30 جنوري 1919ع

”انجمن احباب وطن“ سکر جي عبدالعزيز عليگ جي صدارت هيٺ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ هي ٺهراءُ پاس ڪيو ويو:

سنڌ جي ڪمشنر لارينس صاحب کي گذارش آهي ته سندس سنڌي مسلمانن جي مثالي خدمتن سرانجام ڏيڻ جي مڃتا طور سکر جي ائنگلو عريبڪ اسڪول تي يادگار طور سندس نالي پٺيان سڏڻ جي اجازت ڏئي.

2 فيبروري 1919ع

خالق ڏني هال ۾ سيٺ هريچندراءِ وشنداس جي صدارت ۾ مکيه شهرين جو ميڙاڪو ٿيو، جن ۾ ڊاڪٽر ڌالا، ڪامريس آف چيمبرس جي مسٽر نڪولس، ايڇ پي فاريل اي، ريمنڊ، برنارڊ ٽيمبل، ٽي ايل واسواڻي وغيره به شامل آهن، هن گڏجاڻي ۾ هڪ ٺهراءُ ذريعي شاهي خاندان طرفان هندستان جي دوري ڪرڻ تي ٿورا مڃيا ويا.

17 فيبروري 1919ع

بمبئي جي گورنر سکر ۾ سکر، لاڙڪاڻي ۽ جيڪب آباد ضلعن جي نوابن، سردارن، زميندارن ۽ آفيسرن جي گڏيل درٻار سڏائي، جيئن ته سياسي حالتن ۾ تبديلي اچڻ جا نشان ظاهر ٿي رهيا ها، ان ڪري گورنر مسلمانن جي مسئلن تي همدرديءَ سان ڳالهايو، ترڪن جي مسئلي وٺي، سکر بئراج، مسلم ايجوڪيشن ۽ سنڌ ۾ روڊن جي ضرورت وارين ڳالهين تي پنهنجي خيالن جو اظهار ڪيائين، گورنر جي تقرير جو متن ”گل حيات“ انسٽيٽيوٽ ۾ موجود آهي.

8 مارچ 1919ع

سنڌ جي مختلف شهرن ۾ ”روولٽ ائڪٽ“ خلاف هڙتال ڪئي وئي

15 مارچ 1919ع

سکر ۾ سنڌ تعليمي ڪانفرنس ٿي، جيڪا ٻه  ڏينهن هلي، جنهن جا تفصيل گل حيات انسٽيٽيوٽ ۾ موجود آهن.

20 مارچ 1919ع

سموري سنڌ جيان لاڙڪاڻي ۾ به برطانيه سرڪار جي ڏاڍ ۽ ڏمر خلاف احتجاج طور هڙتال ڪئي وئي، ياد رهي ته فيبروري 1919ع ۾ وقت جي سرڪار دهليءَ ۾ ماڻهن تي گوليون هلايون هيون، هيءَ هڙتال انهن مظلومن سان همدرديءَ ۽ ساٿ ڏيڻ واري جذبي جي اظهار هئي.

30 مارچ 1919ع

سنڌ ۾ ”روولٽ بل“ خلاف زبردست اسٽرائيڪ ٿي، ان موقعي تي دوڪان بند ڪيا ويا، جلسا ۽ جلوس ڪڍيا ويا.

4 اپريل 1919ع

پوري هندستان جي هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين شهرين کان وٺي ڳوٺن تائين مڪمل هڙتال ٿي، ڇو ته 20 مارچ تي دهليءَ ۾ هندن ۽ مسلمانن جي گڏيل جلوس تي پوليس فائرنگ ڪئي هئي.

13 اپريل 1919ع

جنرل ڊائينر جليانوالا باغ ۾ گڏ ٿيل احتجاجي جلوس تي گولي هلرائي، جنهن ۾ 379 ماڻهو مري ويا ۽ 1200 ماڻهو زخمي ٿيا، هن واقعي جا تفصيل گل حيات انسٽيٽيوٽ ۾ موجود آهن.

21 اپريل 1919ع

سنڌ ۾ وڏي پيماني تي سياسي اڳواڻن جي آفيسن ۽ گهرن جي تلاشي، ايڇ ڊي ماريوالا،  ڄيٺا پرسرام، شيخ عبدالمجيد، نرسنگ لال، مکي ڄيٺانند ۽ درگداس گرفتار ڪيا ويا.

29 اپريل 1919ع

محمد بخش جوهر، حيدرآباد ۾ ڄائو، هن اڳتي هلي صحافت جو پيشو اختيارڪيو ۽ ٻاراڻي ادب ۾نالو ڪمايو، هن ٻارن لاءِ ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن مان ڪي هي آهن: ”شيخ چي، رنن جا مڪر، موالين جون ڳالهيون، اچو ته کلون، چرچن جي چٽڻي، چرچا ئي چرچا“ وغيره

30 اپريل 1919ع

حاجي امير علي لاهوريءَ جي صدارت ۾ لاڙڪاڻي جي مدرسي ميدان ۾ ضلعي جي زميندارن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ انجمن زميندار ضلعي لاڙڪاڻي لاءِ حاجي امير علي کي خانصاحب شاهه محمد لاهوريءَ جي جاءِ تي صدر چونڊيو ويو.

هن گڏجاڻيءَ ۾ ”رورلٽ ائڪٽ“ پاس ڪرڻ تي سرڪار جو ٿورو مڃيو ويو، سرڪار تي اهو  واضح ڪيو ويو ته هيءَ تنظيم بل جي مخالفت ڪندڙ ۽ هنگامن ڪندڙن سان ڪنهن به قسم جو تعاون ۽ واسطو نه رکندي، ان جي برعڪس ڪراچي، حيدرآباد ۽ باقي سنڌ ۾ بل خلاف ٿيندڙ هنگامن جي  مذمت ڪري ٿي، اهو ٺهراءُ پڻ پاس ڪيو ويو ته سنڌ جي مسلمانن سان شفقت ڪرڻ تي سنڌ جي ڪمشنر لارينس جا ٿورا مڃيا وڃن ٿا.

15 مئي 1919ع

سنڌ جي ڪمشنر پنهنجي لکت نمبر 299 موجب هند سرڪار کي اطلاع ڏنو، جيڪو بمبئي سرڪار جي گورنمينٽ گزيٽ جي شماري نمبر 300-wمورخه 20 مئي 1919ع ۾ شايع ٿيو، اطلاع هي هيو ته افغانستان جي ڏاڍائين کي منهن ڏيڻ واري ڪوشش ۾ لاڙڪاڻي ضلعي جي نواب قيصر خان مگسي هند سرڪار کي آڇ ڏني آهي ته هو 50 جوڌا جوان هند سرڪار جي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار آهي، جيڪي سنڌ ۾ يا افغان سرحد تي پنهنجي ڌرتيءَ جو دفاع ڪندا، نواب صاحب جو ارادو آهي ته هو اڃا ٻيا 50 جوان ساڳي مقصد لاءِ قلات جي پوليٽيڪل ايجنٽ جي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار آهي.

25 مئي 1919ع

ڳڙهي ياسين جي هندن پنهنجي ڌرم وارن جي سماجي ۽ ڌرمي خدمت ڪرڻ لاءِ شوا منڊلي قائم ڪئي هن منڊلي طرفان هر سال سٺي پئماني تي سالگراهون ملهايون وينديون هيون.

7 جون 1919ع

سنڌ جي ڪمشنر پنهنجي مراسلي نمبر پوليٽيڪل 1433 موجب هند سرڪار کي اطلاع ڏنو جيڪو 14 جون 1919ع واري بمبئي گورنمينٽ گزيٽ جي شماري نمبر 3525-w ۾ شايع ٿيو، اطلاع هي هيو ته افغانستان جي ڏاڍائين کي منهن ڏيڻ واري سرڪاري ڪوششن ۾ غيبي ديري جو نواب غيبي خان چانڊيو پنهنجي 60 جوڌن جوانن جون خدمتون سرڪار حوالي ڪرڻ لاءِ آيو آهي.

جولاءِ 1919ع

سکر مان جيوڻ لعل جي ايڊيٽريءَ۾ پندره روزه اخبار ”ستوادي“ جاري ٿي، جيڪا هريسنگ پريس ۾ ڇپبي هئي، ڪنهن وقت کان پوءِ مولچند ويرو مل اخبار جو ايڊيٽر ٿيو، آگسٽ 1920ع ۾ اخبار کي شڪارپور منتقل ڪيو ويو، ان وقت تاراچند گاجرا اخبار جو ايڊيٽر ٿيو، هيءَ اخبار هفتيوار ڪئي وئي ۽ هنديءَ کان سواءِ سنڌي ۾ به شايع ٿيڻ لڳي.

16 جولاءِ 1919ع

بمبئي سرڪار جي گورنمينٽ گزيٽ جي اڄوڪي شماري نمبر 4348-w ۾ لاڙڪاڻي پنڊت پنچنداس شوالا جو مبارڪ نامو شايع ٿيو، هن ترڪيءَ خلاف اتحادي ملڪن جي فتح تي برطانيه ۽ هند سرڪار کي مبارڪ عرض رکي.

22 جولاءِ 1919ع

بمبئي سرڪار جي گورنمينٽ گزيٽ جي اڄوڪي شماري نمبر 4473-w ۾ طيب، تعلقي رتيديري جي هندو زميندارن جو مبارڪ نامو شايع ٿيو، هنن ترڪيءَ خلاف اتحادي ملڪن جي فتح تي برطانيه ۽ هند سرڪار کي واڌايون ڏنيون.

29 سيپٽمبر 1919ع

لاڙڪاڻي جي ڊپٽي ڪليڪٽر پنهنجي مراسلي نمبر 79 ۾ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي سفارش ڪئي ته لاڙڪاڻي مان تولومل کيمچند ائنڊ ڪمپنيءَ جي درخواست تي غور ڪيو وڃي، جنهن موجب هن لاڙڪاڻي-قمبر روڊ تي مسافرن لاءِ موٽرڪار هلائڻ جي منظوري گهري آهي.

ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 5 نومبر 1919ع واري اجلاس ۾ فيصلوڪيو ته گهاڙ واهه ۽ نورنگ واهه جي پلين کي مرمت جي ضرورت آهي، موجوده حالت ۾ انهن تان موٽر ڪار هلائڻ ٺيڪ نه ٿيندو، جيڪڏهن تولومل کيمچند ائنڊ ڪمپني انهن پلين جي مرمت جو خرچ برداشت ڪري ته کيس موٽرڪار سروس شروع ڪرڻ جي اجازت هوندي.

2 آڪٽوبر 1919ع

خلافتي اڳواڻن سيٺ خداداد خان سرهئي، ميونسپل ڪائونسلر ۽ سيد محمد شاهه سوداگر تي ٻڌل وفد ميونسپالٽيءَ جي صدر حاجي امير علي لاهوريءَ سان ملاقات ڪئي ۽ کيس باخبر ڪيائون، 19 آڪٽوبر تي لاڙڪاڻي ۾ ”خلاف ڊي“ ملهايو ويندو، ان جي اجازت به ڏي ۽ تعاون به ڪر، پر حاجي امير علي لاهوريءَ کين سختيءَ سان منع ڪئي ته لاڙڪاڻي جي خلافت ڊي نه ملهايو وڃي ۽ ميونسپالٽي اهڙي اجازت نه ڏيندي، اهڙي رويي کي ڏسندي لاڙڪاڻي جي خلافتي اڳواڻن ڏانهن سندس ”انجمن اسلام“ جي صدر واري حيثيت ۾ درخواست موڪلي پر ان تي به هن انڪار ڪيو.

10 آڪٽوبر 1919ع

لاڙڪاڻي جي خلافت اڳواڻن ”زنده آباد اسلام“ جي سرخيءَ سان اشتهار ورهايو، جنهن ۾ لکيل هو ته 17 آڪٽوبر جمعي جي ڏينهن کي متان وساريو، خلافت جي حفاظت ۽ اسلامي سلطنت جي بچاءَ لاءِ دعائون گهرو ۽ اسلامي آواز کي بلند ڪيو ۽ حضور وائسرائي هند جي خدمت ۾ ترڪي خلافت لاءِ تارون موڪليو، اهڙي ميٽنگ لارڪاڻي ۾ عيد گاهه ۾ انهيءَ ڏينهن تي ٿيندي.

هن اشتهار تي ڪيترن ماڻهن جا دستخط هئا، جن م ان جان محمد جوڻيجي، عبدالغفار پيرزادي، مولوي محمد عاقل، سيٺ خداداد سرهئي، سيد محمد شاهه، پير تراب علي شاهه پير علي نواز شاهه راشدي، پير سيد نور الدين احمد جا نالا ذڪر لائق آهن.

12 آڪٽوبر 1919ع

سرائي حاجي امير علي لاهوري، سرائي غلام محمد اسراڻ ۽ شاهنواز خان ڀٽي جي دستخط سان اشتهار ڇپرائي لاڙڪاڻي ۾ ورهايو ويو، جنهن ۾ ڄاڻايو ويو، جنهن ۾ ڄاڻايو ويو ته 17 آڪٽوبر تي جيڪا ميٽنگ ڪرڻ جي تحريڪ آهي، تنهن بابت اسين انجمن اسلام لاڙڪاڻي جي پريزيڊنٽ ۽ عهديدارن جي حيثيت ۾ سڀني کي خبردار ڪيون ٿا ته ان ۾ ڪو شامل ڪو نه ٿئي،ڇاڪاڻ ته اها ستياگره آهي ۽ ان ۾ فتنو جاڳائڻو آهي ۽ اهو ڪم مهاتما گانڌيءَ جي چوڻ تي ڪيو وڃي ٿو ۽ ان ۾ اسان جي صلاح جي برخلاف وڃي شريڪ ٿيڻ نه گهرجي.

16 آڪٽوبر 1919ع

لاڙڪاڻي جي خلافتي اڳواڻن جهڙوڪ جان محمد جوڻيجي، حڪيم سيد احمد اختر، پير تراب علي شاهه، بئريسٽر پيرزادي، مولوي محمد عاقل، سيٺ خدادا خان، سيد محمد شاهه ۽ غلام علي وڪيل جي دستخط سان وضاحتي اشتهار شايع ٿيو ته 17 آڪٽوبر دعاءِ عبادت الاهي جو ڏينهن اسان جي ساري هندستان جي مسلمانن پاران مقرر ٿيل آهي ۽ مهاتما گانڌي يا ستياگره جو ان ۾ ڪو دخل نه آهي ۽ هي مسلمانن جو مذهبي اجتماع آهي

ياد رهي ته هي اشتهار ”انجمن اسلام“ ۽ ميونسپالٽي جي صدر حاجي امير علي لاهوري جي اشتهار جو جوابي اشتهار هو.

17 آڪٽوبر 1919ع

سموريءَ سنڌ ۾ ”خلافت ڊي“ ملهايو ويو، جلسن ۽ جلوسن جو اهتمام ڪيوويو ۽ فرنگي سرڪار جي اسلام دشمنيءَ ۽ ترڪ دشمنيءَ خلاف ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

17 آڪٽوبر 1919ع

غلام علي وڪيل جي صدارت هيٺ عيد گاهه ۾ هزارها مسلمان ”خلافت ڊي“ ملهايو، جن مکيه ماڻهن هن جلسي ۾ شرڪت ڪئي، اهي هئا جان محمد جوڻيجو، سيد احمد اختر، سيد محمد شاهه، سيٺ خداداد سرهيو، پير تراب علي شاهه، پير سيد امام الدين راشدين، پير سيد فتح الدين، پير علي مولا، پير ابراهيم شاهه، مولانا غلام عمر، مولوي حاجي احمد ملوي، مولوي محمد عالم، مولوي محمد سليمان، مولوي محمد شفيع، مولوي غلام حسين، پير امام الله شاهه، پير سيد علي انور شاهه، مولوي غلام النبي، وڏيرو محمد خان، وڏيرو، سيد پناهه علي شاهه، سيد غوثل شاهه، وڏيرو محمد بچل خان، مولوي غلام رسول، بئريسٽر عبدالغفار پيرزادو، سيد نور الدين احمد، پير حاجي مٺل شاهه راشدي، پير امان الله شاهه ۽ وڏيرو شاهه مردان ۽ پير محمد مصطفيٰ شاهه.

جلسي جي آغاز ۾ مولوي محمد عاقل خطبو ۽ وعظ ڪيو، ان کان پوءِ حاجي امام الدين راشديءَ دعا گهري، آخر ۾ ٺهراءُ پاس ڪيوويو ته شهر ۽ ضلعي لاڙڪاڻي جا مسلمان وڏي مجمعي ۾ عيد گاهه ۾ گڏ ٿي آل انڊيا مسلم ڪانفرنس جي  جا 21 تاريخ سيپٽمبر جي لکنو ۾ گڏ ٿي، تائيد ٿا ڪن ۽ سرڪار کي گذارش ٿا ڪن ته مهرباني ڪري وزير اعظم ۽ سيڪريٽري آف اسٽيٽ انگلستان کي مسلمانن جي جذبن کان آگاهه ڪيووڃي ته برطانوي سرڪار مسلمانن سان پنهنجا واعدا پورا ڪري ۽ خلافت عثمانيه جو رعب ۽ مرتبو ۽ اسلام جي پاڪ جاين جي سلامتي ۽ حرمت دنيا جي مسلمانن جي ئي هٿ وس ڇڏي وڃي.

”خلافت ڊي“  ضلعي لاڙڪاڻي جي مکيه ڳوٺن ۽ شهرن ۾ به ملهايو ويو، باقراڻي (ٺلاه) ۾ جيڪو جلسو ٿيو، ان جي صدارت پير فتح الله شاهه راشدي ڪئي.

20 آڪٽوبر 1919ع

ڀاٽي متر منڊل روهڙي طرفان نرسيه ڀڳت ڊرامو اسٽيج ڪيو، جنهن کي روهڙي جي هندو برادري جي وڏي انگ ڏٺو ۽ داد ڏنو.

20 آڪٽوبر 1919ع

روهڙيءَ جي ”ڀاٽيا مترا منڊل“ طرفان ”نرسيه ڀڳت“ نالي ڊرامو ڪيو ويو

2 نومبر 1919ع

هندو پئنچاتي گرلس اسڪول لاڙڪاڻي جي سيڪريٽريءَ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي گذارشڪئي ته لوڪل بورڊ اسڪولي عمارت ٺهرائڻ ۾ مالي مدد ڪري،جنهن تي 8 هزار رپيا خرچ ايندو، هن پنهنجي گذارش نامي ۾ ٻڌايو ته اسڪول ۾ 117 ڇوڪريون تعليم وٺن ٿيون.

3 نومبر 1919ع

جائلس لائبرري جي اعزازي سيڪريٽريءَ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي گذارش ڪئي: جيئن ته هيلاڙڪاڻي ضلعي جي واحد پبلڪ لائبرري آهي ۽ هن وقت مالي مشڪلاتن ۾ آهي، ان ڪري هن لائبرريءَ لاءِ 500 رپيا گرانٽ منظور ڪئي وڃي.

ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 5 نومبر 1919ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 19 ذريعي هن لائبرريءَ لاءِ 200 رپيا گرانٽ منظور ڪئي، هن فيصلي ڪرائڻ ۾ وڏيري رسول بخش ڀٽيءَ رٿ پيش ڪئي ۽ خانبهادر ڌڻي بخش جتوئي ان جي تائيد ڪئي.

2 نومبر 1919ع

لاڙڪاڻي جي وڪيل جي ايم غلام علي ڊيلي گزيٽ اخبار ڏي خط لکيو ان ۾ انهيءَ ڳالهه تي ڏک جو اظهار ڪيو ته هن اخبار جي 20 آڪٽوبر واري پرچي ۾ لاڙڪاڻي جي مسلمانن واري گڏجاڻيءَ تي غلط راءِ قائم ڪئي وئي آهي ۽ سرائي حاجي امير علي لاهوري ۽ ميان علي محمد قادريءَ جي ڌر ورتي وئي آهي، جڏهن ته انجمن اسلام لاڙڪاڻي انهن اڳواڻن کي انجمن مان خارج ڪيو آهي ڇو ته هنن خلافت دشمن رويي سان مسلمانن جي دل ڏکوئي آهي، هن وڌيڪ لکيو ته انجمن جي گڏجاڻي ۾ لاهوري بدران جي ايم غلام علي کي صدر ۽ قادري بدران سيٺ خداداد خان سرهئي کي نائب صدر مقرر ڪيو آهي، اهڙي ريت جان محمد جوڻيجي کي سيڪريٽري ۽ اي جي پيرزادي کي ليگل ايڊوائيزر مقرر ڪيو آهي.

5 نومبر 1919ع

ارجن ڊيٽا رام ناٿاڻي ”سڪايل“ ڳوٺ سڌوجا، ضلعي نواب شاهه ۾ ڄائو، ورهاڱي کان پوءِ لڏي وڃي الهاس نگر ۾ ويٺو، هن سنڌ ۾ رهڻ واري عرصي دوران ئي علم ارب جي دنيا ۾قدم رکيو ۽ اها ريت پنهنجي نئين ڏيهه ۾ به وڃي نڀايائين، 1974ع تائين سندس جملي 19 ڪتاب شايع ٿيا آهن.

12 کان 16 نومبر 1919ع

انگريز سرڪار جي اشاري پوري هندستان ۾ اهي ٽئي ڏينهن ”جشن صلح“ ڪري ملهايا ويا، اها خوشي ترڪيءَ تي پنهنجي مرضيءَ مطابق ٺاهه جا شرط مڙهڻ جي نتيجي ۾ ڏيکاري وئي.

23 نومبر 1919ع

دهليءَ ۾ پهرين خلافت ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ سنڌي ليڊرن به شرڪت ڪئي، انهن مان مولانا تاج محمد امروٽي، پير تراب علي شاهه، جان محمد جوڻيجي ۽ سيٺ حاجي عبدالله هارون وغيره جا نالا ذڪر لائق آهن.

17 ڊسمبر 1919ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان سموري سنڌ ۾ احتجاج جو ڏهاڙو ملهايو ويو، هنڌين ماڳين ميڙاڪا ڪيا ويا ۽ جلوس ڪڍيا ويا، هر هنڌ حڪومت جي خلافت ۽ ترڪ دشمن پاليسيءَ جي ندا ڪئي وئي.

31 ڊسمبر 1919ع

عبدالڪريم ولد سهراب خان سنديلو ڳوٺ محراب خان سنديلي ۾ ڄائو، پرائمري استاد جي حيثيت ۾ ملازمت اختيار ڪيائين ۽ پروفيسر پرنسپال جي حيثيت ۾ رٽائر ٿيو، ضياءَ الحق جي ڏينهن ۾ مجلس شوريٰ جو ميمبر ٿيو ۽ 1986ع ۾ کيس تمغه امتياز مليو، لسانيات، نعت ۽ لوڪ ادب ۾ وڏي مهارت ماڻيائين، ڪيترا ڪتاب لکيائين، سندس وفات 1990ع ۾ ٿي.