25- جنوري 1982 ع
قسط-5
(“اياز ’’ قادري )
جناب اياز حسين ولد غلام سرور قادري 19، جنوري 1924 ع تي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو . ابتدائي تعليم “شاھ محمد اسڪول’’ ۾ “مين اسڪول” لاڙڪاڻي ۾ ورتائين . ان کان پوءِ “مدرسه هاءِ اسڪول” لاڙڪاڻي مان مئٽرڪ ڪيائين . مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ ڪراچي ۾ آيو جتي بي- اي (آنرز ) ، ايم – اي (فارسي )، ايم- اي (سنڌي ) ۽ ايل- ايل- بي ڪيائين . ڪيتري وقت کان وٺي “سنڌي غزل جي ارتقا” تي ڊاڪٽريءَ لاءِ مقالي لکڻ ۾ مصروف آهن . اياز صاحب ڪيترو وقت “سنڌ مسلم آرٽس ڪاليج” ڪراچيءَ ۾ سنڌيءَ جو ليڪچرار ٿي رهيو ، هن وقت ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ سنڌيءَ جو ائسوشئيٽ پروفيسر آهي . کيس علم ۽ ادبي ذوق ورثي توڙي ماحول مان مليو . جيئن سندس وڏا مختلف علمي ۽ ادبي جماعتن جا سر گرم ڪارڪن ٿي رهيا . تيئن هي صاحب به مختلف ادبي جماعتن سان وابسته رهيو آهي، اهڙين جماعتن ۾ “سنڌي سڌار سوسائٽي” (ڪراچي ) ، “سنڌي ادبي سنگت” (ڪراچي )، “سنڌي ادبي سوسائٽي” (ڪراچي ) ۽ “سنڌي ادبي بورڊ” جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن.
اياز صاحب 1954 ع ڌاري هفتيوار “نجوان” ۽ “سنڌي مسلم ڪاليج” جي مخزن جو ايڊيٽر به ٿي رهيو . هن وقت سيد غلام مصطفيٰ شاھ جي انگريزي رسال “سنڌي ڪوارٽرلي” جي ڪم ۾ به ساڻس هٿ ونڊائي رهيو آهي . پاڻ ناميارن شاعرن ۽ ليکڪن مان هڪ آهن . سندس لکيل ڪتابن مان “بلو دادا” (ڪهاڻيون ) ، الحاج پروفيسر غلام مصطفيٰ شاھ ” (سوانح )، “گور ڪئي جي آتم ڪهاڻي” (ترجمو)، “آزاديءَ جا اڳواڻ” (جي – الانا صاحب جي ڪتاب جو اڌ ترجمو ) ذڪر ڪرڻ لائق آهن . اياز صاحب جو نالو مون ڪراچي اچڻ کان اڳ ٻڌو هو . پاڻ جيڪڏهن منهنجي ڳوٺ جا نه ٿين ، پر ٻنهي جو واسطو هڪ ضلعي سان آهي ، هڪ خطي سان آهي ، هڪ زبان سان آهي ۽ هڪ ذريع معاش سان آهي . باقي کوپري کوپري مت نيازيءَ جيان ڌڻي تعاليٰ هرهڪ انسان ۾ ڪو نه ڪو فرق ضرور رکيو آهي . آئون اياز صاحب جي خاندان لاءِ رڳو اها ڄاڻ رکندو هوس ته هن خاندان علم ادب ۽ صحافت جي تعريف جوڳي خدمت ڪئي آهي . “اديب سنڌ” جهڙي نامياري رسالي کي سندس ئي خاندان جو سهارو حاصل هوندو هو ، ۽ لاڙڪاڻي ۾ شاعرن جا ابا ڏاڏا ئي سندس ئي خاندان وارا ٿين . پر اها معلومات اڻپوري ۽ اڌوري هئي ، حقيقت ۾ سندس خاندان جو سنڌ جي سياست ۾ به وڏو عمل دخل رهيو آهي .مون انگريزي راڄ جي دور واري سنڌ جي سياست تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي ، جنهن ۾ هرهڪ پارٽيءَ جو تفصيل سان احوال ڏنو اٿم . اها مون کي خبر آهي ته جڏهن “خلافت تحريڪ ۽ امن سڀائن جي اڻبڻت جو احوال” ٻڌايو ويندو ته اياز صاحب جي خاندان کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه سگهيو . مون پنهنجي ڪتاب ۾ هن خاندان کي به جوڳي جاءِ ڏني آهي . مون جڏهن “ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ” تي پي-ايڇ- ڊي لاءِ مقالي لکڻ لاءِِ جاکوڙ شروع ڪئي هئي ته اياز صاحب جي تعاون ۽ سرپرستيءَ جي به ضرورت محسوس ٿي . پاڻ ڪيتري وقت کان وٺي ڪراچي ۾ رهڻ ڪري هتان جي ادبي ماحول کان باخبر هئا ، ۽ عملي طور تي ڪيترين ادبي ٽريڪن توڙي جماعتن جا مکيه ڪردار به ٿي رهيا هئا . منو جڏهن ڏانهن هڪ اڌ پنڌ ڪيو ته مون سان وڏا وڙ ڪيائون ، جن کي آئون ڪڏهن به فراموش ڪري نه ٿو سگهان جيتوڻيڪ پاڻ به مون کان اڳ پي- ايڇ- ڊي لاءِ رجسٽريشن ڪرائي چڪا هئا ، پر پوءِ به “روايتي ساڙ ” نه ڏيکاريائين ۽ سنڌ دل توڙي دماغ ۾ ڪڏهن به اهو خيال پيدا نه ٿيو ته متان درمحمد نه اڳ ۾ ڊاڪٽر بڻجي وڃي . مون کي ياد ٿو پوي ته پاڻ پنهنجو قيمتي وقت سيڙائي به مون سان گڏجي هلندا هئا ۽ ڪيترن ئي ڪم جي ماڻهن ، عالمن ۽ اديبن سان ڏيٺ ڪرايائون . ان کان سواءِ مون پهريون کانئن ئي ڀارتي اديبن ۽ عالمن جون ايڊريسون ورتيون هيون . جنهن کان پوءِ مون پنهنجي ڪم جي معلومات ڀارتي اديبن کان حاصل ڪئي .اتان جي ڪن دوستن سان لکپڙھ ڪرڻ ۽ ڪڏهن ڪڏهن آل انڊيا ريڊيو تان سنڌي پروگرام ٻڌڻ کان پوءِ اهو يقين ٿي ويم ته اياز صاحب جي جيتري عزت سنڌ ۾ ڪئي وڃي ٿي ، اوترو احترام وري ڀارت ۾ به ڪيو وڃي ٿو. سندس ڪيترائي هم ڪلاسي ، اهل ادب ۽ ڳوٺائي اڃا اتي زندھ سلامت آهن ، اهائي ساڳي اڪير ۽ سڪ سان سندس عزت ۽ احترام ڪن ٿا . سنڌ ۾ سندس عقيدتمندن ۽ شاعرن جو هڪ وسيع حلقو آهي. پاڻ پنهنجيءَ جاءِ تي اسان جي علم ادب ۽ تعليم جو هڪ باب آهن .
اياز صاحب سنڌ جي پهرين ترقي پسند ادبي جماعت “سنڌي ادبي سنگت” جو پهريون جنرل سيڪريٽري ٿي رهيو آهي ، پوءِ ڪن اختلافن سبب انهيءَ عهدي کان پري ٿي ويو . پر پوءِ سندس ڪهاڻين جو مجموعو “بلو دادا” سنڌ جي سمورن نظرياتي ڌڙن ۾ نه رڳو پسند ڪيو وڃي ٿو پر ساراهيو به وڃي ٿو . اياز صاحب جن اڄ به سرڪاري توڙي غير سرڪاري ادبي ڪانفرنس ، مجلسن ۽ مذاڪرن جي مورن مان هڪ مور آهي . پاڻ جيتريون ڪانفرنسون ڏٺيون اٿس ۽ جن ڪانفرنسن ۽ گڏجاڻين ۾ شريڪ ٿيو آهي ، انهن کي جيڪڏهن ڪتابي صورت ڏئي ته هوند هڪ هيڏو سارو ڪتاب بڻجي پوي . پاڻ جيڪڏهن قلم کڻن ته هڪ طرف “سنڌي ادبي سنگت” ۽ ٻئي طرف “جميعت الشعراء سنڌ”، هڪ طرف “سنڌي سڌار سوسائٽي“ ۽ ٻئي طرف “سنڌي ادبي سوسائٽي” جي تاريخ جي مکيه بابن کي هميشھ هميشھ جي لاءِ محفوظ ڪري سگهن ٿا . پاڻ “سنڌي ادبي بورڊ” جا ميمبر ۽ “ڪراچي يونيورسٽي ” جا مکيه استاد آهن.
