23- مارچ 1981 ع قسط 7 اسان جي “وسيع تر انفراديت جي دور’’ کي ڪيترن ئي سببن جنم ڏنو . انهن مان هڪڙا آهن تاريخي سبب ۽ ٻيا آهن سماجي سبب . تاريخي طور تي هن قوم يا ته پاڻ کي لٽرايو آهي يا کيس لٽايو ويو آهي ، سنڌ جي سر سبز ۽ شاداب سر زمين ڪيترن ئي جابرن کي فاتح جي حيثيت ڏئي ڇڏي . ان کان پوءِ اسان جي صوفياڻي ۽ سماجي طبيعت ۽ مهمان نوازيءَ جي ريتن رسمن اسان کي ڪيترن دورن ۾ نانگ پلرايا . جن ئي اسان کي ڏنگيو ۽ ماريو . تاريخي طور تي ڏٺو ويندو ته هن ڌرتيءَ تي عربن جي آمد کان وٺي انگريزن جي رواني تائين آزادي کي برقرار رکڻ جي جدو جهد ڪئي وئي . انهن سمورن دورن “سومرن جو دور’’ ئي مڪمل آزادي ۽ خود مختاريءَ جو دور رهيو . باقي ٻئي دور غلامي يا غلاميءَ گاڏڙ آزاديءَ جا دور هئا. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته “ڪلهوڙن جو دور ڏيهي حاڪمن جو دور هو. پر حقيقت ۾ انهيءَ جو ڳچ عرصو به پيئرن کي قيد ڪندڙن “الله جي پاڇن ’’ بادشاهن جي زير دستيءَ ۾ رهيو . جڏهن ملڪ جي وحدانيت جي واءُ گهلي ته فوجي جرنيلن – ميرن ملڪي معاملن ۾ مداخلت شروع ڪئي ، ۽ ملڪ کي فوجي ڇانوڻي بڻائي ڇڏيو . پوءِ نتيجو اهو نڪتو ته هو ملڪ جي آزاديءَ کي اڌ صدي تائين به برقرار رکي نه سگهيا. “سومرن جي دور’’ کان پوءِ عوام جي اثر رسوخ رکندڙ طبقي سياست بدران سازشن کي ئي پنهنجو شيوھ بڻائي ڇڏيو . انهيءَ وٺ پڪڙ جي دور ۾ ماڻهن پنهنجي انفرادي عزت ۽ ذاتي مفاد بچائڻ خاطر اجتماعي غلطيون ڪيون ، اها “تاريخي نفسيات’’ اڄ به اسان جو جز آهي . سماجي ميدان طرف نگاھ ڦيرائڻ سان به “انفراديت’’ جي پئدائش جا سبب ڏسڻ ۾ اچن ٿا، اسان وٽ مصيبت هن ڳالهه جي آهي ته اسان “فرد’’ کي ڪڏهن تسليم ڪيوئي ڪونه آهي . ان ڪري رد عمل طور هر هڪ انفراديت جو شڪار آهي . اچو ته ڳالهه کي شروع کان کڻون . ٻار اسان جي مڇ جو وار آهي . هن کي اسان اڳيان ڪا به حيثيت ڪانه آهي . ٻيون قومون پنهنجن ٻارن کي “آئندي جو ابو’’ ڄاڻينديون آهن . پر اسان اولاد کي اولاد ته ڇا پر انسان جي حيثيت ڏيڻ لاءِ به تيار ڪونه آهيون . ٻار جڏهن والدين جي اڻ ڄاڻائي جو شڪار ٿي اسڪول ۾ اچي ٿو ته اتي به سندس حيثيت کي نظر انداز ڪيو وڃي ٿو . کيس بنهه خالي توٻرو ڄاڻي استاد ، سندس ذهن ۾ علم ۽ عقل جو بوسو ڀريندا رهن ٿا . اسان جو استاد جو پنهنجي جاءِ تي پاڻ هڪ پورو “مسئلستان’’ لڳو پيو آهي . اهو اڃا پريشانين ۾ به قوم سان پيار ڪرڻ نه سکيو آهي . ڇو ته هو پاڻ به وسيع تر انفراديت جي دور ۾ رهي ٿو ۽ نتيجي طور کيس رڳو پنهنجا مفاد ئي عزيز آهن ، پوءِ اهي تنخواھ بابت هجن يا ترقيءَ متعلق. استاد سان گڏ اسان جو “تعليمي نصاب’’ به هڪ هيڏي ساري عذاب کان گهٽ ڪونهي . ٻار گڏھ ڪتابن جا ڍوئي ڍوئي پاڻ گڏھ بڻبا وڃڻ ٿا. آئون ٻين سبجيڪٽس جا مثال نه ڏيندس ، پر رڳو ٻولين وارا سبجيڪٽس ئي ڏسو . اسان جي ٻار “مادري زبان’’ پڙهي آهي ، اها سندس فطرتي تقاضا آهي . ويچاري کي “قومي زبان’’ به سکڻي آهي ، ڇو ته اڳتي هلي کيس يڪجهتي لاءِ ڪم ڪرڻو آهي . شريف کي “مذهبي ٻولي’’ سکڻي آهي ، ڇو ته کيس آخرت سنوارڻي آهي . کيس “انگريزي زبان” سکڻي آهي ، ڇو ته کيس دنيا ۾ سروخروء ٿيڻو آهي . ڪاش! اسان جا تعليمي ماهر ٻيهر ڄاپي ٻار جي مسئلن کان باخبر ٿين . اٺ ڪتابن پڙهڻ کان پوءِ به ٻار کي ڇا ٿو ملي ؟ ڪاگر جون ڊگريون ، نرسائيءَ ۽ مايوسيون ! پوءِ نراسائين جي دنيا ۾ رڳو انفراديت کي ئي هو غلطي ۾ پنهنجي مسئلن جو حل ڄاڻي ٿو. کانئسن اجتماعيت وسري ٿي وڃي . ٻار کان وٺي ويندي ٻڌاپي تائين سندس شخصيت کي نظر انداز ڪيو وڃي ٿو . اسان پنهنجي معاشري جي منزل ئي اهڙي ٺا هي آهي جو ڏاڪي ڏاڪي تي پير رکڻ سان پاڻ ڊهندو نظر اچي ٿو. پيءُ کان وٺي ويندي استاد تائين ، وڏيري ننڍيري کان وٺي ويندي آفيسر تائين ڪنهن به فرد کي تلاش ڪرڻ جي باوجود پنهنجو مقام نه ٿو ملي . ان ڪري هو پنهنجو مقام ئي تلاش ڪندو رهي ٿو ۽ ٻين تي سندس نظر ئي نه ٿي پئي . اهوئي سبب آهي جو اڄڪلهه اسان جي ڳچين ۾ “انفراديت جا صليب’’ پيا آهن ۽ “ اجتماعيت جي پوشاڪ’’ پائڻ تي ارواح ئي نه ٿو ٿئي . مون ڳالهه ٿي ڪئي پنهنجي “تنظيمي تجربن’’ جي ۽ وڃي نڪتاسين فلسفي ۾ . سو مون جڏهن سگهڙن جي لاءِ تنظيمي ڪم جو آغاز ڪيو ته ڪيترن نام نهاد روشن خيال دوستن کي ناگوار گذريو . مصيبت اها آهي ته اسان ۾ ايتري “اخلاقي جرئت’’ ڪانه ٿيندي آهي ته کليءُ طرح پنهنجي راءِ جو اظهار ڪريون ۽ بري کي برو يا ڀلي کي ڀلو چئون . منهنجي انهن دوستن به ائين ئي ڪيو . مون سان ملندا هئا ته ڪم جي تعريف ڪندا هئا . پر پرپٺ پيا پير ڪڍندا هئا . هڪڙي الله جي بندي ته ٻهراڙين ۾ سگهڙن سان به لاڳاپو قائم ڪيو ، افسوس جي ڳالهه اها آهي ته سندس مخالفت جو ته ڪوئي بڻ بڻيادئي ڪونه هو . هن جو اهو اثر ٿيو جو سنڌ جا سگهڙ ، جيڪي اڳ ئي ڪن عالمن ۽ اڳواڻن جي عنايتن جو نشانو بڻجي چڪا هئا ، سي هاڻي ڇنڊي ڦوڪي پير کڻڻ لڳا . ليڪن مرحوم محمد مريد جت غير مشروط طور تي اسان جو ساٿ ڏنو. هو ڪيترن سگهڙن جو استاد هو . ۽ سگهڙن جي نفسيات کان چڱي طرح باخبر هو . جنهن ڪري مون کي هي فائدو مليو جو پنهنجي تنظيمي ڪم ۾ آساني پيدا ٿي پئي . تنظيمي ڪمن ۾ “اميدن’’ ۽ “نتيجن’’ جي تانگهه کي وڏو اثر
