جنوري 1920ع

 سنڌ خلافت ڪاميٽي سڄي سنڌ مان خلاف ۽ سرمنا فنڊ لاءِ چندو گڏ ڪيو، لاڙڪاڻي واسين به هن تحريڪ ۾ عملي حصوورتو، لاڙڪاڻي مان جن چندوڏنو انهن جا تفصيل آهن، ميان محمد عثمان نظاماڻي 20 رپيا، ميان محمد 10 رپيا، ميان عبدالله ملان 11 رپيا اٺ آنا، سيٺ خداداد سرهيو 100 رپيا، پير روح الامين 200 رپيا، پير روح القدوس 25 رپيا، در محمد زميندار قمبر 25 رپيا، مستري يعقوب شاهه 80 رپيا، شير محمد زميندار 10 رپيا، سرائي نور محمد کهاوڙ 10 رپيا، رحمت الله ڳوٺ مٺو ڏوڪري 50 رپيا، بئريسٽر عبدالغفار پيرزادو 50 رپيا، قاضي صاحب ڏنو 20 رپيا، رئيس جان محمد جوڻيجو 63 رپيا 10 آنا 6 پايون، لارڪاڻو خلافت ڪاميٽي 300 رپيا،  ميان محمد شفيع 201 رپيا، سردار علي شاهه 50 رپيا، مترفقه رقمون 205 رپيا 9 آنا 6 پايون، لاڙڪاڻه جهولي 314 رپيا 12 آنا 5 پايون، شيخ عبدالمجيد جهولي 133 رپيا 6 آنا 9 پايون، پير محمد امام شاهه جي جهولي 321 رپيا 2 آنا، رئيس المهاجرين جان محمد جي جهولي 88 رپيا 13 آنا 6 پايون.

1920ع

مولوي فيض الڪريم وقت جي سرڪار جي اشاري تي خلافت جي مسئلي ۽ تحريڪ خلاف تحقيق الخلافت نالي فتويٰ نما ڪتاب لکيو، جنهن جي تصديق ۽ تائيد سنڌ جي ڪيترن عالمن ڪئي، لاڙڪاڻي ضلعي مان جن عالمن هن فتويٰ ۽ تحرير جي تائيد ڪئي اهي هئا پير امام الدين شاهه راشدي (ٺلاهه)، پير علي شاهه (شاهه آباد)، علي محمد قادري (لاڙڪاڻو) مولوي عبدالقادر (مسوديرو) مولوي امام بخش (رتوديرو)، مولوي خوش محمد (ميروخان) مولوي دين محمد (بٺي)، مولوي نور الحق (ڳوٺ آباد، رتوديرو)، مولوي عبدالحليم (پير بخش ڀٽو)، مولوي خير محمد (ڇٽو جويو)، قاضي عبدالله (پاڳارو رتوديرو)، مولوي ڪريم بخش (دودو خان ڀٽو)، مولوي نور محمد شاهه (سوجهرو)، مولوي گل محمد (گهنور آباد)، مولوي عبدالڪريم جلباڻي (الهه رکيو جلباڻي)، مولوي عبدالرحمان (ٿرڙي هاجران)، محمد صالح ابڙو (گاجي کهاوڙ)، سيد عبدالحق شاهه (جاني بند)، مولوي عبدالهادي (وڏيرو الله بخش)، مولوي عبدالڪريم ڀٽو (لاڙڪاڻو)، مولوي محمد عاقل (عاقل)، مولوي محمد بچل (لاڙڪاڻو)،  مولوي غلام حسين (وليد)، مولوي مولا بخش (ملان آباد)، مولوي غلام محمد (سونو جتوئي)، مولوي عبدالڪريم (سونو جتوئي)، محمد صالح شاهه بخاري (ڳوٺ خيرمحمد آريجا) ۽ مولوي عبدالغني (ڳوٺ رکيل).

انهن عالمن ۽ پيرن مان وڏي اڪثريت وري پوءِ مولوي فيض الڪريم جي هن تحرير جي رد جي تائيد ڪئي.

1920ع

مولانا دين محمد وفائي ”اظهار الڪرامت“ جي نالي سان جو جوابي تحرير لکي مولوي فيض الڪريم کي سندس فتويٰ نما ڪتاب ”تحقيق الخلافت“ جو رد ڏنو سنڌ جي ڪيترن عالمن هن ڪتاب جي تائيد ڪئي، انهن مان لاڙڪاڻي ضلعي جا عالم هئا،مولانا غلام عمر (سونو جتوئي)، مولوي غلام محمد (سونو جتوئي)، مولوي عبدالرحيم (سونو جتوئي)، مولوي غلام رسول تنيو (هارون تنيو)، محمد عاقل تاجر ڪٽب (لاڙڪاڻو)، مولوي محمد بچل، مولوي محمد حسن مدني (ذڪريا مهيسر)، مولوي عبدالڪريم، مولوي عبدالغني (ذڪريا مهيسر)، مولوي پير امام الدين شاهه راشدي (ٺلاهه)، سيد محمد بقا مٺل شاهه (ٺلاهه) حاجي احمد ملوي (ملان ابڙا)، مولوي خدا بخش (ملان ابڙا)، مولوي محمد عالم، مولوي شفيع محمد، مولوي حڪيم محمد سليمان، سيد علي انور شاهه راشدي، مولوي محمد صديق (حمل تنيو)، مولوي در محمد (حمل تنيو)، مولوي عبدالواحد (قمبر)، مولوي مير محمد نورنگي، مولوي محمد عيسيٰ (حمزو)، مولوي غلام رسول (رئيس قائم خان)، مولوي ڪريم داد (قمبر)، مولوي محمد فضل الحق (قمبر)،  مولوي محمد مختار (جاگير)، مولوي عبدالعزيز (پير)، مولوي غلام رسول (سپريو)، سيد عبدالقادر شاهه (عيسي، قمبر)، مولوي عبدالڪريم (گهٽهڙ)، مولوي علي محمد (غيبي ديرو)، مولوي سعد الله (ڳڙهي)، مولوي عبدالعزيز (کنڊو)، مولوي غلام حيدر (قمبر)، مولوي فريد الدين (سپرو)، مولوي بخش علي آتڻ، مولوي عبدالغفور بلوچستاني، مولوي دين محمد (بٺي)، مولوي محمد اعظم (بٺي)، مولوي غلام رسول (بٺي)، قاضي عزيز الله هڪڙو (بٺي)، مولوي عبدالڪريم (بٺي)، مولوي محمد حسن (محمد خان گوپانگ)، مولوي عبدالغفور (گوپانگ)، مولوي غلام مصطفيٰ (گوپانگ)،محمد صالح شاهه (مينهل خان)، سيد عنايت شاهه، مولوي خوش محمد،مولوي محمد حسين (وارهه)، مولوي محمد (چنجڻي).

5 جنوري 1920ع

حيدرآباد ۾ ”انجمن علماء سنڌ“ جو جلوس ٿيو، جنهن ۾ سنڌ جي 86 پيرن ۽ مولوين شرڪت ڪئي، لاڙڪاڻي مان شريڪ ٿيندڙن مان مولوي محمد عاقل عاقلي جو نالو ذڪر لائق آهي.

هن گڏجاڻيءَ ۾ خلافتن تي ظلم بند ڪرڻ ۽ ڪيس واپس وٺڻ ”قطع تعلقات“ جي پٺڀرائي ڪرڻ ۽ فيبروريءَ ۾ لاڙڪاڻي ۾ ”خلافت ڪانفرنس“ سڏائڻ جي حوالي سان ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

8 جنوري 1920ع

لاڙڪاڻي خلافت تحريڪ جي چيئرمين جان محمد جوڻيجو ريڊنٽ ماجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ سرائي غلام محمد ۽ سرائي امير علي خان ۽ فقير علي محمد قادريءَ خلاف درخواست ڏني ته سندس خلاف ڪليڪٽر ۽ ڊي ايس پي لاڙڪاڻي کي غلط ڄاڻ ڏني ته جان محمد جوڻيجي ڪي ماڻهووٺي عيد گاهه ۾ ماڻهو برغلائڻ آيو ۽ قرآن هٿ ۾ کڻي ماڻهن کي عيد گاهه ۾ وڃڻ کان روڪيو،هن عيد گاهه جا گلم به کڻائي ورتا.

انهيءَ فرياد جي موٽ ۾ خلافت تحريڪ خلاف ڪم ڪندڙ عبدالڪريم وري جان محمد جوڻيجي ۽ ٻين ماڻهن تي انڊين پينل ڪوڊ جي سيڪشن 508 ۽ 299 هيٺ ڊسٽرڪٽ ماجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ درخواست ڪئي.

15 جنوري 1920ع

شيخ عبدالمجيد سنڌي جي ايڊيٽريءَ هيٺ حيدرآباد مان نڪرندڙ هفتيوار ”الامن“ اخبار جي پرچي ۾ پهرين سنڌ خلافت ڪانفرنس حيدرآباد جا تفصيل شايع ٿيا.

26 جنوري 1920ع

”انجمن علماء سنڌ“ طرفان ”الوحيد“ ۾ فتويٰ شايع ٿي ته جن ماڻهن سرڪار طرفان ترڪن کي شڪست ڏيڻ تي ملهايل جشن ۾ شرڪت ڪئي، اهي جيڪڏهن نادم نه ٿيڻ ۽ توبهه نه ڪن ته انهن سان قطع تعلقات ڪيو وڃي، هن فتويٰ تي سنڌ جي ڪيترن عالمن صحيحون ڪيون، جن مان هي لاڙڪاڻي ضلعي جا هئا، مولوي محمد عاقل عاقلي، مولوي عبدالڪريم گهٽهڙي، مولوي خوش محمد ميروخاني، مولوي غلام رسول ساڪن قائم خان، مولوي دين محمد بٺيءَ وارو، پير مٺل شاهه ٺلاهي، مولوي غلام رسول ساڪن پير بخش، مولوي غلام عمر جتوئي، مولي حاجي احمد ملوي ۽ مولوي غلام فريد ڳوٺ نور محمد

26 جنوري 1920ع

شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جي ايڊيٽريءَ هيٺ حيدرآباد مان نڪرندڙ هفتيوار ”الامين“ جي پرچي ۾ خلافتي عالمن جي اها فتويٰ شايع ٿي، جنهن ۾ سرڪار جي جشن (12 کان 16 نومبر 1919ع) ۾ عملي طور شريڪ ٿيندڙن جي مذمت ڪئي وئي هئي ۽ کين تنبيهه ڪئي وئيه ئي ته هو پنهنجي انهيءَ ناجائز ۽ فاسقانه عمل تي کليءَ طرح ندامت ڪن ۽ بارگاهه الاهي منجهان مغفرت جي دعا گهرن، ٻئي صورت ۾ مسلمان انهن ماڻهن کي قابل ملامت سمجهن ۽ انهن کان نفرت جي نگاهه سان ڏسن ۽ انهن کان قطع تعلقات ڪن.

31 جنوري 1920ع

سکر مان نڪرندڙ هفتيوار ”الحق“ جي پرچي ۾ لاڙڪاڻي ۾ ٿيندڙ خلافت ڪانفرنس (فيبروري 1920ع) جي تيارين بابت خبر شايع ٿي ۽ ڪانفرنس جي آجيان واري ڪاميٽيءَ جي چيئرمين جي اطلاع تي لکيو ويو ته ”ماڻهن جي آمد کي محدود ڪرڻ جي لاءِ ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ٽڪيٽون جاري ڪيون ويون آهن، عالمسڳورن کان ٽڪيٽ جو ملهه نه ورتو ويندو“

ان هوندي به هن ڪانفرنس کي ايڏي ڪاميابي ملي جو پندرهن هزار ماڻهن ان ۾شرڪت ڪئي.

7 فيبروري 1920ع

لاڙڪاڻي ۾ پير راشد اللهشاهه جهنڊي واري صدارت ۾ سنڌ خلافت ڪانفرنس ٿي، هن ڪانفرنس جي استقباليه ڪاميٽيءَ جو چيئرمين پير تراب علي شاهه ٿيو هو.

7 فيبروري 1920ع

ڪراچيءَ جي سوشل سروس ليگ پنهنجي گڏجاڻي ۾ گورنر ڏانهن تار موڪلي ننڍن ملازمن جي پگهارن جي اسڪيلن کي سڌراڻ لاءِ مطالبو ڪرڻ جو فيصلو. اهو پڻ مطالبو ڪيو ويو ته ڪراچيءَ ۾ ملازمت ڪندڙن کي ”ڪراچي الائونس“ ۽ ”هائوس رينٽ الائونس“ ڏنو وڃي.

8 فيبروري 1920ع

لاڙڪاڻه خلافت ڪانفرنس جو اجلاس ٻيو ڏينهن به هليو.

9 فيبروري 1920ع

لاڙڪاڻي خلافت ڪانفرنس جو آخري اجلاس ٿيو، گڏجاڻيءَ جي آخر ۾ خلافت تحريڪ کي هلائڻ لاءِ سنڌ خلافت عارضي ڪاميٽي ٺاهي وئي، جنهن ۾ صدر حاجي عبدالله هارون کي ۽ سيڪريٽري محمد خان کي چونڊيو ويو.

15، 16، 17 فيبروري 1920ع

رئيس غلام محمد ڀرڳڙي جي صدارت هيٺ آل انڊيا خلافت ڪانفرنس بمبئي ۾ ٿي، جنهن ۾ سنڌ ۽ هند جي ناميارن عالمن ۽ سياستدانن شرڪت ڪئي، انهن مان مولانا عبدالباري فرنگي محلي،مولانا ابوالڪلام آزاد، مولوي ظفر علي خان، ڊاڪٽر سيف الدين ڪلچو، حسرت موهاني ۽ محمد علي جناح جا نالا ذڪر لائق آهن، سنڌ مان سيٺ حاجي عبدالله هارون، پير راشد الله شاهه ۽ ٻين شرڪت ڪئي.

26 فيبروري 1920ع

سکر جي ريلوي انسٽيٽيوٽ ۾ ”نرسامل ريات مل ڪلب“ جي مالي مدد لاءِ ”ڊي سناتن اميچوئر ڊراماٽڪ سوسائٽي اولڊ سکر“ طرفان ڊرامو اسٽيج ڪيو ويو، ٻن راتين مان سوسائٽي کي 1150 رپيا آمدني ٿي.

پراڻي سکر جي ”سناتن اميچوئر ڊراماٽڪ سوسائٽي“ ريلوي اسنٽيٽيوٽ ۾ ڊرامو اسٽيج ڪيو، جيڪو ٻه راتيون هليون، انهيءَ مان 1150 رپين جي اپت ٿي ۽ اها ”نرسامل رياتمل ڪلب“ کي مدد طور ڏني وئي

6 مارچ 1920ع

رئيس غلام محمد ڀرڳڙي بمبئي جي گورنر کي خط لکيو ته سنڌ جي ڪمشنر کي 1898ع واري ايڪٽ مطابق جيڪي اختيار ڏنا ويا آهن اهي واپس ورتا وڃن، ڇو ته انهيءَ ايڪٽ تحت ڪو به وزير، ڪمشنر جي معاملن ۾ مداخلت نه ٿو ڪري سگهي.

17 مارچ 1920ع

جي ايم سيد جي ڪوششن سان سن ۾ خلافت ڪانفرنس ٿي، هن ڪانفرنس کي روڪڻ لاءِ تڏهوڪي ڪمشنر مسٽر ٽامس تر جي ڪليڪٽر غلام مصطفيٰ خان عيساڻي جي معرفت اثر رسوخ هلايو، مگر پوءِ به ڪانفرنس ٿي، هن ڪانفرنس جي صدارت مولوي حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ ڪئي، شرڪت ڪندڙن مان شيخ عبدالمجيد سنڌي، ڊاڪٽر شيخ نور محمد، شيخ عبدالعزيز، مولوي محمد سليمان، مولوي عبدالقيوم جا نالا ذڪر لائق آهن.

19 مارچ 1920ع

سيٺ حاجي عبدالله هارون ۽ رئيس غلام محمد ڀرڳڙي جي نالن سان ڀارت اليڪٽرڪ پرنٽنگ ورڪس ڪراچيءَ مان ”عام هڙتال“ ڪرڻ جي سڏ واري اشتهار جي موٽ ۾ سموريءَ سنڌ ۾ ”ٻيو نمبر خلافت ڊي“ ملهايو ويو، انهيءَ سڏ ۾ هدايت ڏني وئي هئي ته ڪنهن به شخص کي زبردستيءَ سان ڪاروبار بند ڪرڻ تي مجبور نه ڪجي، عام رستن تي گڏ ٿي گوڙ نه ڪجي ۽ جلوس نه ڪڍجي، مسجدن ۾ جمعي نماز کان پوءِ دعائون گهرجن ۽ شام جو وڏا جلسا ڪري وائسراءِ معرفت بادشاهه سلامت کي تارون موڪلن ته جيڪڏهن اسان جون گهرن موجب فيصلو نه ڪيوويو ته مسلمانن جي وفاداريءَ ۾ خلل پوڻ جو خطرو آهي.

سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ به 19 مارچ تي خلافت جو ڏينهن ملهايو ويو جنهن ۾ ڪنسٽربري ۽ يارڪ جي آرچ بشپن، لارڊ برائس، لارڊ رابرٽ سيسل ۽ آمريڪي پادرين جي اسلام دشمني ۽ ترڪن کي يورپ مان نيڪالي ڏيڻ واري ڳالهه جي مذمت ڪئي وئي.

19 مارچ 1920ع

 خلافت ڪاميٽيءَ جي سڏ تي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ هڙتال ٿي، جن شهرن ۽ ڳوٺن جا هڙتال جي حوالي سان تفصيل گل انسٽيٽيوٽ ۾ موجود آهن اهي هي آهن: ڳڙهي ياسين، ٺٽو، ڏوڪري، هالا، قمبر، خير محمد آريجا، سن، سکر، سجاول ، سونڊا، سيوهڻ، شڪارپور، لاڙڪاڻو، ماتلي، مورو، ميروخان، ماڪن، سڪني، نواب شاهه ۽ نوشهره فيروز.

20 مارچ 1920ع

لاڙڪاڻي خلافت ڪاميٽيءَ پير تراب علي شاهه، جان محمد گوبند بخش ۽ ٽهلرام تي ٻڌل انڪوائري ڪاميٽي ويهاري ته جيئن اها عملدارن طرفان خلاف تحريڪ ۾ مداخلت ڪرڻ وارن واقعن جو اندازو لڳائي، انهيءَ ڪاميٽي اڄ کان پنهنجو ڪم شروع ڪيو.

26 مارچ 1920ع

مخدوم بلاول جي درگاهه تي خلافت ڪانفرنس ٿي جنهن ۾ اٽڪل ڏهه هزار ماڻهو شريڪ ٿيا.

1 اپريل 1920ع

وڏيري احمد خان ڀٽي کي لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ طرفان ڊي جي سنڌ ڪاليج جي بورڊ، ڪراچيجي اکين جي اسپتال واري بورڊ ۽ سنڌ مدرسة الاسلام ڪراچي جي بورڊ تي پنهنجي طرفان ميمبر طور نامز ڪيو، سندس نمائندگي هڪ سال لاءِ رهندي.

3 اپريل 1920ع

پير اسدالله ٽکڙائي جي صدارت هيٺ سکر ۾ سنڌ مسلم ليگ جي اهتمام سان عوامي ميڙاڪو ٿيو، جنهن ۾ 4 هزارن کان مٿي سياسي شعور رکندڙ اڳواڻن ۽ ڪارڪنن شرڪت ڪئي، سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ کان آيل اڳواڻن ”سنڌ مسلم ليگ“ ٺاهڻ تي غور ڪيو ۽ ان لاءِ هڪ ڪاميٽي ٺاهي وئي ته جيئن عوام کي هن پارٽي ڏانهن متوجهه ڪجي، انهيءَ ڪاميٽي ۾ لاڙڪاڻي مان (رئيس المهاجري جان محمد جوڻيجي کي ميمبر طور کنيو ويو.

هن ٻن ڏينهن واري ميڙاڪي جو تفصيلي احوال ”گل حيات“ ۾ موجود آهي، لاڙڪاڻي مان ٻين سان گڏ پير تراب علي شاهه ۽ پير علي  انور شاهه به هن ميڙ ۾ شرڪت ڪئي.

10 اپريل 1920ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ  خلافت ۽ سمرنا فنڊ گڏ ڪرڻ شروع ڪيو ته هن مهيني ۾ لاڙڪاڻي ضلعي مان جن چندو ڏنو انهن جا نالا ۽ڏنل چندي جا تفصيل هن ريت آهن.

مولوي شفيع محمد ڳوٺ ابڙا 25 رپيا، مولوي غلام رسول ڳوٺ پير بخش قمبر 12 رپيا، حاجي محمد عباس بنگل ديرو 123 رپيا، ميان سچو ميهر ڀٽو بنگل ديرو 10 رپيا.

14 اپريل 1920ع

چندو لعل ڪشنچند جئسنگهاڻي رتيديري ۾ ڄائو، 1947ع کان پوءِ لڏي وڃي بمبئي ۾ ويٺو، سندس شمار مشهور ناول نگارن ۾ ٿئي ٿو، هن وقت تائين سندس ”زنده دل“ ”منهنجي شادي“ ”بگو بئريسٽر (سيريز ناول)“ ”باهه ۽ برسات“ ”رنگي پنج رنگي“ ۽ ”پهاڙي چوٽيون“ ناول شايع ٿي چڪا آهن.

16 اپريل 1920ع

سيوهڻ ۾ خلافت ڪانفرنس ٿي، جيڪا ٻه ڏينهن هلي، هن ڪانفرنس ۾ ٺهرائن ذريعي سنڌ مان هجرت ڪرڻ جي خواهشمندن کي پنهنجا نالا درج ڪرڻ جو تاڪيد ڪيو ويو ۽ عوام کي اپيل ڪئي وئي ته فرنگي سرڪار  جا ڏنل لقب ۽ اعزاز واپس ڪيا وڃن.

28 اپريل 1920ع

ڪراچيءَ جي سب ڊويزنل ماجسٽريٽ ڊبليو اين رچرڊسن ”شيوارام ٿيئٽر“ جو افتتاح ڪيو، لڊبٽر روڊ تي قائم ڪيل هن ٿيئٽر جي عمارت تي ٻه لک رپيا خرچآيو، هي ٿيئٽر هندستان جي ڪنڊڪڙڇ مان ايندڙ ناٽڪ منڊلين کي ٺيڪي تي ڏنو ويندو هو، جنهن ۾ ڊراما اسٽيج ڪيا ويندا هئا.

30 اپريل 1920ع

پاٽ، ضلعي دادو ۾ سنڌ خلافت ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ چوٽيءَ جي سنڌي خلافتي اڳواڻن شرڪت ڪئي، هن ڪانفرنس ۾ حڪومت جي ترڪيءَ ۽ خلافت جي حوالي سان بڻايل بدنيتي واري حڪمت عمليءَ جي مذمت ڪئي وئي.

30 اپريل 1920ع

شڪارپور ۾ اتان جي خلافت ڪاميٽيءَ طرفان عوامي ميڙاڪو ٿيو، جنهن ۾ فرنگي سرڪار جي خلافت، ترڪ ۽ اسلام دشمنيءَ جي ندا ڪئي وئي ۽ سنڌ واسين کي صلاح ڏني وئي ته اهي ڏيهي صنعت کي زور وٺرائن ته جيئن پرڏيهي مال واپرائڻ خلاف عملي قدم کڻي سگهجي ۽ اقتصادي خوش حالي ماڻي سياسي عمل کي آسان ۽ فعال بڻائي سگهجي.

2 ۽ 3 مئي 1920ع

جيڪب آباد ۾ مولانا تاج محمود امروٽي جي صدارت هيٺ خلافت ڪانفرنس ٿي، هن موقعي تي جان محمد جوڻيجي پنهنجون ڊگريون، اعزاز ۽ خطاب وغيره واپس ڪيا ۽ پنهنجي زرعي زمين جي ڍل ۽ آبياني ڏيڻ کان نابري وارڻ جو اعلان ڪيو.

8 مئي 1920ع

اخبارن ۾ سنڌ خلافت ڪاميٽي جون هدايتون شايع ٿيون ته سنڌ ۾ قائم ٿيل خلافت جون سموريون برانچون پنهنجي ميمبرن کان ٻن قسمن جو چندو وٺن، پهريون ميمبرشپ في جيڪا شاخ پنهنجي ڪم ڪار ۽ ڪارڪردگيءَ تي خرچ ڪري، ٻيو عطيو جيڪو ميمبرن کان سواءِ عوام کان به ورتو وڃي ۽ اها رقم سيٺ حاجي عبدالله هارون ڏي ڪراچيءَ ڏياري موڪلجي.

9 مئي 1920ع

جيڪب آباد ۾ خلافت تحريڪ جي سلسلي ۾ هڪ عام جلسو ٿيو، جنهن ۾ هندو خواهه مسلمانن جي وڏي تعداد شرڪت ڪئي.

12 مئي 1920ع

سنڌ خلافت ڪاميٽي جي صدر سيٺ حاجي عبدالله هارون ضلعي لاڙڪاڻي جي مکيه خلافتي اڳواڻ پيرتراب علي شاهه ڏي خط لکي صلاح ورتي ته جيڪب آباد ۾ خلافتي اڳواڻن ۽ ورڪرن جون گرفتاريون ٿيون آهن، ان ڪري ڪهڙو طريقو اختيار ڪجي جو ماڻهن مان ڊپ ختم ٿي، ان کان سواءِ هي صلاح به پڇي آهي ته هجرت وارو ڪم مخفي هلائجي يا پڌري پٽ ڪجي.

12 مئي 1920ع

مرڪزي خلافت ڪاميٽيءَ جو اجلاس بمبئي ۾ ٿيو، سنڌ مان حاجي عبدالله هارون، مولانا محمد صادق کڏي واري، شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ ڊاڪٽر نور محمد شيخ شرڪت ڪئي، هن اجلاس ۾ عدم تعاون جي تحريڪ کي آخري شڪل ڏني وئي.

12 مئي 1920ع

مرڪزي خلافت ڪاميٽيءَ گورنر جنرل کي شملا ۾ درخواست پيش ڪئي، جنهن ۾ چيو ويو هو ته برطانيه سرڪار ترڪيءَ سان جنگي ملڪ وارو برتاؤ نه ڪري ۽ انهيءَ سلسلي ۾ هندستان جي مسلمانن جي جذبن جو قدر ڪيو وڃي.

انهيءَ درخواست تي سنڌ مان سيٺ حاجي عبدالله هارون، مولانا تاج محمود امروٽي، منشي امين الدين، شيخ عبدالمجيد، محمد خان، ڊاڪٽر ايم اي احمد، اسدالله شاهه، مولانا محمد صادق، جان محمد جوڻيجي، مولوي عبدالغفور جيڪب آبادي، مولوي عبدالخالق مورائي، مولوي پير راشد الله شاهه، مولوي حڪيم فضل محمد، مولوي محمد صديق مورائي، محمد هاشم ”مخلص“ ۽ حاجي احمد علي ڊينگاڻ واري صحيحون ڪيون هيون.

15 مئي 1920ع

هندستان جي وائسراءِ ۽ گورنر جنرل پنهنجي پڌرنامي نمبر 3072 ذريعي مسلمانن کي ٻڌايو ته اڄ اتحادين جي سپريم ڪائونسل ترڪيءَ سان جيڪي عهدنامي وارا فيصلا ڪيا هئا انهن کي پڌرو ڪيو ويو آهي.. انهيءَ صلح نامي ۾ اهڙا شرط به آهن جيڪي مسلمانن جي دلين کي درد رسائيندا... ان ڪري مان هينئر اوهان جي مصيبت جي وقت ۾ توهان کي دلي همدرديءَ جو پيغام موڪلڻ ٿو گهران... مان اميد ٿو ڪيان ته اوهان صلح جا شرط صبر، همت ۽ تحمل سان برسر ڪندؤ ۽ برطانوي تاج سان پنهنجي وفاداري واري وعدي کي روشن ۽ بي داغ رکندو. اهو پڌرنامو ۽ صلح جا شرط ”گل حيات“ ۾ محفوظ آهن.

15 مئي 1920ع

خيرپورناٿن شاهه ۾ سيد غلام شاهه جي صدارت هيٺ جلسو ٿيو، جنهن ۾ سرڪار سان قطع تعلقات ڪرڻ، جيڪب آباد جي ڊپٽي ڪمشنر (ڪليڪٽر) جي خلافيتن کي قيد ڪرڻ واري حڪم نامي کي نندڻ، هجرت تحريڪ لاءِ ماڻهن کي همٿائڻ، هندو مسلم اتحاد قائم ڪرڻ ۽ امير امان الله خان کي هندستان اچڻ جي اجازت ڏيڻ تي افغانستان سرڪار جي شڪرئي ادا ڪرڻ بابت ٺهراءُ بحال ڪيا ويا.

17 مئي 1920ع

مٺياڻي ۾ پير تراب علي شاهه جي صدارت هيٺ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ مولوي فضل محمد ۽ مولوي ڪريم بخش خلافت جي مسئلي تي تقريرون ڪيون، جلسي جو انتظام ميان محمد صديق ۽ خير محمد زميندارن ڪيو هو.

20 مئي 1920ع

ضلعي لاڙڪاڻي جي هيٺ ڄاڻايل ملن سرڪاري گرانٽ وٺڻ کان انڪار ڪري ”عدم تعاون تحريڪ“ جون تقاضائون پوريون ڪيون، خليفو محمد سليمان (مريد ماڇي، ميروخان)، مولوي محمد حسن (سجاول گوپانگ)، مولوي دين محمد (بٺي)، مولوي محمد عالم (محبوب تنيو)، مولوي محمد اعظم (پنڊ، ميروخان)، ملان عمران (ٽنڊو علي مراد)، مولوي خير محمد (ڇٽو مويو)، مولوي فتح محمد (حاصل جمالي)، مولوي قادر بخش (ڊرٻ چانڊيو) ۽ حافظ عبدالغني (ڀنڀو خان چانڊيو)، انهن سمورن ملان اسڪولن جي ڊپٽي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر کي پنهنجي فيصلي کان واقف پڻ ڪيو.

20 مئي 1920ع

سنڌ ۾ ”خلافت ڪاميٽي“ منظم نموني سان تشڪيل ڏني وئي، عهديدارن هن ريت بڻا ويا،

صدر سيٺ حاجي عبدالله هارون، نائب صدر مولانا تاج محمد امروٽي، جوائنٽ سيڪريٽري حڪيم شمس الدين، خزانچي سيٺ حاجي عبدالله هارون.

20 مئي 1920ع

جيڪب آباد ۾ سنڌ خلافت ڪانفرنس ٿي.

22 مئي 1920ع

حيدرآباد ۾ خلافت ڪاميٽيءَ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ قطع تعلقات جي تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ٻاويهن ميمبرن جي هڪ الڳ ڪاميٽي ٺاهي وئي، ان کان سواءِ هن گڏجاڻي ۾ سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ جون چونڊون به ڪيون ويون، جيڪي هن ريت ٿيون.

صدر حاجي عبدالله هارون، نائب صدر مولانا تاج محمد امروٽي، سيڪريٽري جان محمد جوڻيجو.

22 مئي 1920ع

حيدرآباد ۾ پير تراب علي شاهه جي صدارت هيٺ ”هجرت ڪاميٽي“ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلو ڪيوويو ته گورنر جي پوليٽيڪل سيڪريٽري کي تار ذريعي اطلاع ڪيو وڃي ته سنڌجا پنجويهه هزار مسلمان انگريز سرڪار جي مذهبي معاملات ۾ مداخلت واري پاليسيءَ جي خلاف احتجاج طور افغانستان هجرت ڪرڻ لاءِ تيار آهن.

22 کان 23 مئي 1920ع

ڇنڇر ۽ آچر ڏينهن نور محمد وڪيل جي جاءِ تي سنڌ پروانشنل خلافت ڪاميٽيءَجو اجلاس حيدرآباد ۾ ٿيو، هن گڏجاڻيءَ ۾ خلافت ڪاميٽيءَ جي قاعدائي قانون ٺاهڻ، چندي گڏ ڪرڻ لاءِ ڪاميٽيون ٺاهڻ، سنڌ جي هنرن کي ترقي وٺرائڻ، خلافت دشمن ۽ خلافتي آزار عملدارن خلاف ويچار ڪرڻ، هجرت ڪرڻ، قطع تعلقات تي عمل ڪرڻ لاءِ سوچڻ جهڙن اهم ڳالهين تي غور ويچار ڪيو ويو.

31 مئي 1920ع

جيڪب اباد خلافت ڪانفرنس جي ڪاميابيءَ کان پريشان ٿي وقت جي سرڪار خلافتين تي ڏاڍ ڪرڻ شروع ڪيا، مثلاً سردار رسول بخش کي گرفتار ڪري ٻارنهن مهينن جي سزا ڏني وئي، منشي خدا بخش جيڪو عريضي نويس هو، ان جو لکيل درخواستون ڪورٽ قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ سپاهي محمد دائود جنهن ڪانفرنس جي موقعي تي استعيفا ڏني هئي، تنهن کي ايس پي مارڪٽ ڪڍي، انهن واقعن تي شيخ عبدالمجيد سنڌي هفتيوار ”الامين“ ۾ اداريو لکيو.

2 جون 1920ع

الوحيد جي شماري ۾ هجرت بابت هڪ هدايت نامو شايع ٿيو جنهن جو متن هن ريت آهي:

مسلمانو! خدا بزرگ کان دعا گهري پنهنجي منزل مقصود ڏانهن روانا ٿيو، هدايتون: (1) اهو مسلمان هجرت جو ارادو ڪري جيڪو تڪليفن ۽ مصيبتن سهڻ جي طاقت رکندو هجي، (2) اسلام جي خدمت جي ارادي سان هجرت جي نيت ڪري، (3) مهاجرن کي گهرجي ته جيترو سرمايو پاڻ سان گڏ کڻي سگهن سو کڻن، ڇو ته هجرت جو مقصد آهي ته هميشه لاءِ هندستان کي ڇڏي وڃي، جيئن رسول الله ﷺ جن هميشه لاءِ مڪي کي ڇڏي ويا ۽ ساري زندگي مديني ۾ گذاريائون، سڀني مهاجرن کي پنهنجي اهل و عيال سميت هجرت ڪرڻ جي شرعي اجازت آهي ۽ جو مهاجر فراغت سان پوري اهل و عيال سميت هجرت ڪري ته بيشڪ ڪري.

10 جون 1920ع

تيرٿ روچيرام هنڱوراڻي ”پريتم“، ڪراچيءَ ۾ ڄائو، جڏهن ڦوهه جوانيءَ کي پهتو ته هندستان جو ورهاڱو ٿيو ۽ هي لڏي وڃي بمبئي ۾ ويٺو، جيتوڻيڪ شاعريءَ جو آغاز سنڌ ۾ ئي ڪيوهيائين، پر هن ۾ وڃي ناول ۽ مضمون جي صنفن تي طبع آزمائي ڪيائين.

15 جون 1920ع

ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي ڇهه ماهي اجلاس جي صدارت لاڙڪاڻي ضلعي جي ڪليڪٽر ايڪاٽ ڪئي، جڏهن ته ان ۾ ميهڙ جي ڊپٽي ڪليڪٽر (چئنراءِ)، رتيديري جي ڊپٽي ڪليڪٽر (صديقي)، غلام محمد اسراڻ، احمد خان ڀٽي، پير بخش تنيئي، علي حسن هڪڙي، پير محمد ٿيٻي، قاضي محمد عالم، چوهڙ مل، حاجي امير علي لاهوري، محمد پناهه ڪلهوڙي، دوست محمد جتوئي، رب رکئي لاکي ۽ ڪوڙو مل شرڪت ڪئي.

اجلاس ۾ ڪيل فيصلن مان اهم هي آهن:

احمد خان ڀٽي کي سنڌ مدرسة الاسلام بورڊ تي نامز ڪرڻ، لوڪل بورڊ جي صدر ۽ نائب صدر جي آفيسن ۾ جهلي ڇڪندڙن جو پگهار ساڍين ڏهين روپين مان 12 رپيا ڪرڻ، ننڍن ملازمن جا ملازمتي مسئلا طئي ڪرڻ، آفيسن لاءِ سامان خريد ڪرڻ، ليڊي ڊفرن اسپتال شڪارپور کي 200 رپيا ڏيڻ، بيڪر عورتن جي اسپتال لاڙڪاڻي کي 400 رپيا ڏيڻ، لارينس انسٽيٽيوٽ ڪراچي کي 400 رپيا ڏيڻ، اکين جي اسپتال ڪراچيءَ کي 400 رپيا ڏيڻ، ميونسپل ڊسپينسري قمبر کي 800 رپيا ڏيڻ، جيڪب آباد هارس شو لاءِ 250 رپيا ڏيڻ، اي وي اسڪول دادو کي 700 رپيا ڏيڻ، لاڙڪاڻي مدرسه اسڪول کي 500 رپيا سالياني گرانٽ ڏيڻ، لي پي گاجريا کي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي چيف آفيسر طور مقرر ڪرڻ، ٽلٽي اي وي اسڪول کي 300 رپيا گرانٽ ڏيڻ، لاڙڪاڻه لوڪل بورڊ اسڪولن جا سپليمينٽري بل منظور ڪرڻ ۽ ضلعي جي ڊسپينسرين جي نظر ثاني ٿيل بجيٽ منظور ڪرڻ.

19 جون 1920ع

رتيديري ۾ اڄ رمضان جي عيد تي خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ شڪارپور جي منشي امان الله تقرير ڪئي، رتيديري جي خلاف تحريڪ دشمن قاضي گورماڻي ان خلاف حڪومت کي ٻڌايو ۽ لاڙڪاڻي جي سب انسپيڪٽر اميرالدين جانچ ڪرڻ لاءِ شڪارپور ويو.

21 جون 1920ع مطابق 3 شوال 1338ع

سيد تراب علي شاهه جي صدارت هيٺ لاڙڪاڻي ۾ هجرت ڪاميٽي جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلا ڪيا ويا ته:

1.       بيت المال گڏ ڪرڻ لاءِ ڪاميٽي تشڪيل ڏني وڃي.

2.       هجرت جو پهريون قافلو 9 جولاءِ 21 شوال تي لاڙڪاڻي مان روانو ٿئي.

3.       اهو قافلو رئيس جان محمد جوڻيجي صاحب ۽ حڪيم سيد احمد اختر جي سرپرستيءَ ۾ روانو ٿئي.

4.       بمبئي ۾ پئسن جمع ڪرڻ لاءِ شيخ عبدالعزيز کي موڪليو وڃي.

5.       ٻيو قافلو 15 ڏينهن بعد روانو ٿئي.

22 جون 1922ع

مرڪزي خلافت ڪاميٽيءَ هندستان جي وائسراءِ کي درخواست ڪئي ته ترڪن سان ڪيل سخت شرطن تي نظر ثاني ڪئي وڃي ٻئي صورت ۾ پهرين آگسٽ کان قطع تعلقات جي مهم هلائي ويندي، هن درخواست تي حاجي عبدالله هارون، مولانا تاج محمد امروٽي، ميان امين الدين منشي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، سيد اسدالله شاهه، مولوي محمد صادق، پير رشدالله شاهه، محمد هاشم مخلصت ۽ خلق مورائي کان سواءِ جان محمد جوڻيجي پڻ دستخط ڪئي.

24 جون 1920ع

سنڌ پروانشنل خلافت ڪاميٽي جي انتظاميه ڪاميٽي جي گڏجاڻي ڪراچي ۾ ٿي، جنهن ۾ قطع تعلقات کي ڪامياب بڻائڻ ان لاءِ پيرن ۽ عالمن کان تائيدي بيان يا فتوائون وٺڻ، تبليغي ڪم جي جائزي وٺڻ، هجرت ڪاميٽيءَ جي ٺهراءِ تي عملي امداد ڪرڻ ۽ مبلغن کي پگهارون ڏيڻ وغيره جهڙن اسمن تي غور ويچار ڪيو ويو، لاڙڪاڻي مان پير تراب علي شاهه ۽ پير علي انور شاهه راشدي هن گڏجاڻيءَ ۾ شريڪ ٿيا.

24 جون 1920ع

جيڪب آباد ۾ مولانا تاج محمود امروٽيءَ جي صدارت ۾ خلافت جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ ٺهراءُ پاس ڪيا ويا ته:

1.       ضلعي جيڪب اباد جي انتظاميه خلافتي ڪارڪنن تي جيڪي ظلم ڪيا آهن، تن جي جاچ لاءِ حڪومت هڪ ڪاميٽي مقرر ڪري.

2.       جيڪي نام نهاد مسلمان جيئن هزار خان کوسو ۽ سعد خان رند ۽ ٻيا خلافتي ڪارڪنن کي تڪليفون ڏئي رهيا، انهن کي پنهنجي حرڪتن کان باز اچڻ گهرجي نه ته ٻئي حالت ۾ هو نتيجن جا ذميدار پاڻ هوندا.

29 جون 1920ع

مسٽر شيرسنگ وڪيل جي صدارت ۾ ڊسٽرڪٽ ڪانگريس ڪاميٽي لاڙڪاڻي جي ميٽنگ ٿي، هن گڏجاڻي ۾ هڪ ٺهراءُ ذريعي تجويز ڪيو ويو ته اسپيشل سنڌ پراونشل ڪانفرنس جيڪا ستت ٿيڻ واري آهي ان جي صدارت لاءِ لالا لجپتراءِ يا بابوسين چندر کي دعوت ڏني وڃي.

1 جولاءِ 1920ع

ڪراچيءَ جي نوجوان سکن پنهنجي ڌرم ڀائرن ۽ ڪراچي واسين جي سماجي ۽ ڌرمي خدمت ڪرڻ لاءِ سنگ سک ايسوسئيشن جو بنياد رکيو.

2 جولاءِ 1920ع

ڪراچيءَ ۾ فرالي ڪاميڊي ڪمپني (Frawley Commedy Co.) نالي ناٽڪ منڊلي آکي جنهن ڪيترا ڏينهن مزاحيه انگريزي ڊراما اسٽيج ڪيا.

2 جولاءِ 1920ع

ڪراچيءَ ۾ مولانا تاج محمود امروٽيءَ جي صدارت هيٺ مذهبي عالمن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ جميعت العلماءِ سنڌ جو قيام عمل ۾ آندو ويو، هن گڏجاڻيءَ ۾ جماعت جو منشور به منظور ڪيو ويو.

3 جولاءِ 1920ع

اڄوڪي الوحيد پرچي ۾ رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي جي هجرت ڪندڙن لاءِ پڌرائي شايع ٿي، جنهن ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته ڊي ٽي ايس سکر وٽان خبر ملي آهي ته 9 جولاءِ 1920ع تي اسپيشل ٽرين لاڙڪاڻي ۾ اچي بيهندي، تنهن ڪري پهرين قافلي ۾ هلندڙ مهاجر پنهنجي ساٿين، رستي جي خرچ پکي ۽ ضروري سامان سميت 8 جولاءِ 1920ع مطابق 20 شوال لاڙڪاڻي پهچي وڃن.

3 جولاءِ 1920ع

الوحيد جي اڄوڪي پرچي ۾ خلافت بيت المال بابت انگ اکر شايع ٿيا، ٻڌايو ويو آهي، ته اپريل 1920ع ۾ جيڪو چندو ڪيو ويو ان ۾ بنگل ديري جي ميان سچو پٽي ڏهه رپيا چندو ڏنو.

7 جولاءِ 1920ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان پير عبدالستار جان سرهنديءَ جي صدارت هيٺ خالق ڏني هال ۾ عظيم الشان جلسو ٿيو، جنهن ۾ حاجي عبدالله هارون ۽ مولانا عبدالڪريم، درس تقريرون ڪيون، موقعي تي لعل چند امر ڏني مل کان سواءِ لاڙڪاڻي جي پير سيد علي انور شاهه راشدي سنڌي زبان ۾ هڪ نهايت پرجوش ۽ جگر سوز شعر پڙهيو، هن ميڙ ۾ قطع تعلقات جي تحريڪ تي روشني وڌي وئي ۽ ماڻهن کي ان جي پروگرام ۽ طريقه ڪار کان آگاهه ڪيو ويو.

17 جولاءِ 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ پهرين صفحي تي افغانسان جي تاجدار جو اعلان شايع ٿيو، جيڪو هن هجرت جي حامي مهاجرن جي حق ۾ پڌرو ڪيو هو، انهيءَ اعلان جو متن هيٺ ڏجي ٿو:

اي شيردل افغانو! اي غيرت مند مسلمانو! اڄ تائين اسان حضرت سيد مرسلين صلعم جن جي زندگي شان بقا جي راهه ۾ جنهن خدا ڪاري ۽ جان نثاريءَ جو ثبوت ڏنو آهي، سو اوهان کي خوب معلوم آهي، دعوت افغانستان دولت برطانيه جي مقابلي جنهن مردانه همت کان ڪم ورتو آهي، تنهن جو اهو نتيجو ٿيو آهي ته اڄ افغانستان اندروني ۽ بيروني ڪمن ۾ بلڪل آزاد آهي، افغانستان جي آزاد شخصيتن تي فرض آهي ته انهن پيارن مهمانن، انهن ايماندار مسلمانن، انهن راهه دين جي فداين، انهن ستم رسيده مظلومن، انهن وطن کان وچڙيل توحيد جي فرزندن لاءِ همدرديءَ جون رسمون ۽ مهمان نوازيءَ جا حق بجا آڻين ۽ انهن جا يار غمگسار بڻجي وڃو،

حڪومت افغانستان جي طرفان انهن پيارن مهمانن جي لاءِ سڀئي حاجتون ۽ ضرورتن جي تڪميل ٿي چڪي آهي ۽ انهن مهاجرن لاءِ جنهن الله جي راهه ۾ ۽ عوام جي واسطي هجرت ڪئي آهي، دولت افغانستان وڏي خوشيءَ سان انهن ڀائرن جو نهايت خوشيءَ سان استقبال ڪري ٿي.

جڏهن هر علائقي جا مسلمان هجرت ڪري دارالڪفر مان هجرت ڪري دارالاسلام ۾ ايند اهئا ته خلفاء راشدين انهن سان اعليٰ مهمان نوازيءَ جون رسمون آڻيندا هئا، تنهن ڪري توهان کي به گهرجي ته اوهان به پنهنجن پيشوائن جي نقش قدم تي هلو، جڏهن اهي مهاجر افغانستان پهچن ته انهن جو گرم جوشيءَ سان استقبال ڪيو وڃي ۽ انهن هدايتن موجب ڳوٺن جي معزز وڏيرن لاءِ اهو آهي ته هو سندن هڪ رات مهماني به ڪن.

اي ملت غيور! انهن مهاجرن جا انصار بڻجي ستم رسيده مظلومن جي حمايت ڪريو.

8 جولاءِ 1920ع

هجرت ڪندڙ خلافتي اچي لاڙڪاڻي ۾ گڏ ٿيا ۽ رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي سان رابطو قائم ڪيائون.

9 جولاءِ 1920ع

سيارن ستن سون ماڻهن تي مشتمل هجرت جو پهريون قافلو لاڙڪاڻي کان روانو ٿيو، کين الوداع ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان لڳ ڀڳ پنجاهه هزار کان ماڻهو اچي موجود ٿيا هئا، شهر ۾ ميلي جهڙو ماحول ٿي ڏسڻ ۾ آيو.

هن الوداعي تقريب جا تفصيل ”الوحيد“ اخبار جي 14 جولاءِ 1920ع واري پرچي ۾ شايع ٿيا، ان کان سواءِ انهي ڏينهن جي منظر نگاري مولوي دين محمد ”وفائي“ پنهنجي ڪتاب ”يادجانان“ ۾ به ڪئي آهي،  هو لکي ٿو ته اهو ڏينهن هڪ اهڙو تاريخي ڏينهن هيو، جنهن جي سچي ڪيفيت ۽ حقيقت عبارت آرائي يا قلم جي معرفت بيان ڪرڻ سخت مشڪل آهي، لاڙڪاڻي جي سرزمين اهڙو خوشي ۽ غم شادي ۽ ماتم جو هڪ ٻئي سان گڏيل ڏينهن ڪو نه ڏٺو هوندو.

11 جولاءِ 1920ع

سيٺ حاجي عبدالله هارون صدر ”سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽي“ سنڌي مهارجن ڏانهن تار موڪلي جنهن جو متن هن ريت آهي.

جيتوڻيڪ اوهان جي جدائي ڏاڍي ڏکي آهي ته سنڌ ۾ نوڪر شاهي ظلمن سببان مجبور ٿي جو اوهان جا خود رضائي ۽ خود قرباني جا احساس ڏيکاري اهي قابل تعريف آهي، اميد اٿم ته توهان اتي باسلامت پهتا آهيو، سڄي قافلي کي منهنجي طرفان مبارڪون ڏجو، مون کي اميد آهي ته اوهان جو قافلو اسلامي سلطنت افغانستان ۾ هڪ چڱي بيٺڪ برپا ڪندو، مهرباني ڪري اسان سان رستو رکندا اچو، جيئن جتي به هجو اتي اسان جون دليون پيوند رهن منهنجي طرفان سمورن سنگتين جو شڪريو به ادا ڪندا، جو هنن خلافت جي ڪم ۾ بالڪل گهڻي مدد ڏني، هاڻي خدا حافظ خدا اوهان جو نگهبان، قرآن ڪريم اوهان جو هادي ۽ اسلام جي بلندي اوهان جو مقصد آهي.

هي تار رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي ڏانهن/معرفت موڪلي وئي.

11 جولاءِ 1920ع

سنڌي مهاجرن جي اسپيشل ٽرين ملتان پهتي ته سندن شاندار استقبال ڪيو ويو، ماڻهن جي هجوم ۽ جوش سبب ٽرين وقت سر سفر لاءِ رواني ٿي نه سگهي ۽ اتي ان کي ڪجهه ڪلاڪ دير ٿي وئي.

12 جولاءِ 1920ع

سنڌي مهاجرن جو قافلو جنهن ۾ اٽڪل 510 مرد ۽ 200 عورتون ۽ ٻار هئا، سو آچر رات جو 2 وڳي 12 جولاءِ لاهور جي بادامي باغ اسٽيشن تي پهتو، لاهور واسين هن قافلي جو آڌرڀاءُ ڪيو، مهاجرن کي لاهور وارن 5 هزار ۽ امرتسروارن 2 هزار رپيا نذرانو ڏنو، ٻن ڪلاڪن ترسن کان پوءِ قافلو پشاور ڏانهن روانو ٿي ويو، پير تراب علي شاهه به هن قافلي سان گڏ هو ته جيئن کين پشاور تائين اماڻي سگهي.

14 جولاءِ 1920ع

الوهيد جي اڄوڪي پرچي ۾ ”الوداع مهاجرين“ جي نالي سان ليک شايع ٿيو، جنهن ۾ لاڙڪاڻي مان اسپيشل ٽرين رواني ٿيڻ جو اکين ڏٺو احوال ڏنو ويو، لکيو ويو ته سنڌ جي صوفي بزرگ حضرت شاهه ڀٽائي پنهنجي نماڻي ٻوليءَ ۾ درد ڀرين لفظن ۾ فرمايو آهي ته اڄ پڻ وايون ڪن وڻجارا وڃڻ جون، هلڻ هارا سپرين روئان تان نه رهن، آءُ جهليندي ڪيترو آيل، سامونڊين، پڳ جوڙي جن وڌا ٻيڙا ٻار ۾، 21 شوال 1334هه لاڙڪاڻي ۾ الوداع مهاجرين سنڌ جو ڏينهن هڪ اهڙو تاريخي ڏينهن ٿي گذريو آهي، جنهن سچي ڪيفيت ۽ اصل حقيقت کي ظاهر ڪيو، هڪ طرف غم ۽ سخت ترين مشڪل به هئي ته ٻئي طرف مذهبي محبت ۽ اسلامي غيرت جي قربان گاهه ۾ صدقي ٿيڻ جي شادي به، سنڌ جي هر گوشي مان هزارن جي تعداد ۾ ماڻهو عزيزان ملت مهاجرين سان الوداع ڪرڻ ۽ موڪلاڻ آيا هئا، اهي مذهبي مظلوميت کان تنگ اچي ڪفر ۽ ظلم کان آزاد ٿيڻ لاءِ پنهنجي اباڻي ملڪ کي ڇڏي رهيا هئا.

14 جولاءِ 1920ع

عبدالله ولد الهڏني چانڊئي جي ڳوٺ ٻيڙو چانڊيو ۾ ولادت ٿي ۽ هن اڳتي هلي عبدالله ”اثر“ جي نالي سان شاديءَ جي دنيا ۾ نالو ڪمايو، تعليم کاتي ۾ ملازمت ڪيائين ۽ 1976ع ۾ وفات ڪيائين.

17 جولاءِ 1920ع

ڳوٺ بٺي هڪڙا تعلقي ميروخان ۾ خلافت جي جلسي جي تياري ڪرڻ جي ڏوهه ۾ منشي الله بخش مولوي محمد عظيم، قاضي عزيز الله، وڏيري محمد امين ۽ حاجي غلام الله هڪڙي کي تعلقي مختيارڪار ذريعي حڪم پهتو ته اهي سڀ اڄوڪي تاريخ تي رتيديري جي ڊپٽي ڪليڪٽر وٽ حاضر ٿين، ليڪن انهن مان ڪو به سرڪاري سڏ تي نه ويو.

17 جولاءِ 1920ع

رتيديري جي ڊپٽي ڪليڪٽر، تعلقي جي مختيارڪار معرفت بٺيءَ جي منشي الله بخش مولوي محمد عظيم، قاضي عزيز الله، وڏيري محمد امين ۽ حاجي غلام الله هڪڙي کي اڄ پنهنجي دفتر ۾ گهرايو، ليڪن انهن خلافتين مان ڪو به وٽس نه ويو.

19 جولاءِ 1920ع

لاڙڪاڻي مان اسپيشل ٽرين ذريعي هجرت ڪندڙ خلافتي جلال آباد ۾ پهتا.

20 جولاءِ 1920ع

مولانا تاج محمد امروٽي جي صدارت هيٺ ”سنڌ جمعيت العلماءِ“ جي گڏجاڻي ٿي جنهن ۾:

1.       جمعي ۽ عيدين لاءِ تفصيلي ترجمي وارن خطبن تيار ڪرڻ

2.       پيرن ۽ زميندارن ۾ خلافت جي تبليغ ڪرڻ لاءِ وفد ٺاهڻ

3.       قطع تعلقات کي ديني فرض قرار ڏيڻ

4.       قطع تعلقات جي نتيجي ۾ ڇڏيل نوڪرين کي هٿ ڪرڻ کي حرام قرار ڏيڻ.

5.       سرڪاري ڏاڍ خلاف مذمت جو ڏينهن ملهائڻ.

6.       عالم اسلام جي علماءِ ڪرام جي متحده ڪانفرنس سڏرائڻ.

7.       سنڌ ۾ هڪ مشترڪه دارالفتويٰ قائم ڪرڻ.

بابت ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

20 جولاءِ 1920ع

”الوحيد“ جي شماري ۾ ”ترڪ موالات“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، هن ايڊيٽوريل ۾ عوام کي انگريز سرڪار خلاف عدم تعاون جي تحريڪ هلائڻ لاءِ اڀاريوويو هو، هي ايڊيٽوريل اڳتي هلي ايڊيٽر جي گرفتاريءَ جو ڪارڻ بڻيو.

21 جولاءِ 1920ع

لاڙڪاڻي ضلعي جي هيٺين ماڻهن ”عدم تعاون تحريڪ“ ۾ حصو وٺندي سرڪاري گرانٽ وٺڻ کان انڪار ڪيو.

حاجي غلام رسول (ڳوٺ ميوو جلباڻي)، ملان گل محمد (دڙو، وارهه) ۽ دين محمد (باڊهه)

21 جولاءِ 1920ع

ڳوٺ بٺي تعلقي ميروخان ۾ قاضي ابوالحسن عزيز الله ۽ ٻين خلافتين جي ڪوشش سان خلافت جو جلسو ٿيو.

22 جولاءِ 1920ع

لاڙڪاڻي مان ڪيترن خلافتين ان ڪري ملان اسڪول گرانٽ وٺڻ کان استعيفا ڏني ته وقت جي سرڪار دنيا جي مسلمانن کي ايذايو آهي ۽ ترڪيءَ جي مسئلي تي بي انصافيءَ کان ڪم ورتو آهي، حڪومت کان گرانٽ نه وٺڻ لاءِ درخواست ڏيندڙن ۾ حاجي غلام رسول جلباڻي وارهه ۽ دين محمد باڊهه ذڪرلائق آهن.

23 جولاءِ 1920ع

بمبئي جي گورنر، سنڌ ۾ خلافت تحريڪ، تحريڪي اڳواڻن ۽ خلافتي مبلغن تي ڇوهه ڇنڊيا ۽ بيان ۾ چيو ته سنڌ ۾ عوام کي برغلايو پيووڃي ته انگريز سرڪار جا فوجي مقدس مقامات ۾ داخل ٿي بي حرمتيءَ جو باعث ٿي رهيا آهن ۽ سرڪار ڪيترن هنڌن تي مسلمانن کي قرآن شريف پڙهڻ نه ٿي ڏي، گورنر انهيءَ ڳالهه جو چتاءُ ڏنو ته سنڌي خلافتي اڳواڻ جيڪڏهن انهيءَ ڳالهه کان باز نه آيا ته پوءِ سموري سنڌ سان بغاوت ائڪٽ لاڳو ڪيوويندو يا سنڌ جي اهڙن ضلعن ۾ انهيءَ ائڪٽ مطابق سختيءَ جو مظاهرو ڪيو ويندو، هن نوٽيفڪيشن جي ڪاپي ”گل حيات“ ۾ موجود آهي.

28 جولاءِ 1920ع

حڪومت جي حڪمت عملين سان اختلاف رکندي ”عدم تعاون تحريڪ“ ۾ شريڪ ٿيندي ضلعي لاڙڪاڻي جي هيٺ ڄاڻايل خلافتين سرڪاري ملازمتن سان استعيفائون ڏنيون:

الله بخش (پرائمري اسڪول منگواڻي)، جهان خان (پوليس جمعدار قمبر)، محمد معين (پوليس جمعدار قمبر)، امداد علي (پوليس جمعدار قمبر) هوت خان (پوليس جمعدار قمبر)، سومر (پيري پوليس ٿاڻو قمبر)، حاجي احمد (پوليس جمعدارقمبر)، مريد احمد (پوليس جمعدار قمبر)، محمد بخش (پوليس جمعدار قمبر)، محمد موسيٰ (ڪوٽوال، قمبر) ۽ نور محمد (ڪوٽوال، قمبر)

اهڙي طرح سرائي محمد گوپانگ ۽ سرائي الله ڏني سيال قمبر ميونسپالٽيءَ جي ميمبريءَ تان استعيفا ڏني.

23 جولاءِ 1920ع

اڄوڪي ”ڊيلي گزيٽ“ اخبار ۾ مختلف ضلعن مان هجرت ڪندڙن جا انگ اکر شايع ٿيا، جن مطابق لاڙڪاڻي ضلعي مان 750، جيڪب آباد ضلعي مان 113، سکر ضلعي مان 68،  يعني جملي 931 ماڻهن جولاءِ جي 23 تاريخ تائين افغانستان ڏانهن هجرت ڪئي، مهاجرن جو جيڪو قافلو ڪراچي کان روانو ٿيو هو، ان جي اڳواڻي شيخ عبدالعزيز ڪئي.

28 جولاءِ 1920ع

جيئن ته ”الوحيد“ جي انتظاميه مهلت نه هئڻ ڪري وقت تي ٻن هزار رپين جي ضمانت ادا ڪري نه سگهي، ان ڪري پرچو نڪري نه سگهيو.

20 جولاءِ 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ خبر شايع ٿي ته لاڙڪاڻي جي بچل شيديءَ ريلوي نوڪريءَ تان هٿ کڻي هجرت ڪرڻ جو ارادو ظاهر ڪيو ته ميان حاجي نور محمد شاهه عرب زميندار بقاپور لاڙڪاڻي هڪ سئو رپيا ۽ وڏيري ميان گل محمد ڦل زميندار لاڙڪاڻي پنجاهه رپيا کيس امداد طور ڏيڻ جو اعلان ڪيو.

29 جولاءِ 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ خبر شايع ٿي آهي ته ضلعي لاڙڪاڻي جي ڪيترن صاحبن ملان اسڪول جي گرانٽ کان استعيفا ڏني آهي، جن ماڻهن جا ان سلسلي ۾ نالا ڏنا ويا آهن. اهي آهن.

حاجي غلام رسول سمو خان جلباڻي تعلقو وارهه، دين محمد باڊهه تعلقو ڏوڪري.

30 جولاءِ 1920ع

مطابق 13 ذوالقعد 1338ع ڳوٺ بٺي هڪڙا، تعلقي ميروخان ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن جو اهتمام منشي الله بخش، مولوي محمد عظيم، قاضي عزيز الله، وڏيري محمد امين ۽ حاجي غلام الله هڪڙي ڪيو، ميڙاڪي جي صدارت مولانا مير محمد نورنگيءَ ڪئي، هن موقعي تي پير تراب علي شاهه، پنهنجي تقرير ۾ سنڌ جي ڪمشنر کي تنقيد جو نشانو بڻايو، اجلاس ۾ ڪيترا ٺهراءُ پاس ڪري حڪومت جي ترڪ دشمن پاليسيءَ جي مذمت ڪئي وئي.

31 جولاءِ 1920ع

سنڌ ۾ ٽيون خلافت ڏينهن (پهرين آگسٽ 1920ع) ملهائڻ لاءِ محمد خان سيڪريٽري سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽيءَ جي صحيح سان هدايتون جاري ٿيون، جيڪي هيون، سڀ ڪم بند رکيو وڃي، ٿي سگهي ته روزو رکيو وڃي، لفظن خيالن ۽ عمل ۾ ڪا زبردستي نه ڏيکارجي، دعائون گهريون وڃن ته الله تعاليٰ قوم جي بهبودي ڪري ۽ دنيا تي رحم ڪري، هڙتال خوشيءَ سان ڪجي نه ڪي دٻاءُ ڪجي، ترڪ موالات بابت ٺهراءُ پاس ڪجي، حڪومت سان تعاون ڪري حالات خراب نه ڪجن، ڪو به جلوس ٻاهر نه ڪڍيو وڃي ۽ اعزاز ۽ خطاب ڇڏيا وڃن.

31 جولاءِ 1920ع

حيدرآباد مان شيخ عبدالمجيد سنڌي تار ذريعي ”الوحيد“ جي ايڊيٽر کي اطلاع ڏنو ته هو الوحيد جي ضمانت جي رقم ۾ مدد ڏيڻ لاءِ پنهنجي طرفان پنجاهه رپيا ۽ پنهنجي گهر واريءَ طرفان سٺ رپين جو زيور ڏئي رهيو آهي.

31 جولاءِ 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي جي صفحي تي  لاڙڪاڻي ۾ ”هجرت ڪاميٽي“ جي جوائنٽ سيڪريٽريءَ جو اطلاع شايع ٿيو ته هجرت لاءِ سکر جي ٽرئفڪ مئنيجر کي ”اسپيشل ٽرين“ بابت جيڪا درخواست ڏني وئي هئي، ان جو جواب مليو آهي ته جيستائين گاڏيءَ جي قسم، مسافرن جو تعداد ۽ روانگيءَ جي تاريخ جو اطلاع نه ڏنو ويندو ان وقت تائين ٽرين جو بندوبست ڪري نه ٿو سگهجي.

31 جولاءِ 1920ع

پهرين آگسٽ تي عام هڙتال ڪرڻ لاءِ ”خلافت ڪاميٽي“ اشتهار شايع ڪرايا جيڪي سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي جي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ لڳايا ويا، اشتهارن ۾ لکيو ويو هئو ته اهو ڏينهن ڪيئن ملهائجي، هنن ۾ اپيل ڪئي وئي هئي ته جيڪي سچا مسلمان آهن ۽ جن جي دلين ۾ انهيءَ باهه جا ڪي شعلا آهن جا باهه عربستان جي واديءَ مان شروع ٿي ساري دنيا ۾ پکڙجي کوٽ، دغا، بي انصافي، لوڀ کي ساڙي ختم ڪيو، سي مسلمان پوئتي پير هرگز نه کڻندا.

1 آگسٽ 1920ع

سموريءَ سنڌ ۾ وڏي پئماني تي هنڌين ماڳين ”خلافت ڊي“ ملهايو ويو، عام هڙتال ڪئي وئي، جلسن ۽ جلوسن جو بندوبست ڪيو ويو ۽ حڪومت جي ترڪ دشمن پاليسيءَ جي مذمت ڪئي وئي.

1 آگسٽ 1920ع

خلافت ڪاميٽيءَ طرفان حڪومت خلاف عدم تعاون جي تحريڪ جو آغاز ٿيو، خلافتين سرڪاري عهدن، رتبن ۽ مالي امداد وٺڻ کان انڪار شروع ڪيو، ڪائونسلن لاءِ چونڊ وڙهڻ جو بائيڪاٽ ڪيو، ڪيترا دفعا هڙتالون ڪيون، جلوس ڪڍيا ۽ ملڪ ڇڏي افغانستان لڏي وڃڻ کي ترجيح ڏني، اها تحريڪ 12 فيبروري 1922ع تائين هلي.

1 آگسٽ 1920ع

پير جو ڳوٺ ۾ لڳ نئون ديرو ۾ مقامي خلافت ڪاميٽي ڪامياب هڙتال ڪرائي، انهيءَ حوالي سان ميڙاڪو ڪرايو ويو ۽ ان جي پڄاڻيءَ تي اسلام جي فروغ ۽ خلافت جي تحفظ لاءِ دعائون گهريون ويون.

1 آگسٽ 1920ع

لاڙڪاڻي سميت سموريءَ سنڌ ۾ ”ٽيون يوم خلافت“ ملهايو ويو ۽ ڪامياب هڙتال ڪئي وئي، سڄو ڏينهن دڪان بند رهيا ۽ ڪيترن ماڻهن هن ڏينهن تي روزا رکيا، خلافت ڪاميٽين طرفان هنڌين ماڳين ظهر جي نماز کان پوءِ جلسا ڪيا ويا، انهيءَ موقعي تي ”ترڪ موالات“ جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، قمبر ۾ حڪومت جي عوام دشمنيءَ واري حڪمت عملي جي مذمت ڪئي وئي.

1 آگسٽ 1920ع

ميروخان ۾ پير علي انور شاهه جي صدارت هيٺ ”مقامي خلافت ڪاميٽي“ طرفان ”خلافت ڊي“ ملهايو ويو، لڳ ڀڳ 500 ماڻهن جي ميڙ کي مولانا خوش محمد خطاب ڪيو، حڪومت جي ترڪ دشمني ۽ خلافت دشمن پاليسيءَ جي مذمت ڪرڻ لاءِ ٺهراءُ پاس ڪيا ويا ۽ حڪومت سان ”عدم تعاون“ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو.

3 آگسٽ 1920ع

حڪومتي حڪمت عملين سان اختلاف رکندي، خلافت تحريڪ جي سڏ تي لبيڪ چوندي، ڳوٺ محمد حسن جلباڻيءَ جي ملان محمد بچل سرڪاري گرانٽ وٺڻ ۽ سرڪاري ملازمت اختيار ڪرڻ کان انڪار ڪيو.

4 آگسٽ 1920ع

اڄوڪي ”الوحيد“ ۾ خبر شايع ٿي ته ميروخان مان الله ڏني ڪانسٽيبل ٿاڻو ميروخان نوڪريءَ تان استعيفا ڏني، ميروخان جي زميندار لطف علي ليسن ۽ اسڪول جي ميمبري شهري صفائي جي محڪمي تان استعيفا ڏني، ميروخان جي هڪ ٻئي زميندار رسول بخش به ائين ڪيو، تنيا ميروخان  جي زميندار محمد بچل به ساڳئي تند تنواري ۽ لعل خان شهر ميروخان سرڪاري اسٽئمپ فروشي کان بيزاري ڏيکاري، انهن خلافتين ”ترڪ موالات“ جي تحريڪ ۾ حصي وٺڻ لاءِ اهي عملي قدم کنيا.

5 آگسٽ 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ ”ترڪ موالات ميدان عمل ۾ قدم“ جي عنوان سان خبر ڇپي آهي ته سرائي محمد خان گوپانگ ۽ سرائي الله ڏتي سيال قمبر ميونسپل ميمبريءَ تان استعيفا ڏني آهي، اهڙي ريت سبحان خان پوليس ڪانسٽيبل ٿاڻو قمبر، محمد ياسين پوليس ڪانسٽيبل ٿاڻو قمبر، امداد علي پوليس ڪانسٽيبل ٿاڻو قمبر، هوت خان پوليس ڪانسٽيبل ٿاڻو قمبر، سومر ولد شاهه محمد پيري ٿاڻو قمبر، حاجي احمد پوليس ڪانسٽيبل ٿاڻو قمبر، موسيٰ ڪوٽوال قمبر، خدا بخش جمعدار نور واهه، ارباب پوليس ڪانسٽيبل قمبر، الله ڏنو ڪوٽوال سب ڊويزن آفيس قمبر جن پڻ پنهنجي ملازمت تان استعيفائون ڏنيون.

6 آگسٽ 1920ع

”ترڪ موالات تحريڪ“ ۾ حصو وٺندي ميروخان جي جن شخصيتن عهدا، رتبا ۽ نوڪريون ڇڏيون، انهن جا نالا ۽ تفصيل ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ شايع ٿيا، اهي آهن:

1.       الله ڏنو ڪانسٽيبل ٿاڻو ميروخان جنهن نوڪري ڇڏي.

2.       لطف علي زميندار، جنهن ليسن اسڪول جي ميمبري ۽ شهري صفائي واري ميمبريءَ تان استعيفا ڏني.

3.       رسول بخش خان زميندار، يار علي خان زميندار، محمد بچل تنيو زميندار پڻ ساڳي ريت لطف علي خان جيان ميمبرين تان استعيفا ڏني.

4.       ميروخان شهر جي لعل خان سرڪاري اسٽامپ فروشي ڪرڻ کان انڪار ڪيو.

8 آگسٽ 1920ع

سنڌي مهاجرن جو ٽيون قافلو لاهور کان پشاور روانو ٿي ويو.

8 آگسٽ 1920ع

ڳوٺ چيهو ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ مقررن مصر جي آزاديءَ وارين ڪوششن وٺڻ تي مصري عوام سان نظرياتي ۽ اخلاقي سهڪار جو عزم ڪيو ۽ عوام کي گذارش ڪئي ته هند ۽ سنڌ جي آزاديءَ لاءِ پاڻ پتوڙيو وڃي.

15 آگسٽ 1920ع

رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي جو جلال آباد مان موڪليل خط ”الوحيد“ ۾ شايع ٿيو، جنهن ۾ لکيو ويو هيو ته اسان سڀني سنڌي ڀائرن جي خدمت ۾ عرض ٿا ڪريون ته هن وقت شديد گرميءَ جي ڪري اوهان کي گهرجي ته هجرت جي ارادي کي معطل ڪرڻ فرمايو ته اوهان لاءِ بهتر آهي.

17 آگسٽ 1920ع

حڪيم شمس الدين احمد جي صدارت هيٺ لاڙڪاڻي خلافت ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن سال 21-1920ع لاءِ عهديدارن جي چونڊ ڪئي وئي، چونڊيل عهديدارن جو تفصيل هن ريت آهي.

پير علي انور شاهه (صدر)، سيٺ خداداد خان سرهيو (نائب صدر اول)، سيٺ عبدالرزاق (نائب صدر)، رحيم بخش (سيڪريٽري اول). ٽهلرام (سيڪريٽري ٻيو) ۽ سيٺ احمد الدين (خزانچي)

18 آگسٽ 1920ع

سنڌي مهاجرن جو ٽيون قافلو لاهور کان پشاور ڏانهن روانو ٿي ويو.

28 ۽ 29 آگسٽ 1920ع

”سنڌ خلافت ڪاميٽي“ جي سهڪار هيٺ حيدرآباد ۾ جلسو ٿيو، جنهن ۾ مسلمانن توڙي هندن جي وڏي انگ شرڪت ڪئي، جيئن ته هن جلسي ۾ ”ترڪ موالات“ جي تحريڪ تي غور ڪيو ويو ۽ اهو هڪ اهم مسئلو هئو، ان ڪري ان اجلاس ۾ مختلف ضلعن جيان لاڙڪاڻي ضلعي جي خلافتي اڳواڻن به ڀرپور نموني سان شرڪت ڪئي.

8 سيپٽمبر 1920ع

”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ پهرين صفحي تي حاجي عبدالله هارون جو ”بنام وڏيرو علي گوهر صاحب ڀٽو کليل خط“ شايع ٿيو، جنهن جو متن هن ريت آهي:

جناب من، توهان جو 29 آگسٽ 1920ع جو موڪليل خط مليو، جنهن ۾ توهان ڪائونسل آف اسٽيٽ ۾ ميمبريءَ لاءِ مسلمانن طرفان نمائنده جي حيثيت ۾ اميدوار بيهڻ جي خواهش ڏيکاريندي، آرزو ڪئي آهي ته آئون پنهنجي سر پنهنجن دوستن سميت توهان کي ان ڪم ۾ ووٽ ڏئي مدد ڪريان، ان بابت آئون توهان کان هنن ڳالهين جي بچڻ جي جرئت ڪري سگهان ٿو ته جنهن حالت ۾ توهان پاڻ کي مسلمانن جو نمائندو سمجهي اهو ڪم گوارا ۽ قبول ڪيو آهي ته توهان هن کان اڳ مسلمانن ۽ مذهب اسلام لاءِ هيٺين ضروري ڪمن بابت ڪهڙو ۽ ڪيترو حصو ورتو آهي ۽ جي نه ته ڪهڙا سبب آهن؟

هن کان اڳ مسلمانن جي سياسي يا پوليٽيڪل معاملات جي سڌارڻ ۽ انهن جي ضروري حقوق جي بچائڻ ۾ توهان ڪيتري قدر ڪوشان آهي، جي نه رهيا آهيون ته ڇو ۽ ان جو باعث ڇا آهي؟

مسلمانن جي قومي تعليم ۽ ترقي لاءِ توهان هن وقت تائين قلبي يا مالي يا بدني خدمت سان ڪيتري قدر امداد ڪئي آهي ۽ ان باري ۾ توهان ڇا ڪيو آهي جي نه ته ڇو؟ ان کان سواءِ جنهن حالت ۾ توهان سنڌ جي مسلمانن جي طرفان ڪائونسل آف اسٽيٽ ۾ ملڪي بهبوديءَ لاءِ نمائنده ٿي وڃڻ جو خيال ڪيو ٿا ته ان باري ۾ توهان کان وري ٻين هيٺين ڳالهين بابت پڇا ڪرڻ گهران ٿو ته توهان جو ان باري ۾ ڇا رايو آهي؟

1.       هندستان لاءِ سيلف گورنمينٽ يا سوراج حاصل ڪرڻ لاءِ جو عام مانهن يعني هندو مسلمانن جو رايو ٿي بيٺو آهي، ان بابت توهان جو ڇا رايو آهي.

2.       خلافت اسلاميه کي دوباره قائم ڪرڻ لاءِ هن وقت ڪهڙا اپاءُ وٺندا.

3.       پنجاب جا ظالم، مظلوم هندستانين جي وري عزت قائم ڪرڻ ۾ انصاف حاصل ڪرڻ لاءِ توهان ڪهڙي ڪوشش وٺي سگهون ٿا؟

توهان ان جاءِ تي اميدوار بيهڻ لاءِ جو پنهنجي حيثيت ۽ لياقت زميندار ۽ ماجسٽريٽ ۽ وائيس پريزيڊنٽ ۽ بئريسٽرايٽ لا جي  صورت ڏيکاري آهي، ان بابت معاف ڪندا جو منهنجي طبيعت ۾ اهي شيون ۽ القاب ان جاءِ جي حقدار بنائڻ لاءِ امداد ڪافي نه آهي، منهنجي مد نظر ته هي امر آهي ته ڏسان ته توهان جي دل ۾ قوم جو ڪيتري قدر درد آهي ۽ اسلام جو غم آهي، هندستان جي بهبوديءَ لاءِ ڪيتري قدر سرگرمي ڏيکاري رهيا آهيو؟

اميد آهي ته اها سموري حقيقت توهان جي مٿين جواب طلب ڳالهين جي جواب مان پڌري ٿي پوندي، جيڪڏهن مان پڇان ته توهان جو اهو ڪم به قومي همدرديءَ لاءِ هيو ڇا؟

فقط راقم: خادم الاسلام حاجي عبدالله هارون ڪراچي

10 سيپٽمبر 1920ع

ايڇ بي وارنگس ڪمپني (H.On Wasning’s Co) نالي ناٽڪ منڊلي ڪراچيءَ ۾ آئي، جنهن ڪيترا انگريزيءَ ۾ ڊراما اسٽيج ڪيا.

12 سيپٽمبر 1920ع

هجرت تحريڪ جي اڳواڻن کي به اهو اندازو نه هئو ته کين ماڻهن وٽان اسلام دوستي ۽ آزادي جي جذبي پٽاندر ايڏي وڏي موٽ ملندي جو خلافتي مهاجرن جو تعداد وڌي ويندو ۽ هنن لاءِ انتظام رکڻ ڏکيو ٿي پوندو، ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ مير زمان نالي ڪنهن شخص جو خط شايع ٿيو، جنهن ۾ چيو ويو ته ”هجرت انهيءَ واسطي بند ٿي آهي جو گهڻا ماڻهو ڪابل اچي ويا آهن، امير صاحب اعلان ڪيو آهي ته انهن آيل ماڻهن جو انتظام ٿي وڃي ان وقت تائين ڪو به شخص افغانستان نه اچي“

12 سيپٽمبر 1920ع

الوحيد جي اڄوڪي پرچي ۾ رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي جو پشاور کان لکيل خط شايع ٿيو، جنهن جو متن هن ريت آهي:

مڪرمي محترم، السلام عليڪم: مهاجر تمام گهڻي انداز ۾ افغانستان وڃي چڪا آهن ۽ هن وقت تائين چاليهه هزار مهاجر اتي موجود آهن،جن جو گهر ٻار سواءِ رستي جي نه آهي، سردي تمام جلد گهڻي اچي رهي آهي ۽ انهي ماڻهن کي ان سرديءَ جو شڪار ٿيڻ نه ڏجي، انهن جو مڪمل انتظام ڪرڻ گهرجي، انهيءَ ڪري افغانستان ۾ به هڪ اعلان ڪيو ويو آهي جيستائين حڪم ثاني ڏجي تيستائين هجرت ملتوي ڪئي وڃي، جڏهن انهن جو انتظام پورو ٿيندو، تڏهن ٻين مهاجرن کي گهرايو ويندو ۽ اميد قوي آهي ته جلد سڀ ڪجهه ٿي ويندو، عام ماڻهن کي خاطري لاءِ اطلاع ڏيو.

جان محمد از پشاور

13 سيپٽمبر 1920ع

لاڙڪاڻه ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو خصوصي اجلاس ضلعي جي ڪليڪٽر آئي ايس وي ايڪاٽ جي صدارت ۾ ٿيو، جنهن ۾ ميهڙ جي دپٽي ڪليڪٽر (چئنراءِ)، لاڙڪاڻي جي ڊپٽي ڪليڪٽر (ڏيارام)، سيوهڻ جي ڊپٽي ڪليڪٽر (صاحبزادي)، مولچند سخاوتراءِ، هاسومل ڪشنچند، چوهڙمل، حاجي امير علي لاهوري، خان صاحب غلام محمد اسراڻ، رب رکئي لاکي، علي حسن هڪڙي، خداداد خان انڙ، خان بهادر ڌڻي بخش جتوئي، دوست محمد ٿيٻي، سيٺ نارو مل ولرمل، پير محمد ٿيٻي، پير بخش تنئي ۽ چاڪر خان شرڪت ڪئي.

هن اجلاس ۾ ٿيل فيصلن مان مکيه هي آهن: لوڪل بورڊ فيصلو ڪيو ته خان صاحب شاهنواز ڀٽي کي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو پهريون غير سرڪاري صدر مقرر ڪيو وڃي، بنگل ديري ودياليه جي گرانٽ 700 رپيا ڪئي وڃي، جنوري 1920ع کان ”وار الائونس“ وڌائي ڏيڻ، رهيل بلن جي ادائگي ڪرڻ جي منظوري ڏيڻ، سرائي دوست محمد خان جتوئي جي وفات تي تعزيتي ٺهراءُ پاس ڪرڻ.

26 سيپٽمبر 1920ع

ڪراچيءَ ۾ سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ جي منتظم مجلس جو جلسو ٿيو، جنهن جي صدارت سيٺ امين الدين ڪئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ منتظم مجلس جي ميمبر پير تراب علي شاهه ۽ ٻين شرڪت ڪئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ ڪائونسلن جي بائڪاٽ ڪرڻ، قومي تعليم لاءِ مدرسا کولڻ، پنهنجون ڪائونسلون (پئنچاتون) ٺاهڻ ۽ ڏيهي سامان جي وڪري لاءِ اسٽور کولڻ وارن مسئلن تي ويچاريو ويو.

30 سيپٽمبر 1920ع

”رئيس المهاجرين“ جان محمد جوڻيجو، جيڪو سنڌي مهاجرن جي ٽرين ڀرائي افغانستان ويو هئو، سو چونڊ مهاجرن جو وفد ٺاهي افغانستان مان لاڙڪاڻي پهتو ته جيئن چندي ذريعي ڏوڪڙ گڏ ڪري افغانستان ۾ سنڌي مهاجرن جي آبادڪاري جو مسئلو حل ڪري سگهجي.

1 آڪٽوبر 1920ع

لاڙڪاڻي جي ڳوٺ عاقل ۾ زيب عاقليءَ جي ولادت ٿي، هن اڳتي هلي عروضي شاعريءَ ۽ صحافت ۾ نالو ڪمايو.

1 آڪٽوبر 1920ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان ڪائونسلن جي چونڊن خلاف مهم هلائڻ لاءِ ”بائڪاٽي هفتو“ ملهايو ويو، جيڪو 7 آڪٽوبر تائين هليو، خلافتين جو خيال هئو ته اهي چونڊون هڪ ڍونگ آهن، جنهن جي ذريعي فرنگي سرڪار پنهنجي وفادارن ۽ من پسند ماڻهن کي همدرد بڻائي هڪ وسيع حلقو ٺاهي وٺندي انهيءَ هفتي دوران هنڌين ماڳين ميڙاڪا ۽ جلسا ٿيا ۽ خلافتين انهن ۾ فرنگين جي سياسي چال کي وائکو ڪيو.

4 آڪٽوبر 1920ع

لاڙڪاڻه خلافت ڪاميٽيءَ جي اهتمام سان عوامي ميڙ ٿيو، جنهن ۾ مسلمانن کان سواءِ هندن جي وڏي انگ به شرڪت ڪئي، شرڪت ڪندڙن ۾ مولانا محمد صادق کڏي وارو، عبدالجبار ايڊووڪيٽ، شيخ عبدالعزيز، پير مٺل شاهه، پير فتح الدين، پير روح القدس، پير محمد مصطفيٰ، مولوي محمد عاقل عاقلي، مولوي محمد علي، پير نور الدين، سيٺ خداداد خان، سيٺ عبدالرزاق، سيٺ احمد دين، رحيم بخش ايڊووڪيٽ، مسٽر هريسنگ ايڊووڪيٽ، سيٺ گوبند بخش، مسٽر ٽهلرام ”لاڙڪاڻه گزيٽ“ جو ايڊيٽر، سيٺ ٿانور داس ۽ جان محمد جوڻيجو ميڙ جي صدارت مولانا تاج محمود امروٽي ڪئي، هن ميڙاڪي کي جان محمد جوڻيجي تقرير ڪئي ۽ افغانستان ڏانهن هجرت ڪرڻ واري تجربي ۽ عمل تي تفصيلي روشني وڌي.

6 آڪٽوبر 1920ع

نواب شاهه ۾ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان عوامي ميڙاڪو ٿيو، جنهن ۾ مقررين سرڪار جي اسلام ۽ ترڪ دشمن حڪمت عمليءَ جي مذمت ڪئي ۽ آخر ۾ ”ترڪ موالات“ واري ٺهراءُ کي وقتائتو ۽ مناسب فيصلو ڄاڻي ان کي بحال ڪيو ويو.

7 آڪٽوبر 1920ع

حيدرآباد ۾ خلافتين طرفان حڪومت خلاف ”عدم تعاون تحريڪ“ هلائڻ جي حوالي سان وڏو جلسو ٿيو، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، سيد قاضي اسدالله شاهه ٽکڙائي، مولوي عبدالله ۽ سيٺ امين الدين زوردار تقريرون ڪيون.

12 آڪٽوبر 1920ع

”الحق“ جي شماري ۾ مولانا تاج محمود امروٽي جي صدارت هيٺ ڪلڪتي ۾ ٿيل ”جمعيت العلماءِ هند“ جي خاص اجلاس جي ڪاروائي شايع ٿي.

25 آڪٽوبر 1920ع

ٽرمبڪ لال ديو شنڪر جي ”شري ونڪر آريا هٽ وردڪ ناٽڪ ڪمپني“ (جنهن ۾ 110 ماڻهو ڪم ڪندا هئا) طرفان کيمچند آسنهل طرفان قائم ڪيل/جوڙيل شيوارام ٿيٽر هال ۾ ”چترا ڪمار“ ڊرامو اسٽيج ڪيو ويو، جيڪو مزاحيه ڊرامو هئو، ٻئي ڏينهن تي وري ”برهم ڪماري“ ڊرامو اسٽيج ڪيو ويو.

27 آڪٽوبر 1920ع

”الوحيد“ اخبار جي ايڊيٽر تي سرڪار خلاف لکڻ ڪارڻ انڊين پينل ڪوڊ جي سيڪشن 500 هيٺ سٽي مئجسٽريٽ ڪراچي جي ڪورٽ ۾ ڪيس هليو.

28 آڪٽوبر 1920ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ مختلف ضلعن لاءِ تبليغي وفد (مبلغ) مقرر ڪيا ته جيئن اهي خلافت تحريڪ جي حقيقت ۽ مقصد، ترڪ موالات ۽ ڪائونسلن جي بائڪاٽ بابت عوام کي واقف ڪن ۽ کين تحريڪ ۾ عملي حصي وٺڻ تي آماده ڪن، ضلعي لاڙڪاڻي جيڪي مبلغ مقرر ڪيا ويا، اهي هئا، مولوي صاحب ۽ مولوي نور الحسن.

30 آڪٽوبر 1920ع

خلافت ڪاميٽيءَ جي سڏ تي سموريءَ سنڌ ۾ وڏي پئماني تي هڙتال رهي، حڪومت خلاف جلوس ڪڍيا ويا ۽ ترڪن خواهه خلافت جي حوالي سان همدردي ڏيکارڻ وارا ٺهراءُ بحال ڪيا ويا.

2 نومبر 1920ع

لاڙڪاڻي ۾ ”ترڪ موالات“ جي سلسلي ۾ شاهي جلسو ٿيو، جنهن جي صدارت مسٽر شيرسنگ وڪيل ڪئي، ڊسٽرڪٽ ڪانگريس ڪاميٽي جي اهتمام سان سڏايل هن فنڪشن ۾ ڊاڪٽر چوئٿرام، پروفيسر گهنشيام، پير تراب علي، پير علي انور شاهه، پنڊت امرسين، مسٽر ٽهلرام ”تراڪ موالات“ ۽ ڪائونسلن جي بائڪاٽ بابت تقريرون ڪيون.

ڪانگريس جي فيصلي کي مان ڏيندي لاڙڪاڻي جي حڪيم نارائڻ داس پنهنجي پٽ کي سرڪاري هاءِ اسڪول مان اٿاري ورتو.

5 نومبر 1920ع

”سنڌ خلافت ڪاميٽي“ جي سڏ تي هنڌين ماڳين جتي ڪاميٽي جي شاخ سرگرم عمل هئي، اتي جلسا ڪيا ويا ۽ ووٽ ڏيندڙن کي گذارشڪئي وئي ته هو ايندڙ چونڊن ۾ نه ته اميدوار بيهن ۽ نه وري ڪنهن اميدوار کي ووٽ ڏين، ڪائونسلن جي چونڊن جي بائڪاٽ کان علاوه خلافتين سان ٿيندڙ زيادتين تي به احتجاج ڪيو ويو ۽ ٻنهي مسئلن تي ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، لاڙڪاڻي ضلعي ۽ شهر جي خلافت ڪاميٽين پڻ اهڙين گڏجاڻين جو اهتمام ڪيو.

10 نومبر 1920ع

الوحيد جي اڄوڪي پرچي جي صفحي 3 تي خبر شايع ٿي آهي ته ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڪائونسلن جي بائڪاٽ جو ڪم نهايت زور شور سان ٿي رهيو آهي، ترڪ موالات جا پرچارڪ جنهن ۾ ڊاڪٽر چوئٿرام، پير سيد تراب علي شاهه، مشتر ٽهلرام ايڊيٽر لاڙڪاڻه گزيٽ، پنڊت امرسين ۽ پير علي انور شاهه شهرن جهڙوڪ نئون ديرو، بنگل ديرو، رتوديرو، ميروخان ۽ وارهه ۾ وڃي تقريرون ڪري ماڻهن کي سمجهايو.

11 نومبر 1920ع

ڳوٺ مبارڪ پور ۾ غلام قادر ڀٽي ۽ ميرپور ماٿيلي ۾ پير الاهي بخش جي صدارت هيٺ مقامي ”خلافت ڪاميٽيون“ جوڙيون ويون.

12 نومبر 1920ع

شڪارپور ۾ خلافت حريڪ جي حوالي سان عظيم الشان جلسو ٿيو، جنهن ۾ فرنگي سرڪار جي اسلام دشمن ۽ ترڪ دشمنيءَ جي مذمت ڪئي وئي.

13 نومبر 1920ع

ٺٽي ۾ قاضين جي تلاء واري ميدان ۾ پير غلام مجدد سرهنديءَ جي صدارت هيٺ خلافت تحريڪ جي حوالي سان هڪ عظيم الشان جلسو ٿيو، هن جلسي ۾ فرنگي سرڪار جي ترڪ ۽ اسلام دشمنيءَ جي مذمت ڪئي وئي ۽ ترڪن سان همدرديءَ جو اظهار ڪيو ويو.

16 نومبر 1920ع

”الوحيد“ اخبار ۾ ”ووٽرو! اڄ اوهان جو ڪهڙو فرض آهي؟“ جي عنوان هيٺ ليک ۾ ڏنو ويو ته ”جنهن سرڪار جي وزارت، ناصر ڪري وزير اعظم لايڊ جارج مسلمانن جي خلافت عظميٰ کي دغابازيءَ سان برباد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جا سرڪار روز بروز اوهان جي بهادر ليڊرن کي پئي گرفتار ڪري، جا سرڪار نوان ظلم پئي توهان تي ڪري، تنهن ڪري سرڪار جي ڪائونسلن ۾ پنهنجو ڪو به عيوضي نه موڪليو، جي عزت پسند ماڻهو توهان جي ووٽن هٿ ڪرڻ سان ڪائونسلن ۾ وڃڻ گهرن ٿا، تن کي ڇوٽ جواب ڏيو، انهن بي درد ۽ بي رحم پاپي اميدوارن کي بلڪل ووٽ نه ڏيو، دنيا کي پنهنجي سچائي ۽ همت جو پورو ثبوت ڏيکاريو، اڄ توهان جو فرض آهي ته سڀ ڪنهن پولنگ اسٽيشن تي چونڊ واري ڏينهن عام جلسا ڪري ماڻهن کي وري به سمجهايو.“

18 نومبر 1920ع

مقامي خلافت ڪاميٽي جي اهتمام سان ڏوڪريءَ ۾ عوامي ميڙ ٿيو، جنهن 27 ربيع الاول جي حوالي سان ۽ خلافت خواه خلافت تحريڪ جي نسبت سان تقريرون ڪيون ويون، آخر ۾ ٺهراءُ پاس ڪري مولوي عبدالڪريم چشتي، مولوي مولاداد ۽ ڀڳوانداس جي وطن ۽ تحريڪ لاءِ ڏنل قربانين جي واکاڻ ڪئي وئي.

24 نومبر 1920ع

”الوحيد“ جي ايڊيٽر قاضي عبدالرحمان کي گرفتار ڪيو ويو، ڇو ته هن پنهنجي ايڊيٽوريلن ۾ عوام کي انگريز سرڪار خلاف ڀڙڪايو هو.

4 ڊسمبر 1920ع

دهليءَ ۾ ”جميعت العلماء هند“ جو جلسو ٿيو ۽ ترڪ موالات جي حق ۾ فتويٰ جاري ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو، سنڌ مان شمس الدين احمد، حاجي محمد مولانا تاج محمود امروٽي ۽ عبدالخالق مورائي انهيءَ فتويٰ تي صحيحون ڪيون.

6 ڊسمبر 1920ع

رئيس المهاجرين جان محمد جوڻيجي کي اڄوڪي تاريخ تي جڊيشل ڪمشنر جي ڪراچيءَ واري ڪورٽ ۾ حاضر ٿيڻ جو حڪم مليو، پر هو پاڻ حاضر نه ٿيو ۽ لکي موڪليائين ته جيڪب آباد ۾ ڪيل جن تقريرن تي سرڪار مٿس ڪيس مڙهيو آهي، انهن جو عدالت کان پهتل نقل ڪوڙو آهي، هن اهو موقف ورتو ته جيئن هو افغاني شهري آهي، ان ڪري ڪورٽ اڳيان حاضر ٿيڻ لاءِ ضروري آهي ته ڪورٽ افغان سرڪار کان اهڙي موڪل وٺي ۽ خلافت ڪاميٽي معرفت اها ڪوشش وٺي.

11 ڊسمبر 1920ع

”مرڪزي خلافت ڪاميٽي“ جي اڳواڻن ۽ منتظمين مولانا شوڪت علي، يعقوب حسن، احمد حاجي صديق کتري ۽ سيف الدين ڪچلي طرفان سنڌ جي خلافتي اڳواڻن شموليت لاڙڪاڻي ضلعي جي خلافتي اڳواڻن ڏي خط لکيا ته 25 ڊسمبر 1920ع تي ناگپور ۾ مرڪزي خلافت ڪاميٽي جو اجلاس ٿي رهيو آهي، جنهن ڪاميٽيءَ بابت قاعدن ۽ ضابطن جي رپورٽ تي غور ڪرڻ کان سواءِ نون عهديدارن جي چونڊ به ڪئي ويندي، ان ڪري اوهان هن گڏجاڻيءَ ۾ اچي شريڪ ٿيو.

16 ڊسمبر 1920ع

ڪراچيءَ جي ڊي جي سنڌ ڪاليج ڊبيٽنگ سوسائٽي جي اهتمام سان مرزا قليچ بيگ مسلم تاريخ جو هڪ ڳجهو سانحو جي موضوع تي ليڪچر ٿيو، جن ۾ هن ڪربلا جي واقعي تي روشني وڌي، سندس ليڪچر ڪاليجي استادن ۽ شاگردن جي اڪثريت ٻڌو.

17 ڊسمبر 1920ع

ٻنو، تعلقي ميرپور بٺورو ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ پير محمد باقر، مولوي حاجي محمد سليمان ۽ مولوي محمد يوسف شرڪت ڪئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ ”جزيره العرب“ جي آزادي، هندو مسلم اتحاد قائم ڪرڻ ۽ پنجاب سرڪار جي ڏاڍائين جي مذمت بابت ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

19 ڊسمبر 1920ع

ڪراچيءَ ۾ سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽي جي منتطم ڪاميٽي جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ بيت المال جي حساب ڪتاب تي غور ڪرڻ، قومي تعليم لاءِ فنڊ گڏ ڪرڻ ۽ مبلغن جي رپورٽن جي جائزي وٺڻ کان سواءِ پير تراب علي شاهه پير علي انور شاهه ۽ عبدالجبار تي ٻڌل مستقل وفد تشڪيل ڏنو ويو.

21 ڊسمبر 1920ع

ڪراچيءَ ۾ سماجي خدمتون سرانجام ڏيندڙ تنظيم ”دي ينگ خواجه اسماعيليه ڪاٺيواڙي والنٽيئرس منڊل“ جون سال 1921ع لاءِ چونڊون ٿيون،جنهن مطابق جان محمد قاسم صدر، ڪاٺيائي ڪريم نائب صدر ۽ جان محمد ڀانجي سيڪريٽري چونڊيا ويا، مئنيجنگ ڪميٽي تي راجن ڀائي زيدا پريمجي، علي ڀائي، جيون ڀائي نانجي، نظر علي ڀائي، مولجي ڊوسا ۽ سنورجي پريمجي ميمبرن طور کنيا ويا.

29 ڊسمبر 1920ع

ڳوٺ مولوي محمد مبارڪ تعلقي بدين ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ ترڪ موالات تحريڪ جي حمايت ۽ انگريز سرڪار جي اسلام دشمنيءَ جي مذمت ڪئي وئي، هن ميڙاڪي ۾ ڪيترن مريدن پنهنجي مرشدن کي ڇڏڻ جو اعلان ڪيو، ڇو ته سندن مرشد خلافت تحريڪ جي مخالفت ۽ سرڪار جي مدد ڪري رهيا هئا.

31 ڊسمبر 1920ع

مولوي حاجي عزيز الله جي صدارت هيٺ نواب شاهه ۾ خلافت ڪاميٽيءَ جو ميڙاڪو ٿيو، جنهن ۾ ٺهراءُ ذريعي جيل وڌل خلافتين کي مبارڪون ڏنيون ويون ۽ انهيءَ عزم جو اظهار ڪيو ويو ته فرنگي سرڪار خلاف ۽ وطن جي راهه ۾ هر قرباني ڏني ويندي.