فرنگي سرڪار سنڌ تي قبضي ڪرڻ کان ترت پوءِ خام مال کي ملڪ مان هٿ ڪري ٻاهر موڪلڻ تي خاص توجھ ڏنو . نتيجي ۾ واپار جي ملهه ۾ تڪڙو ۽ تمام وڏو اضافو آيو . پهرين سال يعنى 1843 ۾ 12 لکن جو واپار ٿيو . هر سال ان ۾ ڏيڍوڻو ۽ ٻيڻو اضافو ٿيو . تا جو 1857 ۾ اهو ٻن ڪروڙ رپين کان وڌي ويو . 1863 ۾ ڇهه ڪروڙ 1892 ۾ يارنهن ڪروڙ ، 1903 ۾ 24 ڪروڙ 90 لک تي پهتو .

1903ع

پوڄراج هوتچند ناگراڻي حيدر آباد ۾ ڄائو ، پوئين وهيءَ ۾ موٽ کاڌائين ته هندستان جو ورهاڱو ٿيو . انڪري زندگيءَ جا باقي ڌينهن گذارڻ لاءِ بمبئي ويٺو . هن سنڌ خواهه هند ۾ سنڌي ٻوليءَ جي خدمت ڪئي .

01 اپريل 1903

لاڙڪاڻي ضلعي جي ڪليڪٽر ايل . جي مائونٽ فورڊ پننهجي لکپڙهه نمبر 3918 ذريعي سنڌ جي ڪمشنر کي ضلعي جي سرڪاري ۽ تاريخي اهميت واري رڪارڊ جي حفاظت جي اُپائن کان باخبر ڪندي چيو ته جولاءِ 1901ع ۾ سکر ۽ ڪراچي ضلعن مان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ رڪارڊ منتقل ڪيو ويو هيو . ڪليڪٽر جو هيڊ منشي سنڌي رڪارڊ جي نگراني ڪندو آهي . جڏهن ته انگريزي زبان وارو رڪارڊ هيڊ ڪلارڪ جي چارج ۾ هوندو آهي . هن پنهنجي لکپڙهه ۾ نشاندهي ڪئي ته هتي تمام اهم ۽ تاريخي اهميت وارو رڪارڊ محفوظ آهي  . جيئن ته لاڙڪاڻي جي اسسٽنٽ ڪليڪٽر جي دفتر ۾ اها اصلي لکپڙهه موجود آهي جيڪا ”انڊس وئلي اسٽيٽ ريلوي“ اٿارٽي وارن ڪئي هئي . ياد رهي ته ”گل حيات“ ضلعي حڪومت کي ”لاڙڪاڻه آرڪائيوز“ ٺاهڻ جي صلاح انڪري ڏني هئي ته جيئن اسان جي تاريخ سان لاڳاپيل اهو اهم مواد محفوظ ٿي سگھي .   

13 جولاءِ 1903ع

ڪمشنر سنڌ جي معلوم ڪرڻ تي شڪارپور جي ائڪٽنگ ڊسٽرڪٽ جي ٺاڪر داس ماٿرداس پنهنجي خط و ڪتابت نمبر 1259 ۾ سرڪار کي ٻڌايو ته ماتحت جج جي لاڙڪاڻي واري ڪورٽ ۾ 1865ع کان وٺي عدليه سان لاڳاپيل مواد موجود آهي . ۽ اهو رڪارڊ نهايت احتياط ۽ خيال سان محفوظ ڪيو ويو آهي . ياد رهي ته سنڌ سرڪار کي وڏو اونو هو ته آرڪائيوز جي اهميت واري رڪارڊ جي اهميت مطابق حفاظت ٿيڻ گھرجي .

24 جولاءِ 1903ع