڳو .

اڄ جيان انهيءَ زماني ۾ به برطانيه ۽ روس جا لاڳاپا چانڊين مگسين جهڙا هئا . ان ڪري فرنگي سرڪار خلاف جنگ وڙهندڙ عوام ، فطري طور تي روس جي تبديليءَ ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو ۽ ائين سنڌ ۾ مارڪسوادي نظرين پکڙجڻ جون حالتون پيدا ٿيون .

1922ع تائين مارڪسوادي فڪر ۽ نظريو عروج تائين پهچي چڪا هئا . تنهن سال ممبئيءَ مان ”دي سوشلسٽ“ نالي هفتيوار اخبار جاري ٿي . جيئن ته ان زماني ۾ سنڌ به ممبئيءَ جو حصو هئي ، ان ڪري اها اخبار سنڌ تائين به پهچڻ لڳي ، نيٺ اڳتي هلي ڊسمبر 1925ع ۾ گڏيل هندوستان ۾ پهرين ”ڪميونسٽ پارٽي“ قائم ٿي .

سنڌ ۾ هي فڪر 1926ع تائين ڪتابي صورت وٺي چڪو هو تنهن سال ڄيٺمل پرسرام”ساميه واد“ نالي هڪ ڪتاب لکيو ۽ ان کان هڪ سال پوءِ وشنو شرما ”بي انصافي ڪيئن دورڪجي؟“نالي

هڪ ڪتاب لکيو . انهن ٻنهي ڪتابن ۾ سوشلزم تي تفصيلي روشني وڌي وئي هئي .

سنڌ جي مارڪسوادي فڪر کي فروغ ملڻ کان پوءِ سڀ کان پهريون 1930ع ۾ ”هاري ڪميٽي“ ٺهي . 1934ع ۾ جڏهن پاٽنا ۾ ”ڪانگريس سوشلسٽ پارٽي“ ٺهي ته ان جي شاخ هتي به قائم ٿي، ان کان پوءِسنڌ۾”سنڌپروگريسوپارٽي“،”سنڌ ليبر پارٽي“ ، ”فرينڊس آف سويت يونين“ ، ”سنڌ بلوچستان ميونسٽ پارٽي“ ۽ ”دي سوشلست پارٽي“ قائم ٿيون .

مذهبي سياست :

مطالعي هيٺ آيل دؤر ۾ سنڌ جي سياست ۾ مذهبي جذبي ۽ جنون رکندڙ ماڻهن کي وڏو هٿ پئي رهيو آهي ، ليڪن تاريخي حقيقتن ۽ نتيجن سندن ڪڏهن به پٺڀرائپ ، تائيد يا تصديق نه ڪئي آهي . انگريزي راڄ جي ابتدا ٿي ته حالتن جو ويهي مقابلو ڪرڻ بدران وطن جا وڻ ڇڏڻ وارا به عالم هئا . انهن ئي ڪيترو وقت پنهنجي پوئلڳن ۽ باقي عوام کي انگريزي زبان کان پري رکيو جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ ۾ هندن ۽ مسلمانن جا ٻه طبقا ٿي ويا . هڪڙن کي نوڪريون مليون ۽ ٻيا ملازمتن جو تصور به ڪري نٿي سگهيا . هڪڙن کي دولت به جهڪي سلام ٿي ڪيو ۽ ٻين باقي پاڻ جهڙن انسانن اڳيان لوڙڻ باوجود پيٽ جي دوزخ جي باهه وسائي نٿي سگهي .

”سنڌ سڀا“ مان جڏهن حسن علي آفندي رُسي ٻاهر نڪتو ته مولوي الله بخش ”اٻوجهو“ ئي سنڌ ساٿي ثابت ٿيو ۽ ائين هڪ مذهبي ماڻهوءَ جي ڪوشش سان ” مجمع محمدي“ قائم ٿي . ”ريشمي رومال تحريڪ“ هلي ته ان کي به مولانا عبيدالله سنڌي ۽ سنڌ جي ٻين عالم ڪلهو ڏنو . ان کان پوءِ ”خلافت تحريڪ“ هلي ته هتان جي عالمن ”عدم تعاون“ ، ”ترڪ موالات“ ۽ ”هجرت تحريڪ“ جو بنياد رکي انگريز سامراج کي نڪ ۾ دم ڏئي ڇڏيو . سنڌ جا عالم ، سنڌي عوام ۾ مذهبي جوش ۽ جذبو پيدا ڪرڻ ۾ته ڪامياب ٿي ويا ، پر ان کي ڪا نئين راهه ڏئي نه سگهيا . هيءَ حقيقت آهي ته جڏهن مذهب عوام جي ذهنن ۽ خيالن تي پٿر جي ليڪ بڻجي چڪو هو ان وقت ”خلافت تحريڪ“ جو خاتمو ته ٿيو ، پر الله آباد واري اجلاس ۾ ”مسلم ليگ“ کي ”پاڪستان“ جي تصور پيش ڪرڻ ۾ آساني ٿي ، جنهن کي عوام خوشيءَ سان قبول ڪري ورتو . نه ته هي جماعت ڪيتري عرصي کان وٺي ”هندو مسلم اتحاد“ لاءِ ڪم ڪندي ٿي رهي . ان ڪري ائين چوڻ ۾ ڪو به واڌار ڪونهي ته عالن زمين تيار ڪئي پر ٻج مسلم ليگ ڇٽيو . ”خلافت تحريڪ“ جي زماني ۾ انگريزن جي ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو “ جي حڪمت عملي سنڌ جي عالمن کي اهڙي دڳ تي اچي بيهاريو جو هو نانگ بدران نوڙي ڪٽڻ ۾ مشغول ٿي ويا . سندن ڪيترو وقت هڪ ٻئي تي فتوائون صادر ڪرڻ ۾ صرف ٿي ويون . ”خلافت “ جو خاتمو ٿيو ته ڪن عالمن ”جمعيت علماء“ جو جهنڊو بلند ڪيو ، ائين سنڌ جي علحدگيءَ تائين اسان جا عالم سياست جو ميدان ڇڏي رڳو مذهب تائين محدود ٿي ويا . ليڪن سکر جي ”مسجد منزل گاهه جي تحريڪ“ اک ڇنڀ ۾ کين آڻي ”مسلم ليگ“ جي صفن ۾ بيهاريو . جيتوڻيڪ ”مسلم ليگ“ کين اسيمبلين جي ايوانن ۾ ته نه آندو پر پوءِ به هو مبلغ بڻجي ”مسلم ليگ“ جي مستقبل جو اهو منظر چٽيندا رهيا جنهن جو ذڪر ته ڇا پر عڪس به ان جماعت جي ڪنهن قرار داد ۾ ملي نه ٿي سگهيو .

هڪ جهلڪ :

1843ع کان وٺي 1947ع واري دؤر جي سياسي تاريخ کي ڏسجي ٿو ته سياستدانن جي حيثيت سان سنڌ واسي ”خارجي ميدان“ ۾ ته ڪامياب رهيا پر ”داخلي ميدان“ ۾ بنهه ناڪام نظر اچن ٿا . يعنيٰ هنن ننڍي کنڊ جي سطح تي عظيم ڪارناما سرانجام ڏنا ، پر پنهنجي ڌرتيءَ تي ڏيئو ٻاري نه سگهيا ! منهنجي خيال ۾ انهيءَ جو وڏي کان وڏو سبب سندن ”حد کان وڌيڪ ذهانت “ ئي هو . جيئن ته انگريزي راڄ دوران سنڌ کان ٻاهر، باقي ننڍي کنڊ ۾ قيادت ۽ صلاحيت جو فقدان هو ، ان ڪري سنڌ جي سپوتن کي اتي پنهنجي جوهرن ڏيکارڻ جو ڀرپور موقعو مليو ، ۽انهن ننڍي کنڊ جي سطح تي قائم ڪيل سياسي پارٽين جي قيادت ڪئي. مثال طور خواجن جي روحاني رهبر آغاخان مسلم ليگ ٺاهڻ ۽ ٺهرائڻ ۾ اهم پارٽ ادا ڪيو ، سندس ئي فرقي جي هڪ فرد محمد علي جناح وري انهيءَ ئي مسلم ليگ کي پنهنجي مقصد حاصل ڪرڻ ۾ قيادت مهيا ڪئي . مسلم ليگ کان سواءِ ساڳيو حشر ڪانگريس ڪميٽيءَ جو هو . ديوان گو بند ، ساڌو هيرانند ۽ڪي ٻيا پهريان سنڌي سياستدان هئا ، جن ڪانگريس جي انهيءَ اجلاس ۾ شرڪت ڪئي ، جنهن ۾ هن پارٽيءَ جو قيام عمل ۾ آندو ويو . سنڌي شروع کان وٺي انهيءَ جي ورڪنگ ڪميٽي جا ميمبر ٿيندا آيا . تان جو ڏکئي وقت ۾ ان جا سيڪريٽري به ٿيا. مطلب ته سنڌواسين کي ڪانگريس ۾ غير معمولي عهدا مليا ، ۽ هنن انهن عهدن سان انصاف به ڪيو .

ساڳي نموني سان جڏهن ”خلافت تحريڪ“ جو آغاز ٿيو ته هن موڙ تي به سنڌواسين جي قيادت ۽ صلاحيت سڄي ننڍي کنڊ کي ڪم آئي .”عدم تعاون“جو ٺهراءُ ڪراچيءَ جي ”خالقڏني هال“ ۾ بحال ٿيو. ”هجرت تحريڪ“ جو آغاز هتان ئي ٿيو ، ۽ زهر جو پيالو به هتان جي ئي رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي کي پيڻو پيو !! ”خلافت تحريڪ“ سان گڏ ”جمعيت العلماءِ“ هڪ منظم تحريڪ بڻجي اڀري ته انهيءَ کي تشڪيل ڏيڻ واري اجلاس ۾ پير محمد امام ، مولانا اسدا لله شاه ، مولانا تاج محمود امروٽي ۽مولانا محمد صادق کڏي واري شرڪت ڪئي . ان کان پوءِ هن جماعت جي پهرين ورڪنگ ڪميٽي ٺهي ته ان ۾ سنڌ سان مولوي پير تراب علي ، مولوي عبدالله ۽ مولوي محمد صادق کڏي واري کي به کنيو ويو.

ساڳي نموني سان 1915ع ۾ جڏهن مائي ائني بيسنت ”هوم رول ليگ “ ۽ سندس جائنشين آرنڊول 1935ع ۾ ”انڊين نئشنل ليگ“ ٺاهي تنهن کي سڏي سڏ ڏيندڙ سنڌي ئي هئا، جن سنڌ جي ڌرتيءَ تي انهن جماعتن جون شاخون ائين کوليون ، جيئن ڪنهن هاريءَ ٻنيءَ ۾ ٻج ڇٽي ڇڏيو هجي ، ”خاڪسار تحريڪ“ کي خير خوبي سان سنڌ ۾ مقبول بنائڻ وارا به سنڌي ئي هئا ، جن مان اڄ به اڃا ڪيترا جيئرا آهن .

اهو ته هو سنڌواسين جي سياسي بصيرت ، لياقت ۽ صلاحت جو خارجي رخ ، جڏهن اسان داخلي ميدان طرف منهن ڪريون ٿا ته بنهه ائين جيئن مور پنهنجي قبيح پيرن کي ڏسي روئي پوندو آهي ، اهڙي حالت هڪ محب وطن تاريخدان سان به ٿئي ٿي . سنڌ جي داخلي سياست ڏي ڏسڻ کان پوءِ ائين ٿو لڳي ڄڻ هڪ اونداهي رات آهي جنهن ۾ تارن جي ٽمڪڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نظر نٿو اچي .

جيئن آءٌ اڳ ۾ عرض ڪري چڪو آهيان ته اسان جي بزرگن جو داخلي ميدان ۾ پٺتي پوڻ جو وڏو ڪارڻ سندن ”حد کان وڌيڪ ذهانت“ ئي هئي ، انهيءَ ذهانت سبب ڪنهن به دؤر ۾ ڪنهن به پارٽيءَ ۾ متحد ٿي نه سگهيا ، بنهه ائين جيئن ٻه شينهن هڪ ٻيلي ۾ رهي نه ٿا سگهن . انهيءَ جو نتيجو هي نڪتو ته سنڌ جي داخلي سياست هميشه اختلافن جو شڪار رهي . عهدن نه ملڻ تي پارٽيون ائين ۽ ايترو ته جلد بدلايون ويون جيئن امير ماڻهو به ايترو تڪڙو ڪپڙا نه بدلائي ! معمولي اختلافن تي لکن جون وزارتون رڳو هڪ هڪ روپئي جي ڪتر واري رٿ تي ڪيرايون ويون ، پوءِ ٿيو ڇا ؟ جيئن ڪانءَ کي لڙُ مان مزو ايندو آهي ، تيئن هتي وري ٻاهرين پارٽين ۽ انهن جي اڳواڻن جي ٻيگهي مچي وئي ، تان جو سنڌي سياستدانن مٿان اهو وقت به اچي بيٺو جو کين پاڻ سنڀالڻ جي به مهلت نه ملي سگهي ، پوءِ هو نه رڳو پاڻ طوفان ۾ لڙهي ويا پر تاريخ کي به ٻوڙيون ويا .

ذڪر هيٺ آيل ڪن پارٽين جو تعارف :

1. اپر سنڌ زميندار ائسوسيئشن :

هي جماعت سنڌ جي مٿئين طبقي جي ڏڦيڙ جو نتيجو هئي ، جماعت جي قيادت لاڙڪاڻي جي زميندارن جي هٿ هيٺ هئي . هن جماعت جا خاص مقصد هئا ، پنهنجي تر جي مٿئين طبقي جي مفادن جي حفاظت ڪرڻ ۽ ”لوئر سنڌ زميندار ائسوسيئشن“ جي مخالفت ڪرڻ .

2. امن سڀا :

1919ع ۾ ”خلافت تحريڪ“ جي ابتدا فرنگي سرڪار خلاف رڻ ٻاري ڏنو ، انهيءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ وقت جي سرڪار پنهنجي لٺ ۽ چٺ جي زور تي ”امن سڀائون“ قائم ڪرايون انهيءَ سڀائن کي سنڌ جي وڏيرن ، پيرن ۽ آفيسرن گڏجي ڪامياب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي . هي جماعتون سنڌ جي ڳچ شهرن ۾ بڻايون ويون .

3. انڊين نيشنل ليگ :

هي جماعت اصل ۾ تنهن زماني جي مشهور ٿياسافسٽ ڊاڪٽر آرنڊول 8 فيبروري 1935ع تي مدراس ۾ قائم ڪئي هئي . ليگ جا خاص مقصد هي هئا ته برطانيه جي نظر داريءَ هيٺ سوراج حاصل ڪيو وڃي ۽ هندوستان لاءِ اهڙي قسم جو آئين حاصل ڪيو وڃي .

سنڌ ۾ وري 24 مارچ 1935ع انهيءَ جي شاخ قائم ڪئي وئي ، ڪراچيءَ کي ان جو مرڪز بڻايو ويو . ليگ جي پهرين وقتي ڪاميٽي هنن سياستدانن تي مشتمل هئي :

صدر : درگداس . بي . آڏواڻي

نائب صدر : ڪيولرام ڏيا رام ، جي .ايم . سيد

سيڪريٽري : جي . ٽي . ٿڌاڻي ، ريجهو مل آڏواڻي

خزانچي : ڀاڳچند چتر سنگهه

ورڪنگ ڪميٽي: جمشيد ميهتا ، ڊاڪٽر پوپٽ لال

4. اينٽي سيپريشن ڪميٽي :

هيءَ ڪميٽي سنڌ کي ممبئيءَ کان الڳ نه ڪرڻ لاءِ 1932ع ۾ ٺاهي وئي ، ڪميٽي جي سرگرم ڪارڪنن مان ديوان بهادر مرلي ڌر ، مسٽر لالچند نولراءِ ۽ پروفيسر ڇٻلاڻيءَ جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن . سنڌ ۾ ڪميٽي جا مکيه ٻه دفتر هوندا هئا : هڪڙو ڪراچيءَ ۽ ٻيو حيدرآباد . هن ڪميٽي لنڊن ۾ پنهنجا انگريز مبلغ به مقرر ڪيا هئا .

5. اينٽي نان ڪو آپريشن سوسائٽي :

هي سوسائٽي اپريل 1921ع ۾ حيدرآباد ميونسيپالٽيءَ جي سابق پريزيڊنٽ ٺاڪرداس کيمچند جي ڪوششن سان قائم ٿي . سوسائٽيءَ جو مکيه مقصد بنهه ”امن سڀا“ جهڙو هو ، هن سوسائٽيءَ جا پهريان عهديدار هئا :

صدر : ديوان ليلارام سنگ وطڻ مل

سيڪريٽري : ٺاڪر داس کيمچند

ڪاروباري ڪميٽي : ديوان هشمت راءِ (چيئرمين) ، مرزا قليچ بيگ ، محمد احسان ، مکي هرڪشنداس ، لوڪو مل گوبند بخش ، ڄيٺسنگ نارائڻ سنگ ، گوپال داس، علي اڪبر بار ايٽ لا۽ مسٽر غني بار ايٽ لا .

6. برٽش امپائر ليگ :

هي جماعت فرنگي سرڪار جي خيرخواهن جي هڪ آڳاٽي جماعت هئي ، جنهن جي سنڌ ۾ شاخ 5 مارچ 1906ع تي قائم ڪئي وئي هئي . سنڌ جو ڪمشنر هن جماعت جو صدر هوندو هو ۽ سنڌ جي هندن ، مسلمانن ، پارسين، ۽ ڪرستانن جا اهي ماڻهو جيڪي سرڪار پرستيءَ ۾ مشهور هوندا هئا اهي هن جماعت جا ميمبر ٿيندا هئا . 1906ع ۾ هن جماعت جا جملي 85 ميمبر هئا . غير سرڪاري ماڻهن مان پروفيسر شهاڻي ، ٽيڪچند اوڌو داس ، غلام علي چاڳلا ، نادر شاهه ڊنشا ۽ يوسف علي علي ڀائي هن جماعت جا سرگرم ڪارڪن ٿي رهيا .

7. خاڪسار تحريڪ :

سنڌ ۾ هن تحريڪ کي مانوس ڪرائڻ وارو هو حيدرآباد جو وڪيل نصير محمد . ان کان پوءِ ڊاڪٽر قاضي محمد اڪبر هن تحريڪ کي مقبول بڻايو . پير الاهي بخش جي ڪوششن سان هن جماعت جون لاڙڪاڻي ۽ جيڪب آباد ۾ شاخون قائم ٿيون ، ڪراچيءَ ۾ وري قاضي عبدالرسول وڪيل ۽ سيد حضرت شاهه ان کي اتي مقبول بڻايو .

8 .دي منارٽيز پروٽيڪشن بورڊ :

هندوستان جي ورهاڱي جڏهن حقيقت جو روپ ڌاريو ته سنڌ جي غيرمسلم عوام ، نئين حالتن مطابق منظم ٿين جي ڪوشش ڪئي ۽ هي بورڊ تشڪيل ڏنائون . هن بورڊ جو صدر دفتر ڪراچيءَ ۾ هو پر ان کي صرف سنڌ تائين محدود نه رکيو ويو هو . بورڊ جي آئين ۾ڄاڻايو ويو هو ته اڳتي هلي ورهاڱي کان پوءِ هن بورڊ جي هيڊ آفيس پاڪستان ۽ ٻي آفيس ڀارت جي گاديءَ وارن هنڌن تي قائم ڪئي ويندي .

9. دي نئشنل سروس ليگ :

هي ليگ خلافت ۽ ڪانگريس جي گڏيل نافرمانيءَ واري تحريڪ کي ٻنجي ڏيڻ لاءِ 1921ع ۾ ٺاهي وئي . ٺاڪرداس کيمچند هن جماعت جو روح روان هو .

10. ستياگره سڀا :

”رولٽ ائڪٽ“ لاڳو ٿيڻ کان پوءِ عوام سان جي آزار ٿيڻ لڳا ، انهن کي اڳيان رکي سنڌ جي سياستدانن اپريل 1919ع ۾ هيءَ سڀا قائم ڪئي . جماعت جو صدر دفتر ڪراچيءَ ۾ هوندو هو .

11. سنڌ آزاد پارٽي :

10سيپٽيمبر1935ع تي ڪراچيءَ ۾ ”خلافت ڪميٽي“، ”جمعيت العلماءِ سنڌ“ ۽ ”هاري پارٽي“ جي گڏيل اجلاس ۾ هيءَ جماعت قائم ڪئي ، جنهن جو پهريون عارضي صدر شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ کي بڻايو ويو ۽ پير الاهي بخش ، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ، رئيس علي محمد مري ۽ رئيس علي محمد کيڙي تي مشتمل هڪ ورڪنگ ڪميٽي تشڪيل ڏني وئي . هن پارٽي سنڌ جي پهرين چونڊن ۾ ٽي سيٽون حاصل ڪيون ، پارٽي اڳتي هلي مسلم ليگ ۾ ضم ٿي وئي .

12. سنڌ آزاد ڪانفرنس :

هي پارٽي 15 نومبر 1932ع تي حيدرآباد ۾ سڏايل ”ٻي سنڌ آزاد ڪانفرنس “ جي موقعي تي بڻائي وئي . هن پارٽيءَ جو مقصد هو ته جدائيءَ واري مطالبي کي مقبول بڻايو وڃي . پارٽيءَ جو پهريون صدر سر شاهنواز خان ڀٽو ، نائب صدر خانبهادر محمد ايوب کهڙو ۽ سيڪريٽيري ميران محمد شاهه بڻيو .

13. سنڌ اسيمبلي ڪوئيليشن پارٽي :

سنڌ ليجليسٽيو اسيمبليءَ جي قائم ٿيڻ سان جيڪي پارٽيون چونڊجي آيون ، انهن مان هڪڙيون نج سنڌ جي ماحول ۽ تقاضائن مطابق بڻيون هيون ۽ ٻيون اهي جماعتون هيون جن جا مرڪز سنڌ کان ٻاهر هئا ، ان ڪري سنڌ اسيمبلي متضاد مفادن جي بچائڻ جو اڏو بڻجي وئي . انهيءَ رسا ڪشيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ ضروري هو ته چونڊجي آيل مختلف پارٽيون ڪن مشترڪ مفادن ۽ اصولن تي متحد ٿين، هيءَ جماعت انهن ڪوششن جي نتيجي ۾ قائم ٿي .

14. سنڌ بلوچستان ڪميونسٽ پارٽي :

جڏهن پاڪستان جو قيام هڪ حقيقت جو روپ وٺڻ تي هو ته سنڌ جي ڪميونسٽ اڳواڻن هندوستان جي ڪميونسٽ پارٽيءَ کي ڇڏي ، جولاءِ 1948ع ۾ ”سنڌ بلوچستان ڪميونسٽ پارٽي“ ٺاهي ، ڪامريڊ قادر بخش نظاماڻي هن جماعت جو پهريون سيڪريٽري ٿي رهيو . ساڳئي دؤر ۾ محمد يوسف ۽ مبارڪ ساگر جي ڪوشش سان سنڌ ۾ ”دي سوشلسٽ پارٽي“ قائم ٿي .

15. سنڌ پروگريسو پارٽي :

هي پارٽي 1935ع ۾ درگداس بي ، آڏواڻيءَ قائم ڪئي. پارٽيءَ جو بنياد غيرفرقيوارانه حڪمت عمليءَ تي رکيو ويو ۽ انهيءَ جي آئين مطابق سنڌ جو ڪو به ماڻهو جو ترقي پسند خيالن جو هجي ذات ، ڏات ، رنگ ، نسل ۽ دين ڌرم جي فرق کان سواءِ هن پارٽيءَ جو ميمبر ٿي سگهي ٿو . پارٽيءَ کي مقبوليت بدران شروع کان وٺي مخالفت جو وڏو بار کڻڻو پيو .

16. سنڌ پوليٽيڪل ڪلب :

سنڌ کي ممبئيءَ کان الڳ ڪرڻ تائين اسان جا اڳواڻ ۽ عالم وقت جي حالتن ۾ رنگ نسل ، دين ڌرم ، ۽ ذات پات جو رنگ چاڙهي چڪا هئا ، انهيءَ ڪري اها وقت جي تقاضا هئي ته اختلافن کي ڪنهن حد تائين گهٽائڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي . ”سنڌ پوليٽيڪل ڪلب “ انهيءَ پس منظر ۾ ، مئي 1936ع ۾ قائم ٿي . هن ڪلب جا ميمبر مختلف سياسي پارٽين جا ميمبر هوندا هئا ، ڪجهه وقت اڳتي هلي ڪانگريس هن ڪلب مان نڪري وئي. ڪلب جي پهرين ميمبرن مان درگداس بي آڏواڻي ، سر غلام حسين هدايت الله ، جي. ايم . سيد ، محمد هاشم گذدر ، ڊاڪٽر پوپٽ لال ، سڌوا ، خانچند گوپال داس ، ڊاڪٽر پرمانند آهوجا ،حاتم علوي ، هردالال ، يوسف هارون ۽ ٿڌائيءَ جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن .

17. سنڌ پيپلز پارٽي :

هي پارٽي 1933ع ۾ سر شاهنواز ڀٽي جي صدارت ۾ ٺهي . پارٽيءَ جو پهريون صدر حاتم علوي هو ، ان جي مکيه ميمبرن ۾ جي .ايم .سيد ، سيد غلام نبي شاهه ، محمد علي شاهه ، حاجي مولابخش ، خانبهادر الله بخش ، نبي بخش ڀٽو ، ۽ ميران محمد شاهه اچي وڃن ٿا .

18. سنڌ پيپلز ڪانگريس ڪميٽي :

هن پارٽيءَ جو باني ڪراچيءَ جو مشهور ڪانگريسي اڳواڻ سوامي گوندانند هو . هن صاحب جو جڏهن ڪانگريس سان اختلاف ٿي پيو ته نومبر 1936ع ۾ هي جماعت ٺاهيائين .

19. سنڌ زميندارز ائسوسيئشن :

هي جماعت اپريل 1921ع ۾ سڏايل سنڌ جي زميندارن جي هڪ ڪانفرنس جي فيصلي جي روشنيءَ ۾ بڻائي وئي . ائسوسيئشن جو پهريون صدر رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ٿيو .

20. سنڌ زميندارز ائسوسيئشن ، پٿورو :

هي سنڌ جي قديم جماعتن مان هڪ هئي ، جيڪا سرهندي پيرن جي ڪوششن سان قائم ٿي . جماعت سياسي نقطه نگاهه کان مرحوم رئيس غلام محمد ڀرڳڙيءَ جي اثر هيٺ هوندي هئي .

21. سنڌ ساگر پارٽي :

جلاوطنيءَ جي خاتمي کان پوءِ مولانا عبيدالله سنڌي ،سنڌ ۾ آيو ته هن 1939ع ۾ ”جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽي “ ٺاهي . هيءَ پارٽي هندوستان کي مذهب جي بنياد تي ورهائڻ بدران لساني بنيادن تي تقسيم ڪرڻ جي حق ۾ هئي .

22. سنڌ سڀا :

هيءَ سنڌ جي پهرين سياسي ۽ سماجي جماعت هئي ، جيڪا غيرفرقيوارانه بنيادن تي 1882ع ۾ قائم ٿي . جماعت جو پهريون صدر سيٺ آتما رام ڀوڄواڻي ٿيو . ديوان ڏيا رام ڄيٺمل ۽ ديوان ڏيارام گدو مل هن جماعت جا روح روان هئا .

هن جماعت جي قيام واري سال ئي لارڊ رپن ڏيهي ماڻهن کي مڪاني خودمختياريون وڌائي ڏيڻ جو خيال ڪيو ۽ ميونسپل توڙي لوڪل بورڊن جي چونڊن جو سرشتو عمل ۾ آڻڻ جو بل تيار ڪرايو . ”سنڌ سڀا“ هندوستان جي انهيءَ آئين ۽ عمل ۾ اهم پارٽ ادا ڪيو ۽ پوءِ پاڻ کي ايترو ته منظم ڪيو جو سنڌ ۾ ميونسپالٽين جون چونڊون ٿيون ته انهن ۾ اڪثريت هن پارٽيءَ کي ئي نصيب ٿي .

1884ع ۾ لارڊ رپن کي مانپتر ڏيڻ واري سوال تي حسن علي آفندي جو ان وقت جماعت جو نائب صدر هو ، استعيفا ڏيئي هليو ويو ، ۽ پوءِ آهستي آهستي هي پارٽي اختلافن جو شڪار ٿي وئي .

23. سنڌ سوراج سوسائٽي :

هيءَ سوسائٽي جون 1921ع ۾ قائم ڪئي وئي ته جيئن هڪ طرف ڏڦيڙي سياست کي ٿڌو ڪري سگهجي، ۽ ٻئي طرف وقت جي سرڪار جي ڪڌن ڪرتوتن جا وکا پڌرا ڪري عوام کي باخبر ڪجي . سوسائٽيءَ جو صدر دفتر حيدرآباد ۾ هوندو هو . ان جا پهريان عهديدار هن ريت هئا :

صدر : رئيس غلام محمد ڀرڳڙي .

نائب صدر : گوپال داس جهمٽ مل .

سيڪريٽري : سنتداس منگهارام،ڇٽو مل ٿڌاڻي .

ڪاروباري ڪميٽي : کيمچند امرت راءِ ، ڄيٺمل پرسرام ، پهلاج راءِ ، گنگا رام ، ڪرمچند گرمکداس ، هيرانند سنتوڪ رام ، جمشيد مهتا ۽ ڊاڪٽر بولچند .

24. سنڌ سوشلسٽ پارٽي :

هي پارٽي 1936ع ۾ نارائڻ داس آنند جي . بيچر جي قيادت ۾ ٺهي . هن جماعت سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين چونڊن ۾ ڪانگريس سان الحاق ڪيو .

25. سنڌ ليبر پارٽي :

هي پارٽي جون 1936ع ۾ ڪراچي ۾ قائم ٿي . ڊاڪٽر تارا چند هن جماعت جو پهريون صدر ۽ اي . ايم . خان ۽ عبدالرحمان انهيءَ جا پهريان سيڪريٽري ٿيا . هي جماعت ان ڪري قائم ڪئي وئي ته جيئن سنڌ جي جاگيردارانه نظام جو خاتمو آندو وڃي ، ۽ بئراج زمينون آسان قسطن تي هارين کي ڏياريون وڃن .

. سنڌ ليگ آف پروگريس :

هي جماعت آڪٽوبر 1922ع ۾ ڪراچيءَ ۾ قائم ڪئي وئي ، انهيءَ جو پهريون صدر هرچند راءِ وشنداس ۽ پهرين ڪاروباري ڪميٽي سي . ايف . ڊي . ابريو ، جي . برچ ، ڏيپچند چانڊومل ، ولي محمد حسن علي ، اي . ايڇ . ماما ، جمشيد ميهتا ، مير ايوب خان ، شقرتن ميهتا ، اي . ايل . پرائس ۽ روپچند ٻيلارام تي مشتمل هئي . جماعت جو پهريون سيڪريٽري سرمانٽميگو ويب هو .

ملڪي سطح تي هيءَ جماعت انهن جماعتن مان هڪ هئي ، جن غير فرقيوارانه پاليسي اختيار ڪئي . جماعت جي واڳ جيتوڻيڪ انتها پسندن جي هٿ ۾ نه هئي پر ان هوندي به ان جا ميمبر وڏي اثر رسوخ وارا هوندا هئا ، جن سنڌ جي مسئلن کي گهٽين ۽ رستن تي حل ڪرائڻ بدران ايوانن ۾ اسيمبلين تائين پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي .

27. سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي :

جڏهن ”سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي “ ۾ هڪ اڌ ڊپٽي ليڊر جي چونڊ تي اختلاف ٿي پيا ته سر غلام حسين هدايت الله ۽ محمد ايوب کهڙي اها پارٽي ڇڏي ، وڃي هڪ رات ۾ ”سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي“ ٺاهي . هن پارٽي سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين چونڊن ۾ صرف ٽي سيٽون کنيون ، پر پوءِ به وقت جي گورنر اڪثريت حاصل ڪندڙ پارٽين کي نظر انداز ڪندي هن پارٽي کي وزارت ٺاهڻ جي آڇ ڏني ! هي پارٽي 21 مارچ 1938ع تائين اقتدار ۾ رهي ، پارٽي 31 آڪٽوبر 1936ع تي ٺاهي وئي هئي .

28. سنڌ مسلم ليگ :

چيو ويندو آهي ته رئيس غلام محمد ڀرڳڙي 1917ع ۾ سنڌ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي شاخ کولي هئي ، ليڪن حقيقت ۾ ايئن ڪو نه آهي ، اصل ڳالهه هن ريت آهي ته ”سنڌ محمدن ائسوسيئشن“ جا ان وقت سرڪار جي تاتيل ۽ پاليل جماعت بڻجي چڪي هئي ، انهيءَ کان ڪيترائي آزادي پسند ۽ قومپرست اڳواڻ بيزار ٿي چڪا هئا . انهن گهٽن مان جند ڇڏائڻ لاءِ ”سنڌ مسلم ليگ“ ٺاهي وئي ، جنهن جي نالي مان ئي ظاهر آهي ته هن جماعت جو آل انڊيا مسلم ليگ سان ڪو به واسطو ڪو نه هو ، ۽ اها پنهنجي جاءِ تي هڪ خودمختيار سياسي جماعت هئي ، اهوئي سبب آهي جو 1917ع ۾ جڏهن مانٽيگو ۽ لارڊ چيلمسفورڊ هندوستان ۾ آئيني سڌارن آڻڻ لاءِ هندوستان جي دؤري تي آيا ته ”سنڌ مسلم ليگ“ الڳ ۽ خودمختيار حيثيت ۾ انهن اڳيان پنهنجو ميمورنڊم پيش ڪيو .

”سنڌ مسلم ليگ“ جو پهريون صدر يوسف علي علي ڀائي هو ۽ غلام علي چاڳلا ۽ حاجي عبدالله هارون ان جا سيڪريٽري هئا . اپريل 1920ع هن جماعت جي واڳ ”سنڌ محمدن ائسوسيئشن“ جي حريفن بدران مذهبي نوعيت جي ماڻهن جي هٿ ۾ اچي وئي . اپريل 1920ع ۾ سڏايل سکر جي گڏجاڻيءَ جي ڪاروائي پڙهڻ مان معلوم ٿئي ٿو ته ان وقت به ”سنڌ مسلم ليگ“ جا ڪرتا ڌرتا ”آل انڊيا مسلم ليگ“ کي وقت جي سرڪار جي ٺاهيل جماعت تصور ڪندا هئا . انهيءَ زماني ۾ رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ، جان محمد جوڻيجو ، شيخ عبدالمجيد سنڌي ، مولوي تاج محمد ، ڊاڪٽر نور محمد ، محمد خان، ڊاڪٽر حاجي ۽ سيٺ امين الدين ساڳئيءَ طرح شروع جيان ليگ جا قائد رهيا .

1925ع ۾ ”سنڌ مسلم ليگ“ کي نئين سر منظم ڪيو ويو . ان وقت سيٺ حاجي عبدالله هارون کي صدر ، سيد محمد ڪامل شاهه کي نائب صدر ، ڊاڪٽر شيخ نور محمد کي سيڪريٽري ، ۽ حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ کي خزانچي مقرر ڪيو ويو . 1934ع ۾ وري هن جماعت جي قيادت ۽ تنظيم ۾ تبديلي آڻي حاتم عليءَ جي صدارت ۾ ان ڪري نئين سر منظم ڪيو .

سنڌ ۾ ”آل انڊيا مسلم ليگ“ جو ته پهرين چونڊن وقت به ڪو عملي وجود ڪو نه هو . حقيقت ۾ سنڌ ۾ ”آل انڊيا مسلم ليگ“ آڪٽوبر 1938ع ۾ سڏايل ”پهرين سنڌ صوبائي مسلم ليگ ڪانفرنس“ کان پوءِ ئي سنڌ ۾ پير پاتو . انهيءَ کان ستت پوءِ” مسجد منزل گاهه“ واري سياسي حڪمت عملي اختيار ڪئي وئي ، جنهن هن جماعت کي هڪ ئي ڌڪ ۾ انهيءَ تحريڪ ۾ مقبول بڻائي ڇڏيو ڇو ته رياضت مذهبي اڳواڻن ڪئي ۽ قيادت آل انڊيا مسلم ليگ کي ملي وئي .

29. سنڌ منارٽيز ائسوسيئشن :

غير مسلم سنڌ واسين جي هي جماعت 1946ع ۾ قائم ٿي . انهيءَ جو پهريون صدر ديوان ٽيڪمداس ۽ پهريان نائب صدر هيرالال شرما ۽ راءِ صاحب گوڪلداس هئا . هي جماعت قيام پاڪستان کي آهن م رکي بڻائي وئي هئي ته جيئن نئين تبديليءَ مطابق ٿورائيءَ وارن سنڌ واسين جي مفادن جو بچاءُ ڪري سگهجي .

30. سنڌ نئشنلسٽ پارٽي :

هي پارٽي 1935ع ۾ حيدرآباد ۾ ٺاهي وئي هئي ، پارٽي ٺاهڻ جو مقصد هي هو ته ممبئيءَ کان الڳ ٿيڻ کان پوءِ سنڌ جڏهن صوبائي حيثيت وٺي ته پوءِ ٿورائي وارن طبقن جي مفادن جو بچاءَ ڪيو وڃي . هن پارٽيءَ جو دڳ ئي الڳ هو . پارٽيءَ وارا ”سنڌ هندو سڀا“ کي ڪٽر جماعت تسليم ڪندا هئا ، ۽ پنڊت مالويه جي ”نئشنلسٽ پارٽي“ سان به پلاند ملائڻ لاءِ تيار نه هئا . هي جماعت سنڌ جي روشن خيال غير مسلم رهواسين جي پيداوار هئي ، وشنداس ڏيا رام ، مهراج هوندراج ، ليلارام حڪومت راءِ ، ڀائي لڌارام ۽ ڊاڪٽر وليرام هن جماعت جا خاص اڳواڻ هئا .

31. سنڌ هندو زميندار سڀا :

هي سڀا 30 اپريل 1927ع تي قائم ڪئي وئي ، جماعت جو پهريون صدر پرنسپال شهاڻي ۽ پهريون سيڪريٽري منوهر داس ڪوڙومل هو . ان کان سواءِ هن جماعت جي پهرين”ڪاروباري ڪميٽي“ هيٺين ماڻهن تي مشتمل هئي :

ڪراچي : سيٺ سوڀراج چيتو مل ، راءِ بهادر شيوارام ۽ سيٺ هرچند راءِ وشنداس .

حيدرآباد : مکي ڄيٺانند ، ديوان همت سنگهه ، اڌارام شيوڪرام ۽ اڌن مل مينگهراج .

نوابشاهه : اڌارام چانڊومل ، آسنداس ليلارام .

سکر : مکي موٽڻ داس .

ٿرپارڪر : ٺاڪر ونگهراج ۽ سيٺ پرتاب راءِ .

لاڙڪاڻو : ريجهومل لاهوري ، ڪشنچند واڌو مل ، ۽ سيٺ گوڪل داس نول داس.

هي جماعت سنڌ جي هندو زميندارن جي مفادن جي نگهباني ڪندي هئي .

32. سنڌ هندو سڀا :

”سنڌ سڀا“ جڏهن اختلافن جو شڪار ٿي وئي ۽ سنڌ جي سياست تي مذهبي رنگ چڙهڻ لڳو ته سنڌ جي هندن ”سنڌ هندو سڀا“ ٺاهي . هن سڀا جون سنڌ جي مکيه شهرن ۽ مرڪزن ۾ شاخون هونديون هيون . هي جماعت مطالعي هيٺ آيل دؤر ۾ سنڌ جي هندن جي هڪ فعال سياسي جماعت هئي .

33. سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي :

هڪ سال جي محنت ۽ جدوجهد کان پوءِ هي جماعت 30 آڪٽوبر 1936ع تي قائم ڪئي وئي . جيتوڻيڪ پارٽيءَ کي غير فرقيوارانه بنيادن تي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي ، پر سنڌ جي هندن ۽ ٻين غير مسلم رهواسين انهيءَ ۾ ڪا به دلچسپي ڪانه ورتي . خود سنڌي مسلمان به قيادت جي مسئلي تي پاڻ ۾ ٺهي نه سگهيا ۽ ائين ”سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي“ هن جماعت جي اختلاف واري ڪک مان جنم ورتو . هن پارٽيءَ جو پهريون اڳواڻ سر حاجي عبدالله هارون ، نائب اڳواڻ سر شاهنواز ڀٽو ۽ ميران محمد شاهه ، سيڪريٽري حاتم علوي ۽ سيد ميهر علي شاهه ٿيا . سنڌ جي پهرين چونڊن ۾ هن پارٽيءَ کي وڏي ڪاميابي حاصل ٿي ليڪن سندس ٻه اڳواڻ سر حاجي عبدالله هارون ۽ سر شاهنواز ڀٽو چونڊون کٽي نه سگهيا . پارٽيءَ کي ٻيو ڌڪ اهو لڳو ته وقت جي گورنر هن پارٽيءَ کي نظر انداز ڪندي ”سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي“ کي وزارت ٺاهڻ جو موقعو ڏنو . هن پارٽيءَ کي جڏهن وزارت ٺاهڻ جو موقعو مليو ته سندس اسيمبليءَ وارو اڳواڻ ۽ وزير اعليٰ خانبهادر الله بخش سومرو ڪانگريس طرف جهڪي پيو ۽ هي پارٽي اقتدار جي ڪرسيءَ تائين پهچندي پاش پاش ٿي وئي .

34. سوديشي سڀا :

هن سڀا جو قيام 31 آڪٽوبر1919ع تي عمل ۾ آندو ويو . سڀا اصل ۾ ممبئيءَ ۾ قائم ڪيل مسٽر گانڌيءَ جي ”سوديشي سڀا“ جو پڙاڏو هئي . سنڌ سو ديشي سڀا جي مکيه اڳواڻن مان جمشيد ميهتا ، مسڪيوٽا ، سر ڪشنداس للا ، نرسگنهه لال ڌمنمل ، نارائڻ داس آنندجي ، رام داس ۽ حاتم ڪريم جيءَ جا نالا ذڪر لائق آهن . سڀا جو صدر دفتر ڪراچيءَ ۾ هوندو هو . سڀا سنڌ ۾ ”سوديشي تحريڪ“ کي مقبول ۽ مانوس بڻائڻ ۾ وڏو ڪم ڪيو .

35 . سوراج پارٽي :

ڪانگريسي پارٽيءَ ۾ ڏڦيڙ پوڻ کان پوءِ جڏهن انهيءَ جي انتها پسند ڌڙي ”سوراج پارٽي“ ٺاهي ته انهيءَ جو اثر سنڌ تي به پيو . سنڌ ۾ آر . ڪي سڌوا ۽ شري ڪشنداس للا ، هن پارٽيءَ جا باني اڳواڻ هئا .

36. سول لبرٽيز يونين :

هي يونين سنڌ ڪانگريس ڪميٽيءَ جي ذيلي شاخ هئي ، جيڪا 1936ع ۾ جمشيد ميهتا جي صدارت هيٺ ٺاهي وئي هئي . هن يونين جي مکيه ڪارڪنن ۽ اڳواڻن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ جيرام داس دولترام جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن .

37. سوراج سڀا :

هي جماعت 1921 ۾ شڪارپور ۾ قائم ڪئي وئي . جماعت جي ٺهراءَ ۾ شڪارپور جي اسسٽنٽ ڪليڪٽر ٽانٽن جو وڏو هٿ هو ، جماعت جي مکيه ميمبرن مان ميان علي بخش ، ڀڳوانداس ، شيخ تاج محمد ، مولوي رحمت الله ، پير ضياءِ معصوم شاهه ۽ مرليڌر جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن . جماعت جو مقصد بنهه امن سڀا جهڙو هو .

38. فرينڊ آف سوويت يونين :

هي جماعت مطالعي هيٺ آيل دؤر جي پوئين ڏهاڪي ۾ قائم ٿي . ڪراچي ۽ حيدرآباد انهيءَ جا مکيه مرڪز هوندا هئا . پروفيسر ڪارواڻي هن جماعت جو پهريون سيڪريٽري هو .

39. لوئر سنڌ جاگيردار ائسوسيئشن :

هن جماعت جو مرڪز حيدرآباد هو . هن جماعت 1922ع ۾ سکر بئراج جي مخالفت ۾ ڀرپور تحريڪ هلائي ، ڇو ته جماعت جي خيال ۾ بئراج جي تعمير مان اپر سنڌ جي زميندارن ۽ جاگيردارن کي اجايو فائدو رسڻو هو . مکي هرڪشنداس ، سيد ڪمال شاهه ، اڌارام ، ۽ شيوڪ رام هن جماعت جا مکيه اڳواڻ هئا .

40. مسلم نئشنيلسٽ پارٽي :

هي پارٽي قيام پاڪستان کان ٿورو اڳ ۽ خانصاحب الله بخش جي شهادت کان ڪجهه وقت پوءِ ٺهي . جماعت کي اتر سنڌ ۾ ڪافي مقبوليت حاصل ٿي . 1946ع ۾ مسٽر محمد علي مڪراني ان جو سيڪريٽري ٿيو . هي جماعت هندو مسلم اتحاد ۽ آزاديءَ جي حصول ۾ اعتقاد رکندي هئي .

41. نئشنل ڪنوينشن ڪلب :

هي ڪلب 1924ع ۾ قائم ڪئي وئي . سندس سرڪده اڳواڻن مان جمشيد ميهتا ۽ ڄيٺمل پرسرام جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا . ڪراچي ۽ حيدرآباد هن ڪلب جا ٻه مکيه مرڪز هئا . هن ڪلب طرفان ڪراچيءَ جي خالق ڏني هال ۽ حيدرآباد جي بنڌو آشرم ۾ ڪيتريون ئي گڏجاڻيون ٿيون . هن ڪلب عوام ۾ سنڌ جي جدائيءَ کي مقبول بڻائڻ کان سواءِ پورهيت طبقي کي بيدار ڪرڻ ۾ وڏو ڪم ڪيو .

42. هاري پارٽي :

هي پارٽي 1930ع ۾ قائم ڪئي وئي . جنهن جو پهريون صدر پرنسپال گوڪلي کي مقرر ڪيو ۽ ڄيٺمل پرسرام ، شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ جي . ايم . سيد ان جا سيڪريٽري ٿيا . هن پارٽيءَ جي سهاري هيٺ هارين جون ڪانفرنسون ٿيون ، ۽ سنڌ اسيمبلي سندن مسئلن ڏانهن متوجهه ٿي .

43. هوم رول ليگ :

هن جماعت جو اصل ۾ بنياد 1915ع ۾ ٿياسافيءَ جي پرچارڻ مائي ايني بيسنت وڌو ۽ سنڌ ۾ وري سندس پوئلڳن انهيءَ جي شاخ کولي . ڪراچي هن جماعت جو صوبائي مرڪز هو . ان جون شاخون حيدرآباد ، سکر ۽ شڪارپور ۾ به هيون .

44. يونئنسٽ پارٽي :

هي جماعت 1936ع ۾ سيٺ حاجي عبدالله جي ڪوشش ۽ قيادت سان قائم ٿي . پارٽي غير فرقيوارانه بنيادن تي ٺاهي وئي هئي . ۽ سنڌ جي اقتصادي ترقيءَ کي ان جي منصوبي ۾ وڏي جاءِ ڏني وئي هئي .