6- اپريل 1981 ع مون سي ڏٺا ماءُ قسط-8 عبدالڪريم “سعدي’’ جناب عبدالڪريم “سعدي’’ ولد محمدپريل 8، جولاءِ 1924 ع تي ٽنڊي الهيار ۾ ڄائو. ابتدائي تعليم ڳوٺ ۾ ورتائين . ان کان پوءِ 1932 ع ۾ “ڪامارو شريف اسڪول’’ مان فائينل پاس ڪيائين . بعد ۾ “مظهر العلوم مدرسه’’ ڪراچيءَ ۾ عربي ۽ فارسي پڙهڻ ويٺو ۽ 1943 ع ۾ دستاربندي ڪيائين . “سعدي’’ صاحب هن ئي عرصي دوران “ سنڌ مدرسته السلام’’ مان انگريزي تعليم ورتي ۽ آخر ۾ “پنجاب يونيورسٽي’’ مان 1942 ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين . “سعدي’’ صاحب 1945 ع ۾ هفتيوار “مسلمان’’ (حيدرآباد) ۾ ڪم ڪرڻ سان صحافت جي دنيا ۾ قدم رکيو . انهيءَ کان پوءِ 9 مهينا کن “پيغام صلح’’ (ڳڙهي ياسين ) جو ايڊيٽر ٿي رهيو . تنهن کان پوءِ ذري گهٽ سال ، روزانه “قرباني’’ (ڪراچي) ۾ اسسٽنٽ ايڊيٽر ۽ 1946 کان روزانه “هلال پاڪستان’’ (حيدرآباد) ۾ اسسٽنٽ ايڊيٽر ٿيو . 1950 تائين اتي ڪم ڪيائين ، جنهن کان پوءِ “ريڊيو پاڪستان’’ ڪراچي ۾ ملازمت ڪيائين . 1952 ع ۾ پنهنجي سوٽ محمد عمر بلوچ سان گڏجي ٽنڊوالهيار مان روانه “تاج پاڪستان’’ اخبار جاري ڪيائين . جيڪا پنج مهينا کن هلي . 1953 ۾ ساڳي ئي هنڌ تان حاجي محمد صادق ميمڻ سان گڏجي هفتيوار “الهلال’’ اخبار ڪڍيائين ، جيڪا 1968 ع تائين هلي . انهيءِ کان پوءِ “سعدي’’ صاحب مڊل ايسٽ هليو ويو ، جتان 1972 ع ۾ موٽي اچي “هلال پاڪستان’’ (ڪراچي ) ۾ ڪم ڪري رهيو آهي . جناب “سعدي’’ صاحب جهوني صحافي ۽ عالم هئڻ سان گڏ اديب ۽ شاعر به آهي . شاعريءَ ۾ “سعدي’’ تخلص استعمال ڪندو آهي . پاڻ ڪي ڪتاب لکيا ۽ ترجمو ڪيا اٿس ، جن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو:
“مرزا غلام احمد قادياني’’، “ بوستان جو منظوم اردو ترجمو’’ (جيڪو ڪجهه وقت بي. اي جي ڪورس تي به رکيل هوندو هو)، “عبدالڪريم گروهڙي’’ ۽ “رد مسيحت.’’ هن صاحب مختلف وقتن تي مختلف اخبارن ۾ “مستقل ڪالم’’ به پئي لکيا آهن . جيئن ته اخبار “مسلمان’’ (حيدرآباد) ۾ “وتايو فقير’’، اخبار “پيغام صلح’’ (ڳڙهي ياسين) ۾ “چرچن جي چٽڻي’’، اخبار “هلال پاڪستان’’ (حيدرآباد) ۾ “تفريحات’’، اخبار “هلال پاڪستان’’ (ڪراچي ) ۾ “جهاتيون’’. اڄڪلهه “سعدي’’ صاحب “جهاتيو’’ ڪالم ڪري سڄيءَ سنڌ ۾ ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو ، ۽ اسان مان ڪيترا کيس “جهوني صحافي’’ جي حيثيت سان به سڃاڻن ٿا . مگر ٿورن کي معلوم هوندو ته پاڻ دفعا دستاربندي ڪري چڪا آهن . انهيءَ ڪري سندن شمار عالمن ۾ به ٿئي ٿو . جيتوڻيڪ “سعدي’’ صاحب جن 1972 ع کان وٺي ڪراچيءَ ۾ هئا ۽ آءُ به 1973 ع ۾ ڪراچيءَ ۾ آيو هئس . پر پنهنجي پي. ايڇ. ڊي . جي ڪم جو ايترو ته جنون هو ، جو گهڻي وقت تائين ساڻن لاڳاپا قائم ٿي نه سگهيا. پر پوءِ جڏهن مٿي کنهڻ جي فرصت ملي ۽ جن مٺڙن ماڻهن جو قرب حاصل ٿيو ، “سعدي’’ صاحب انهن مان اڳرو هو . جيتوڻيڪ “سعدي’’ صاحب جن به “آزاد’’ اخبار جي آفيس ۾ ايندا رهندا هئا ، پر ڪڏهن اتي اسان جي ملاقات ٿي نه سگهي، آئون “آزاد’’ اخبار ۾ گهڻي وقت کان وٺي لکندو پيو اچان ، ان ڪري پاڻ غائبانه طور تي مون کي ڄاڻندا هئا ، ۽ آئون وري هر روز “جهاتيون’’ ڪالم پڙهي سندن لياقتن ۽ صلاحيتن جي ساک ڀريندو رهندو هوس . هي زمانو لياقتن ۽ صلاحيتن جو نه پر لڳ لاڳاپن جو زمانو آهي ، انسان مفادن جي بنيادن تي معاشري کي ڌڙن ۽ گروهن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي . ان ڪري اقربانوازي جي آب هوا کان سواءِ اسان کي ٻي آب هوا وڻي ئي ڪين ! آئون آفيسن ۽ ٻين ادارن جي ته ڳالهه ڪونه ڪندس پر ادبي دنيا جو احوال ضرور ڏيندس ، ڇو ته آئون به انهيءَ آستان جو پاڻي ڀريندڙ آهيان . جيئن پروڊيسر پنهنجي ادارن ۾ اڇي ڪاري جا مالڪ هوندا آهن ، تيئن اخبارن ۽ رسالن ۾ وري ايڊيٽر ۽ انچارج هر شيءَ جا مالڪ ٿيندا آهن . ان ڪري اهي “خاص پروگرام’’ رڳو اهي “خاص اديب’’ ئي لکي سگهندا آهن . اهڙي نموني سان ڪيترين اخبارن ۾ رڳو “خاص ليکڪ’’ ئي لکي سگهندا آهن .ڪن ايڊيٽرن ، انچارجن يا پروڊيوسرن کي ڪن اديبن ، شاعرن ۽ ناٽڪ نگارن سان پئي ئي ڪانه ، ۽ وري ڪن کي پاڻ کان پري ئي ڪونه ڪن . پاڻ سان مصيبت اها آهي جو هن وقت تائين پاڻ کي ڌڙي بندي کان الڳ ۽ آزاد پئي رکيو آهي . ان ڪري ڪيترن جي عنايتن کان دور آهيون : بلڪل اهڙي ئي ماحول ۾ مون “سنڌ سگهڙ سنگت’’ جي ڪم جو آغاز ڪيو . اسان جون ڳوٺن ۾ ڪچهريون ٿيڻ لڳيون ۽ مختلف هنڌن تي سنگت جون شاخون کلڻ لڳيون . ڪجهه وقت کان پوءِ مون “آزاد’’ (ڪراچي ) ۾ “سگهڙ سنگت) جو مستقل ڪالم شروع ڪيو ۽ سنڌ جي سگهڙن کي دعوت ڏني ته هو پنهنجو فن ۽ فڪر موڪلي ڏين . جنهن مان سٺي فڪر ۽ فن تي انعام ڏنا ويندا . سٺي موٽ به ملي ، پر گهربل پبلسٽيءَ جي اڻاٺ جو احساس ٿيڻ لڳو . انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ لاءِ مون پنهنجي سنگت جي سگهڙن کي صلاح ڏني ته پنهنجي ڪچهرين ٿيڻ ۽ شاخن قائم ٿيڻ جون ڪارروايون لکي اخبار ۾ موڪلين . نتيجو اهو نڪتو جو حيدرآباد جي ڪن اخبارن هي خبرو کنيون . پر هتي ٻوٽو ڪونه ڀريو . پر جس هجي “سعدي’’ صاحب کي ، جنهن بنا ڪنهن ڄاڻ ۽ لڳ لاڳاپي جي ، محض صحافتي ديانتداري ۽ خدمت جو ثبوت ڏيندي ، اسان جي سنگت کي پنهنجي مشهور ۽ مقبول ڪالم “جهاتيون’’ ۾ جاءِ ڏني .
(بقايا: مون سي ڏٺا ماءُ) حاصل آهي . ڪارڪن ڇو مايوس ٿيندا آهن ؟ ۽ اڳواڻ ڪڏهن نراس ٿيندا آهن ؟ انهيءَ جو دارو مدار “اميدن’’ ۽ “نتيجن’’ بابت راءِ تي ٿئي ٿو . ڪيترا سگهڙ تريءَ تي بهشت ڪري ڏيکارڻ جو مطالبو ڪندا هئا . سندن نيت هوندي هئي ته آئون کين ريڊيو ۽ ٽي. وي جا پروگرام وٺي ڏيان . انهيءَ ڪري جڏهن هو مون ۾ اجايون اميدون رکي ايندا هئا ته کين مايوس ٿيڻو پوندو هو . آئون انهيءُ راءِ جو هوندو هئس ته ريڊيو ۽ ٽي- وي تي سگهڙن کي پروگرام ملڻ گهرجن . اهو سندن حق آهي ، پر منزل ڪانهي . ان ڪري اسانکي “مفادن’’ بدران “منزل’’ اڳيان رکڻ گهرجي . ان ڪري ڪجهه سگهڙ پنهنجون “اميدون’’ پوريون ٿيندي نه ڏسي اسان کان پري ٿيندا ويا . جيڪڏهن هڪ اڳواڻ جي حيثيت ۾ آئون وري “نتيجن’’ ڏسڻ جي تانگهه رکان ها ته مايوس ٿيڻو پوي ها ، ليڪن مون ائين نه ڪيو . جيتوڻيڪ سڄي واڳ منهنجي هٿ ۾ هوندي هئي ، پر پوءِ به مون ڪڏهن به پاڻ کي اڳيان نه آندو . قيادت سگهڙن جي حوالي ڪيم ، ۽ سڀئي عهديدار انهن مان ئي چونڊرايم ته جيئن انهن ۾ پاڻ پنهنجي پيرن تي بيهڻ جي عادت پئدا ٿئي. اهو منهنجو ايمان هو ته هر هڪ شاندار عمارت پيڙھ تي ٻڌل ٿئي ٿي . عمارت جا ٻاهريان ڏيک ته نظر ايندا آهن ، پر پيڙھ گمنام هوندي آهي .انڪري مون پيڙھ بڻجڻ لاءِ پاڻ کي گمنام رکيو ليڪن قوم جي ڳچ حصي جيان سگهڙ به هڪ ٻئي کان قيادت تسليم ڪرڻ کان ڪيٻائڻ لڳا . سگهڙن ۾ ايتريون ته ڌڙي بنڊيون هونديون هيون ، جو هڪڙن کي پرچائبو هو ته ٻيا رسي ويندا هئا . پنهنجو ڳچ وقت رڳو فيصلن ڪرڻ ۾ گذري ويندو هو . پر پوءِ به مون کي هو مايوس ڏسي ڪڏهن ڪڏهن وائڙا ٿي ويندا هئا .۽ چوندا هئا ته اوهان جي تريءَ کي تيل به نه ٿو لڳي پوءِ رشتو ڇو جوڙيون ويٺا آهيو ؟ آئون کين سمجهائيندو هوس ته اسان وٽ تحريڪون ان ڪري ڪامياب نه ٿيون ٿين جو اڳواڻ اهڙا نه مليا آهن . اسان کي اڳواڻ اهڙا ملندا آهن ، جيڪي نه ته پاڻ کي سڃاڻيندا آهن ، ۽ نه وري قوم کي سڃاڻيندا آهن ،گهڻن اڳواڻن کي ته “ذاتي مفاد’’ اڳيان هوندا آهن . ان ڪري “ڪم لٿو ڊکڻ وسريو’’ جي مصداق تحريڪ نڌڻڪيون ٿي وينديون آهن . جيڪي اڳواڻ وري بي لوث هوندا آهن ، انهن مان ڪي وري هيءَ غلطي ڪري ويهندا ، جو هو “نتيجن’’ کي عزيز رکندا آهن ، وڏي محنت ۽ جدو جهد کان پوءِ به جڏهن هو پاڻ جهڙا ڪارڪن پئدا ڪري نه سگهندا آهن ته قوم تي ميارون رکي ويهندا آهن . حالانڪ قوم ڏانهن قرآن کڻي ڪانه آئي هئي ته سندن قيادت ڪئي وڃي ، قوم جي خدمت جو جذبو يا مارن جي محبت قائد کي ئي هئي . اهو جذبو ته بي لوث ٿيندو آهي ۽ غير مشروط ٿيندو آهي . اهو اڳواڻ، جو خدمت ۽ قيادت جي معاوضي ۾ عزت ، نالو يا ڪا ٻي مدد طلبي ٿو ، اهو قوم سان پيار نه ٿو ڪري ، پر واپار ٿو ڪري . اهو واپاري جڏهن پنهنجي مفادن جي تارازي کڻي پنهنجي خدمت جي تور ڪري ٿو ته پاڻ کي خساري ۾ ڄاڻي ٿو . ان ڪري پيار بدران تڪرار جون ڳالهيون ڪرڻ لڳي ٿو . ڀلا اهي ماڻهو جن عزت ڏٺي ئي ڪانهي سي ويچار اڳواڻن جي ڪهڙي عزت ڪن . بکيا مارون رهبرن جا ڀڀ ڪٿان ڀرن ؟ مرحوم سگهڙ محمد مريد جت هڪ ڪارڪن جي حيثيت سان ڪڏهن به مون ۾ لالچ نه رکي ، ڪيترا سگهڙ ملڻ ايندا هئا ته ڀاڙي ڀتي جي طلب ڪندا هئا ، پر هي جڏهن به آيو قرب جي ڪچهري ڪرڻ لاءِ . ڪيترن سگهڙن چيو ته اسان جي نالي روشن ڪرڻ لاءِ انعام ڏي . ليڪن هن فقير ڪڏهن به نالي لاءِ مرڻ جي ڪانه ڪئي . مرحوم مون کي ڏاڍيون دعائون ڏيندو هو . چوند ته: “ابا! تو اسان اٻوجهن کي سجاڳ ڪرڻ جي جا تحريڪ هلائي آهي . اها اڳتي هلي رنگ لائيندي ، توکان اڳ ۾ ڪيترن مري ويل سگهڙن کي ته هٿ ۾ کنيو . پر تو جيئرن جاڳندن سگهڙن کي پنهنجو ڪيو آهي . جيڪڏهن اسان ۾ ساڃهه هوندي ته توکي به سڃاڻينداسين ۽ پاڻ کي سڃاڻينداسين !’’ هو فقير ته اها ساڃهه سيني ۾ رکيون وڃي قبر ڀيڙو ٿيو . پر اسان اڃا زندھ آهيون . هو جي حسرتون کڻي اسان کان جدا ٿي ويو ، شل اسان انهن کي پورو ڪيون . من اهڙو واءُ وري جو سندس شاگردن ۽ دوستن کي انهيءَ ساڃهه جي سوکڙي نصيب ٿئي .
(بقايا مون ڏٺا ماءُ) جي مقابلي ۾ اسان کي قومي اخبارن جو اجراغ ڪرڻو پوندو . اهڙي قسم جون اخبارون گڏيل سيڙايل موڙي يا ڪنهن ٻئي امداد باهمي جي اصول تي ڪڍي سگهجن ٿيون . پر ياد رکڻ گهرجي ته اهو اشتراڪ به هڏ ڏوکي طبقي جو هئڻ گهرجي ، ۽ نه اهڙن پيرن يا وڏيرن جو ، جن جي هٿن رکڻ سان هر هڪ اخبار “الوحيد” جيان سرعام نيلام ٿئي . جيئن اسانجي معاشري پنهنجو ۽ پنهنجي صحافت جو عجيب حال بڻائي ڇڏيو آهي ، تيئن ڪيترن لائق ۽ فاصل صحافين کي به نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي . حال وڃي هي رهيو آهي جو بقول مرزا قليچ بيگ ڪک ۽ ڪانا مٿي تري رهيا آهن ، ۽ موتي پاتال ۾ پيا آهن . سنڌي صحافت جا ڪيترا جهونا جوڳي اڃا زندھ آهن . جن مان هالائي صاحب به هڪ آهي ، هنن پنهنجو رت ست ڏئي سنڌي صحافت کي زندھ رکيوآهي پر اهي جڏهن اڃ زندگيءَ جون آخري گهڙيون گهاري رهيا آهن ته انهن جي ڪوبه سار سنڀال لهڻ لاءِ تيار ڪونه آهي .مالي ۽ اخلاقي مدد ته رهي پنهنجي ماڳ پر ڪوئي قلم کڻي سندن ٿوري قدرداني به نه ٿو ڪري . آئون پاڻ کي خوشنصيب سمجهندو آهيان ، جو ايترو وقت ڪڍي سگهيو آهيان جو اڄ سمورن صحافين ۽ سندن ڪارنامن تي به ڪتاب لکي چڪو آهيان . انهن مان پهريون ڪتاب آهي “ايڊيٽر نامو” جنهن ۾ هند توڙي سنڌ جي لڳ ڀڳ 300 کن ايڊيٽرن جو احوال ڏنو اٿم . ٻيو ڪتاب آهي “اخبار نامو” جنهن ۾ لڳ ڀڳ ايترن اخبارن ۽ رسالن جو احوال لکيو اٿم . انهي ئي ڪتابن جي تياري لاءِ جهوني ۽ بزرگ صحافي جناب محمود هالائي سان لکپڙ . ڪرڻي پئي . پهريون اسان خطن وسلي رابطي ۾ رهياسين ، ۽ پوءِ هڪ ڏينهن “آزاد” جي آفيس وفائي پريس ۾ کيس ڏسڻ جي حسرت به پوري ٿي . آئون جڏهن سوال نامون کڻي هن صاحب جي اڳيان ويٺس ته هو مون کي سراپا هڪ سوال نظر آيو . تڏهن مونکي اهو تاثر مليو ته هالائي صاحب جن تعجب وچان مون کان پڇي رهيو هجي ته آئون معاشري جي ريتن ۽ رسمن ۽ نظر اندازيءَ وارين عادتن جي خلاف سنڌي صحافت تي ڪيئن ڪم ڪري رهيو آهيان . جڏهن سندس تعجب يقين ۾ بدلجي ويو ته سندس نوازشون ۽ عنايتون مون تي بارش جيان وسڻ لڳيون . هالائي صاحب پنهنجي وجود ۾ صحافت جي چڙندڙ پرندڙ تاريخ آهي . ميرپورخاص ۽ ان جي تر وارن ڪيترن ئي اهڙن ايڊيٽرن جو احوال وٽائنس مليو ، جيڪو ٻئي هنڌان ملڻ جو شايد سوال ئي پيدا نه پيو ٿئي . ان کان سواءِ هن صاحب مون کي پراڻين اخبارن جا پرچا به عنايت ڪيا ، جنهن لاءِ آئون هميشھ سندس ٿورائتو رهندس ، هالائي صاحب قرب ڪري پنهنجي اخبار “همدرد” به موڪليندو رهندو آهي . شل ڌڻي تعاليٰ کيس وڏي عطا ڪري ، ۽ پاڻ ساڳئي ئي جوش جذبي سان سنڌي صحافت جي خدمت ڪندو رهي.
22- ڊسمبر 1980 ع (بقايا مون سي ڏٺا ماءُ) موت برحق آهي . اجل جي چنبي کان ڪنڌ ڪڍائڻ ڪنهنجي وس جي ڳالهه ناهي . پر موت کي مارڻ انسان جي هٿ وس آهي . انسان چاهي ته موت کي ماري سگهي ٿو . سندس جسم مٽيءَ ۾ ملي فنا ٿي ويو ته ڇا ٿيو ؟ اهو معمول آهي . ليڪن اهڙا انسان به آهن جي فنا هوندي بقا جي منزل کي پهچي وڃن ٿا . عالمن ۽ اديبن ، شاعرن ۽ مفڪرن کي اهڙي ڏات عطا ٿيل آهي ، سندس جسم فاني آهن ، ليڪن سندن ڪارناما باقي آهن ۽ باقي رهندا . مرحوم حبيب الله ، جو ڪجهه ڪيو آهي ، علم ادب سنڌي ٻوليءَ جا جي گهڙا ڀريا آهن ، انهن کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نٿو سگهجي . هو پنهنجي خدمتن ڪري امر آهي . مرحوم ته پنهنجو وارو وڄائي ويو . هاڻي اسان جو وارو آهي . ليڪن افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اسان جي معاشري ۽ اسان جيئن ٻين عالمن ، اديبن ، شاعرن ، مفڪرن ۽ دانشورن جو قدر نه ڪيو آهي ، تيئن هن بي لوث انسان جو به قدر نه ڪيو . مرحوم ويندي ويندي ڪجهه سور کڻي ويو ، ۽ شايد سندس روح اسان جي بي قدريءَ تي اڃا بي چين هوندو . مرحوم “سنڌي ساهت ۽ مشهور مشتشرقين” ڪتاب لکڻ کان پوءِ ڪوشش ڪئي ته ڪي ادارا سندس همت افزائي ڪن . ليڪن وريس ڪي به ڪين . سندس خواهش هئي ته من انهيءَ ڪتاب کي “ لائبرري جي ڪتاب” طور منظور ڪيو وڃي . پر ڪنن ۾ ڪپهه پيل ڪامورن سندس درد جي دانهن ڪانه ٻڌي . نئين موضوع تي ليکل هي بي بها تحقيقي ڪتاب سندس حياتيءَ جي آخري ڏهاڙن تائين هن اڳيان ڍڳ جي صورت ۾ رهيو . مفت ۾ ڪاپيون ورهائڻ بعد به وٽس ڪيترائي ڪتاب بچي پيا ، ليڪن سندس زندگي کٽي پئي . وس وارو ماڻهو بي وس ٿي پيو . پر سندس عزيز ۽ دوست ته اڃا وس وارا آهن . شل ڌڻي اسان کي همت ڏئي ۽ اسان اهو ڪجهه ڪري سگهون جنهن سان مرحوم جي روح کي تسڪين ملي .
