Gul hayat institute’s holdings On muslim league

FIRST PHASE OF SINDH MUSLIM LEAGUE

(Following Material/Information/Data relating to the first phase of MUSLIM League in Sindh, is available in institute).

1 A letter from Ghulam Ali Chagla dt: 20-01-1912 sent to the Secretary All-India Muslim League. (English/ Hand written/ Photo Stat).

2. A letter from Hafizula Shahabudin Baba dt: Feb:1912 addressed to the Secretary All-India Muslim League. (English / Typed/ photo Stat).

3. A letter from Hafizula Shahabudin dt: Feb: 1912 addressed to Ansari Assistant Secretary All-India Muslim League. ( English/ Typed/ Photo Stat).

4. A letter from the Hon’able G.M Bhurguri dt:04-06-1915 to the Hon’able Secretary All-India Muslim League. ( English/ Hand written/ Incomplete/ Photo Stat).

5. A letter from Secretary All-India Muslim League dt: 24-01-917 addressed to the Secretary Sindh Muslim League.( English/ Incomplete text).

6. A letter from Assistant Secretary All-India Muslim League dt: 07-05-1918 addressed to the Hon. Secretary Sindh Muslim. (English/ Typed/ Photo Stat).

7. A letter from A.M Ansari, Secretary Sindh Muslim League dt: Nil, addressed to Syed Zahur Ahmed Secretary All-India Muslim League. ( English/ Copied from the original one).

8. A letter from A.M Ansari, Secretary Sindh Muslim League dt: Nil, addressed to the Secretary All-India Muslim League. (English/Text Copied from the original one).

9. A letter from Ghulam Ali Chagla dt: 24-09-1917 addressed to Wazir Hassan. (English/ Photo Stat).

10. A telegram dt:25-09-1917 from Ghulam Ali Chagla sent to the Secretary All-India Muslim League. (Text Copied from original one).

11. A telegram dt: 05-11-1917 from Ghulam Ali Chagla sent to Wazir Hassan, Secretary All-India Muslim League. (Text Copied from the original/ English).

12. A letter from Sindh Muslim League dt: 07-11-1917 addressed to the Secretary all-India Muslim League. (English/ Typed/ Incomplete).

ACTIVITIES OF Sindh Muslim League

‘Sindh Muslim League conference-1938’ Reporting in the Indian Annual Register, (1938, English/ Photo stat).

‘Meeting of the Muslim National Guard Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 08-19-1939 (Sindhi/ Photo Stat).

‘Statement of Sindh Muslim league Leaders on the issue of Masjid Manzalgah’- Press Report published in Daily Al-Whaheed, dt: 18-08-1939 (Sindhi/ Photo Stat).

‘Sindh MuslimLeague function held at Karachi. Press Report published in Daily Al-Waheed, in its issue of 14-02-1939. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Sindh Muslim League Leader,Sir Haji Abdullah Haroon discusses Sindh problems with the victory of the Hind’. Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 14-10-1939. ( Sindhi / Photo Stat).

‘Statement of the President of the Sindh Muslim League regarding restorastion of Masjid Manzalgah. Press Report, Daily Al-Waheed, dt: 16-08-1940. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Meeting of the Sindh provincial Muslim League Council’ Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 16-08-1940. (Sindhi/ Photo Stat).

‘Circular letter/ Notice of the office Secretary of the Sindh Muslim League regarding celebration of 19th April (1940) as a solidetary day with Pakistan’. Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 13-04-1940 ( Sindhi/ Photo Stat).

‘Statement of the President of Sindh Muslim League regarding Hindu-Muslim relations in Sindh’. Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 06-01-1940. ( Sindhi/ Photo Stat).

‘Resolutions passed in the meeting of the Sindh Muslim League Council.’ Press report, Daily Al-Waheed, Dated: 28-12-1940. (Sindhi/Photo Stat).

‘Meeting of the Sindh Muslim League General Body.’ Press Report, daily Al-Waheed, Dated: 29-01-1940. (Sindhi/ Photo Stat)

“Meeting of the Sindh Provincial Muslim League” Press Report, Daily Al-Waheed, Dated: 24.1.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Circular of the Sindh Provincial Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 22.1.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Meeting of the Working Committee of the Sindh Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 27.2.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Statement of Sir Haji Abdullah Haroon regarding formation of “Sindh Cabinet”. Daily Al-Waheed, dated: 12.3.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“Muslim Journalist’s Association formed by the Sindh Muslim League”. Daily Al-Waheed, Dated: 3.4.1941. (Sindh/ Photo Stat)

“The meeting of the Working Committee of the Sindh provincial Muslim League.( Reporting in the Indian Annual Register, 1944 ,English/ Photo Stat)

ACTIVITIES OF VARIOUS BRANCHIES OF THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(This material consists of Press Reports published in the Daily Al-Waheed, Karachi. It is hand written and in Sindhi Language)

PAMPHLETS, POSTERS, BOOKLETS AND OTHER IMPORTANT DOCUMENTS

(Following documents are available and preserved in the institute.)

1. “Memorandum presented to Chelmsford by Sindh Muslim League in 1917,(English)

2. “Various Editorials and Articles regarding Hindu-Muslims relations in Sindh & Case of Natho Ram 1935-1947

3. “The report of the First Sindh Provincial Muslim League conference held at Karachi 1938.( English)

4. Editorial of Monthly TAUHEED , Karachi regarding Sindh Provincial Muslim League Conference 1938 (Sindh/ Photo Stat)

5. “Piigham-e-Haq, booklet by G.M.Nizami,1938(Sindh/Photo Stat)”

6. “Muslims, Congress & league” Book by Sheikh Abdul Hakim, President ,Jacobabad Muslim League. 1938.

7. “Why Muslim League for Sindh,” booklet by Haji Abdullah Haroon ,1938,(Sindhi/ Photo stat)

8. “ Some aspects of the Sindh Ministerial questions.” by Haji Abdullah Haroon, 1929(Sindhi/ Photo stat)

9. “Importance of the Musilm league for Sindh.” Pamphlet by Haji Abdul Haroon(Sindhi/ Photo stat)

10. “An Appeal to the Muslim League branch Sindh” by Haji Abdul Haoon(Sindh/ Photo stat)

11. Text/Darft of the PAKISTAN PLEDGE sworn at public meeting held at Karachi on 23.03.1941 (English/ Photo stat)

12. “Editorial of Daily Al Waheed” Dated 21.1.1941 regarding Sindh Assembly Advisory committee (Sindh/ Photo stat)

13. “Pakistan and United India” Booklet by Nazir Hussain, Haideri, 1942 (Sindhi /Photo stat)

14. Poster regarding celebration on23 March 1942 by Sindh Muslim League (Sindh/Photo Stat)

15. Sapasnama Presented to Quaid-e-Azam by A.Hamid Siddque 1943 (urdu/ original)

16. Manzoom Sapasnama presented to Quaid-e-Azam by A.Hamid Siddque (urdu/ Original)

17. Sapasnama presented to Quaid-e-Azam M.A Jinnah By the president, Sindh Maderssah 1943, (English/Original)

18. Editorial of monthly Tauheed, Karachi Regarding Annual session of Al-India Muslim League 1943 (Sindh / Photo stat )

19. Address of Chairman Welcome Committee delivered on the occasion of 31stAnnual session for All-India Muslim League held at Karachi in 1943 (Sindh/ Photo Stat)

20. Aims Objects and Constitution on of the Sindh Provincial Muslim League ,1943. (Sindh/ Photo Stat)

21. Issue of the Daily Gazette, Dated: 23.03.1944 containing editorial on Jinnah-Sikandar Pact (English/Original)

22. “How to achieve Pakistan” By G.A Nizami, 1945 (Sindhi/ Photo stat)

23. Taranai-Pakistan” by Ghulam Ahmed Nizami(Sindh/Original)

24. “Pakistan Aim of Muslim League”, Pamphlet by Qazi Muhammad Akbar, Gen. Secretary, Hyderabad District Muslim League. 1943(Sindh/ Photo Stat)

25. Election Poster Issued by G.M Syed, President Sindh Muslim League.1945(Sindh/ Original)

26. Editorial of weekly TOHEED, Karachi, Dated: Dec:1945 Against the Pakistani Movement (Sindh/Photo Stat)

27. “Sindh Politics”, Book by Mamtaz Ali of Shikarpur, 1945,(Sindh/Photo Stat)

28. Court Inquiry report on the Manzalagh Masjid Sukkur, 1945(English/Photo Stat)

29. A few letters by the Secretary of the Muslim Ladies Association, 1946 (Urdu/ Original)

30. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi, Dated: July 1946 regarding Ulemeh & Muslim League Relations (Sindh/ Photo stat)

31. “Our Pakistan,” Booklet by Tahira Aijaz Hussain Agha,1946 (Sindh/photo stat)

32. Proceedings of the Sindh Assembly, in connection with passing the condolence Resolutions on the sad death of the Quaid-e-Azam ,1947 (English,urdu,Sindhi/ Photo stat)

33. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi, Dated: April 1947, regarding the creation of Pakistan” (Sindh/ Photo stat)

34. Editorial of monthly TOUHEED, Karachi regarding the making Pakistan a Islamic state, 1947(Sindh/ Photo Sta)

35. Editorial of weekly TOUHEED, Karachi Dated July 1947 regarding future shape of Pakistan state.(Sindh /Photo Stat)

36. Editorial of monthly TOUHEED, Karachi, on the sad death of Sir Ghulam Hussain Hidayatullah”, Sept: 1948(Sindh/ Photo stat).

RESTORATION OF MASJID MANZALGAH SUKKUR:

(Sindh Muslim League launched the movement for the restoration of Masjid Manzalgah of Sukkur. The Gul Hayat institute has managed to preserve News Items, Press releases, Statements and relevant Material published in the Daily Al Waheed. Details of the material are as under)

BIOGHAPHICAL INFORMATION

(Gul Hayat institute has carried out research work on the life and achievements of Freedom Fighters, this institute is in position in providing such information and photographs of the following famous leaders and workers.

1.     Ghulam Ali Ghagla

2.     Sir Haji Abdul Haroon

3.     G.M Syed

4.     M.Ayoob Khuhro

5.     Rais Ghulam Muhammad Burguri

6.     Ghlam Mustafa Bhurgri

7.     Syed Hassan Bakhsh Shah

8.     Noor Muhammad Wakil

9.     Syed Khair Shah

10.                        Agha Nazar Ali Khan

11.                        Ghulam Nabi Pathan

12.                        Hafiz Khair Muhammad Odhi

13.                        Kazi Fazullah

14.                        Haji Ameer Ali Lahori

15.                        Ali Muhammad Shah Rashdi

16.                        Mukhdoom Ghulam Hayder

17.                        G.M. khan issran

18.                        Mrs. Jena bai Allana

19.                        Pir Ghulam Hyder shah

20.                        G.A. Allana

21.                        Sir Ghulam Hussian Hidayatullah

22.                        Miran Muhammad Shah

23.                        Mir Bunday Ali Khan

24.                        Syed Muhammad Ali Shah

25.                        Moulvi Zahurul Hassan Daris

26.                        Mir Rasool Bux Talpur

27.                        Muhammad Hashim Gozdar

28.                        Qazi Muhammad Akbar

29.                        Sheikh Abdul Majid Sindhi

30.                        Fakir Muhammad Unnar

31.                        Pir Ghulam Mujadid

32.                        Pir Ali Anwar Shah Rashdi

33.                        Allah Bux Khan Gabol

34.                        Sardar Nabi Bux Bhutto

35.                        Mir Ghulam Ali Talpur

36.                        Abdul Hameed Khan Issani

37.                        Muhammad Yusif Chandio

38.                        Muhammad Khan

39.                        Syed Ghulam Nabi Shah

40.                        Molana Deen Muhammad Wafai

41.                        Abdul Rehman

42.                        Hatim Ali Alvi

43.                        Hakim Shamiuddin

44.                        Mirza Nadir Beg

45.                        Haji Mola Bux Sommro

46.                        Ali Gohar Khan Lahori

47.                        Muhammad Usman Sommro

48.                        Agha Badaruddin

49.                        Abdul Satar Pirzado

50.                        Makhdom Talibul-Moula

51.                        Mahmood. A Haroon

52.                        Dr: Haji Ghulam Hassan

53.                        Mohammad Hashim Gazdar

54.                        Syed Ali Akbar Shah

55.                        Pir Illahi Bux

56.                        Sayed Qabool Muhammad Shah

57.                        Mir Bandah Ali Talpur

58.                        Pir Baqadar Shah

59.                        Mrs. Mariam Hoodboy

60.                        Mrs. Khadija Daudpoto

61.                        K.B Ghulam Muhammad Wasan

62.                        Mir Jaffar Khan Jamli

63.                        Sardar Kaisar Khan Bozdar

64.                        Pir Qurban Ali Shah

65.                        Ghulam Rasool Jatoi

HAJI ABDULLAH HAROON’S LETTERS RELATING TO THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(Sir Haji Abdullah Haroon played vital role in establishing, organizing and popularizing Muslim League in Sindh during last decade of British period. He wrote and sent so many letters to various political leaders and workers. Photo stat copies of his following letters addressed to G.M Syed are preserved in this institute).

YUSUF ABDULLAH’S LETTERS RELATING TO THE SINDH MUSLIM LEAGUE

(Photo state copies of the following letters addressed by Yusuf Abdullah Haroon are preserved in this institute)

G.M SYED PAPERS RELATING TO MUSLIM LEAGUE

(Photo Stat copies of the following papers are available in this institute).

1. S.K. Burhanullah’s letter (dt: 24.12.1940) addressed to G.M Syed.

2. G.M. Syed’s letter (dt: 30.12.1940) addressed to Haji Abdullah Haroon.

3. G.M.Syed ‘s letter (dt: 22.4.1941) addressed to M.A hafiz.

4. Statement of G.M Syed (dt: 13.4.1941) on turn of events in Sindh politics.

5. Circular latter by G.M Syed (dt: 19.2.1944)

6. Notes by G.M Syed on putting the Muslim League on a sound footing.

7. Meeting notice issued by G.M Syed (dt: 11.5.1945)

8. G.M Syed’s letter addressed to the convener, Central Parliamentary Board of the All- India Muslim League.

9. Circular letter to his friends

10. “Wanted: A new Outlook. A new ideology”. An article by G.M.Syed

11. Sindh Govt: Gazette Extra 18.2.1949.regarding position field by G.M Syed against Qazi Muhammad Akbar.

SYED ZAKIR ALI LETTERS

(Syed Zakir Ali, secretary central civil Defense committee of the All India Muslim League wrote a few letters to G.M Syed)

 1-Document

سنده شيشه دار دارالاشاعت جي طرفان

ڪتاب نمبر 1- سال ۱۹۴۲

پاڪستان ۽ اکنڊ هندوستان جو خيال خاڪو

از- نذير حسين ايڇ حيدري بدين

پهريون دفعو سڀ حق واسطا قائم. ڪاپيون: ۲۵۰

قيمت في ڪاپي: –۴–

پاڪستان ۾ ڇا ٿيندو؟

از قلم:- نذير حسين ايڇ حيدري بدين

پاڪستان! ڪهڙو نه پيارو نالو آهي. ڇو نه هجي؟ مسلمان هند جو نصيب العين. اسلاميان هندستان جو متحده واحد مطالبو ازان سواءِ پاڪ استان يعني پاڪن جي رهڻ جو هنڌ. پوءِ ڇو نه اهو نالو عزت ۽ توقير سان ورتو وڃي. اسلامي اخبارن تي نظر ڪريو ته جلي حرفن ۾ پاڪستان لکيل نظر ايندو مسلمان محلن مان وڃي گذرو ته پاڪستان ليکي جا نعرا ٻڌڻ ۾ ايندا. هندوستان جي هر مسلمان جو پاڪستان گويا جزوه ايمان ٿي ويو آهي. آخر اهو پاڪستان ڇا آهي؟ نالي مان ته ظاهر آهي ته اهو ملڪ جتي رڳو پاڪ ئي پاڪ هوندا. يعني ناپاڪن کي اتي رهڻ لاءِ ڪا به جڳهه نه هوندي. جنهن کي ٻين اکرن ۾ هن طرح ادا ڪري سگهجي ٿو ته حڪومت الاهيه جو دور دورو هوندو. قانون الاهي رائج هوندو جنهن جي روءِ سان شراب قطعا بند هوندو. چور جا هٿ ڪاٽيا ويندا، زاني کي سنگسار ڪرايو ويندو، بي نمازي کلي درا هڻايا ويندا، اقليتن جي هر طرح حفاظت ڪئي ويندي، لا اکراه في الدين تي سختيءَ سان عمل ڪيو ويندو. امن امان هوندو سلامتي هوندي رشوت خوري بند هوندي. محتاج خانه هوندا. مساوات هوندي سرمايه داري برباد ڪئي ويندي. کل مومنون اخوت تي عمل هوندو ڪو ڪنهن کان وڌيڪ نه هوندو نه ڪو غني هوندو نه ڪو اعظم نه غريب هوندو نه مسڪين محمود و اياز جو درجو هڪ جهڙو هوندو. وحشيا خانه بند هوندا. مسجدون آباد هونديون. هر طرف حمد خدا جا نغمه هوندا مطلب ته پاڪستان جي سرزمين جنت ارضي بڻيل هوندي. جيڪڏهن انهيءَ خيال سان پاڪستان قائم ڪيو وڃي ته ”دل مان شادم چشم مان روشن“ اسان جي اهڙي پاڪستان سان کلي همدردي آهي. پر ڇا؟ سچ پچ ائين ٿيندو؟ ڇا ائين ممڪن آهي ته پاڪستان جا پايو وجهندڙ مسٽر، خان صاحب خانبهادر، سر، آنريبل صاحب، جاگيرداري ۽ زمينداري کي خيرباد چوندا؟ رشوت شراب ۽ زنا کان توبهه ڪندا؟ پنهنجي زر خريد ٻانهن نوڪرن ۽ غلامن کي پاڻ جهڙو سمجهندا جيڪڏهن پاڻ به خلاف قانون ڪن ته پاڻ تي به حد شروع جاري ڪرائيندا؟ ڇا هندستان جي مسلمانن کان پڇيو ويو آهي ته هو قانون الاهي رائج ڪرائڻ چاهين ٿا؟

چوڻ ته بلڪل آسان آهي ته حڪومت الاهيه قائم ٿئي. مگر اسان پنهنجي ڪرتوتن تي به نظر ڪئي اهي ته اسان ڪري رهيا آهيون؟ قانون الاهي جي رائج ٿيڻ بعد اسان ڪيترو وقت انهيءَ حڪومت الاهي ۾ گذاري سگهنداسون؟ ”گفتن و کردن فرق دارد“.

اسان جي ته خيال ۾ حڪومت الاهيه (پاڪستان) قائم ڪرڻ وارا. اول پاڻ کي به ٻين مسلمانن کي پاڪ بڻائڻ جي ڪوشش ڪن. اسان کي پاڪستان ۾ گذارڻ جو لائق بڻائين. ان بعد پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪن. پر جيڪڏهن پاڪستان جي معنيٰ فقط مسلماني حڪومت آهي. جيئن اڳي مسلم سلطنتون قائم هيون جهڙوڪ ٻنهي اميه بني عباسي ترڪ، مغل حڪومتون. ته پوءِ آءُ عرض ڪندس ته اها حڪومت مسلماني حڪومت ته هوندي مگر پاڪستان نه هوندو. جنهن ۾ مذهب جي آڙ ۾ خون جون نديون وهايون وينديون ۽ ڀروارين امن پسند حڪومتن کي مسلمانن جي جارحانه ڪارروائين کان چين نه هوندو. شاهان وقت جون محلاتون ٻڪرين جي ڌڻن وانگر حسن ڪافر ادا ۽ شاهد ان رويي سان ڀريل هونديون پس پرده ته خود ارڪان حڪومت مئي نوشي ۾ مصروف هوندا مگر ظاهر شرابين لاَءِ شرعي حدون مقرر هونديون. راڳ ۽ ناچ جون مجلسون گرم هونديون. طبقاتي تقسيم هوندي ڪي ٻارهن هزاري هوندا ته ڪي ڏهه هزاري ڪي وري پنجهه هزاري ته ڪي وري هڪ هزاري ڪي ويچارا نان جوبن جا به محتاج هوندا. چالاڪ ۽ مڪار سرمايه دار خزانن جا مالڪ هوندا. غريب ۽ ٻالا ڀولا مصيبتن ۾ مبتلا جن جي دور حڪومتن ۾ ڪتن جا ته پيٽ پاليا ويندا مگر محتاج ۽ اپاهج رستن تي بکن سبب مرندا نظر ايندا. خوشامدڙيا ۽ ظالم فائز اليرام هوندا. مسلمانن جا بهترين دماغ نه ته مذهبي پيشوا جيل جي تاريڪ ڪوٺڙين ۾ بند هوندا. يا تيرن ۽ تلوارين سان ٽڪر ٽڪر ڪيا ويندا. معصوم ٻچن ۽ بيگناهه عورتن سان شاهي جيل خانه ڀريل هوندا. حوس پرستي اسلامي جهاد جو نالو اختيار ڪري بلائي بي درمان جي طرح. دنيا ۾ قتل غارت جي گرم بازاري لڳائي ڇڏيندي آزاد فطرت انسان کي جانورن وانگر غلام بڻايو ويندو. اقليت واريون قومون اڪثريت جي ظلم کان نانه رڪتان هونديون حصول زر ۽ طلب جاءِ خبر نه آهي ته انساني دنيا لاءِ ڪيتريون نيون مصيبتون پيدا ڪندو.

شايد وري به بيگناهه مقتولن جو خون رنگ آڻي. مظلومن جون آخرن عرش الاهيءَ کي لرزائي ڇڏين. قهر الاهي جوش ۾ اچي ۽ وري به شايد پاڪستان جي ظالمن کي ابدي غلاميءَ ۾ مبتلا ٿيڻو پوي. (ڏسو تاريخه اسلام دورحڪومت اميه ۽ عباسيه) ۽ پاڪستان جي عيوض غلامستان بڻجي وڃي. پر جيڪڏهن پاڪستان مان مطلب اڄڪلهه جي اسلامي جمهوري حڪومتن جهڙي حڪومت قائم ڪرڻ جو آهي. جهڙوڪ ترڪي وغيره تڏهن به انهيءَ حڪومت جو نالو پاڪستان موزون نه ٿندو. انهيءَ بهادرن جي پرده کي خيرباد چئي ڇڏيو آهي. جن حڪم خدا کي ٺڪرائي زالن کي جهاد جي اجازت ڏني آهي. جي قوميت ۽ وطنيت جي بتن جا پوڄاري آهن جي اسلام جي بجاءِ ترڪ هئڻ تي ناز ڪن ٿا. جن اسلامي مرڪزي زبان عربي جو بنياد مٽائڻ لاءِ ٻانگه ۽ نماز جي صورت تي مسخ ڪري ڇڏي آهي. جن جي دلين ۾ پنهنجي اسلامي ڀائرن لاءِ ڪا به همدردي ڪانهي. جن ايراني ڀائرن جي مصيبتن ۾ خير گيري نه ڪئي جي بيگنال جي ڏڪار وقت پنهنجي ڀائرن کي هڪ پائي به امداد نه ڏئي سگهيا. خالي ڪاغذي ٺهراءَ جي همدردي به نه ڪيائون انهن کان ته هندستاني غلام هزار بار بهتر آهن جن ۾ انساني همدردي آهي. مسلمانيت آهي، جيڪي پنهنجي ڀائرن جي تڪليفن کان متاثر ٿين ٿا جن جو نعرو آهي ”مسلم هين هم وطن هي سارا جهان همارا“ جي قوميت ۽ وطنيت جي بتن کان دور آهن. جن کي هندستان هئڻ تي ناز نه آهي. بلڪه ملسمان هئڻ تي ناز آهي جن غلام هوندي به آزاد ملڪن تي سوين احسان ڪيا آهن. جن غلاميءَ ۾ رهندي به ترڪي ۽ ٻين اسلامي حڪومتن لاءِ سوين تڪليفون ڏٺيون. پاڻيءَ جي طرح خلافت هلچل ۾ پئسو خرچ ڪيو گهر ٻار ڇڏي هجرتون ڪيون. قيد و بند جون تڪليفون ڏٺيون. زلزلن ۽ ڏوڪارن جي وقت ڪروڙين رپيا ڪٺا ڪري آزاد اسلامي حڪومتن خود ترڪن جي مدد ڪئي.

اسان ترڪ ٿيڻ نٿا چاهيون، اسان ايرانين کان بيزار آهيون. اسان جو افغانين سان سروڪار ڪونهي. اسان مسلمان ٿيڻ چاهيون ٿا. مومن ٿيڻ جا خواهان آهيون.

اسين وري به پاڪستان قائم ڪرڻ جي دعويدارن جي خدمت ۾ باادب عرض ڪنداسون ته اسان کي پاڪستان ۽ حقيقي پاڪستان گهرجي به ته مسلمانن جي حڪومت. پوءِ اها راهه جمهوري هجي يا سلطنت شاهي يا ڊڪٽيٽرشپ. يا ڪنهن ٻئي نموني جي. اسان کي پراڻي تاريخ مان تلخ تجربا حاصل ٿي چڪا آهن ته مسلمانن برسر اقتدار هئڻ وقت ڇا ڇا ڪيو تنهنڪري اسان پاڪستان صرف پاڪستان جا حامي آهيون جنهن جي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان جو ٻچو ٻچو پنهنجي خون جو آخري خطرو وهائڻ لاءِ تيار آهي. بشرطيڪ اسان کي يقين ٿئي ته حقيقي پاڪستان قائم ڪيو ويندو. باقي ٻي ڪا به حڪومت اسان جي لاءِ غلاميءَ جي تجديد ٿيندي پوءِ اها چاهي مسلمانن جي هجي يا غير مسلمانن جي. بقول علامه اقبال:

سروري زيبا فقط اس ذات هي همتا ڪوهي

حڪمران هي اڪه وهي باقي بتان آذري.

ان جو يقين هن صورت ۾ پيش ڪري سگهجي ٿو ته اسان جا پاڪستاني ليڊر اڄ جو اڄ شراب ڇڏي ڏين نمازي بڻجي وڃن. رشوت کي خيرباد چئي ڇڏين ڪٺا ڪيل خزانا راهه خدا ۾ لٽائي ڇڏين جاگيرداري ۽ زمينداري ختم ڪري ڇڏين مومن ۽ صرف مومن (پاڪ) بڻجي وڃن. ڪلبون، ناچ گهر وغيره هڪدم بند ڪري ڇڏين. اهو ئي پاڪستان حاصل ڪرڻ جو بهترين رستو آهي. جيڪڏهن ائين ڪرڻ لاءِ تيار نه آهن ته پوءِ پاڪستان دنيا جي ٻين قومن لاءِ تفريح جو سامان بڻجي ويندو.

اکنڊ هندستان ۾ ڇا ٿيندو؟

هن کان اڳي اسان جو مضمون پاڪستان ۾ ڇا ٿيندو شايع ٿي چڪو آهي انهيءَ مان هرگز اها مراد ڪا نه آهي ته اسان پاڪستان جي برخلاف آهيون يا مسلم ليگ جي مخالفت ۾ آهيون مگر انهيءَ مضمون لکڻ مان اسان جو مطلب ليڊر ان مسلم ليگ تي نڪته چيني آهي. گويا اسان جو مطلب آهي ته بني امين ۽ بني عباسين واري حڪومت اسان تي نه مڙهي وڃي ته ترڪن ۽ ايرانين واري حڪومت قائم ڪجي پاڪ آزادي ملڻ بعد پاڪستان ۽ صرف پاڪستان يعني حڪومت الاهي قائم ڪئي وڃي. هاڻي اسان هن مضمون ۾ ڏيکاريون ٿا ته اکنڊ هندوستان ۾ ڇا ٿيندو؟

هندن جو راڄ هوندو، هر گهر تي ٽرنگو جهنڊو ڦڙڪندو نظر ايندو، وندي ماترم جا ترانا هوندا، آذانون بند ڪيون وينديون، بي پردگي هوندي، نيم عرياني هوندي، غيرت جو ڏيوالو نڪري ويندو. بليڪ مارڪيٽ جو دور دورو هوندو. وياجن جون مصيبتون هونديون، مسجدن ۽ مسلماني عبادت گاهن تي حملا هوندا. مسلمانن جي زمينن جاگيرن تي واڻين جا قبضا هوندا. نه رڳو ڳئون ڪشي بند ڪئي ويندي پر هڪ هڪ گانءِ جي عيوض هزارن مسلمانن جون حياتيون وٺڻ سعادت ابدي سمجهي ويندي. ڳئو ماتا ۽ بيل باب جي هر جاءِ پوڄا هوندي انهن جو بول براز هوٽلن ۾ ۽ عام جڳهين تي مڪئي حاصل ڪرڻ لاءِ ڳري بها ۾ وڪامندو نظر ايندو ۽ ان کي ناز ۽ فخر سان پيتو ويندو. قرآن ڪريم جي ورقن ۾ ڄاڻي واڻي پڪوڙا ويڙهي وڪرو ڪيا ويندا، مسجدن کي مندرن ۽ گوردوارن ۾ تبديل ڪيو ويندو. مسلمانن کي ڄٽ وحشي، بدمعاش، چور، ڌاڙيل خوني ۽ گونڊو وغيره وغيره جي حقارت آميز نالن سان ياد ڪيو ويندو. جهاٽڪي جو گوشت عام جام مروج هوندو، اسلامي تهوارن جا جلوس بند ڪيا ويندا. مسجدن ۽ عبادتگاهن جي اڳيان بقنڊون ۽ ناقوس وڄايا ويندا. مسلمانن کي هندن جي پاڙن بلڪه شهرن کان حڪمن هڪايو ويندو. زالن کي عام آزادي ڏئي پرده ڪندڙ قومن کي زوري پردو ٺهرائڻ تي مجبور ڪيو ويندو. ڪنهن به مسلمان جي جان مال عزت محفوظ نه هوندي نه رڳو ايترو پر انهن ملڇن کان پارت ماتا جي مقدس سرزمين کي پاڪ ڪرڻ سعادت ابدي ۽ مڪئي جو ذريعو سمجهيو ويندو. هڪڙي خدا جي بدران ٽيهه ڪروڙن خدائن جي پوڄا هوندي. حجر ٺڪر ڀتر باهه پاڻي بلڪه دنيا جي هر چيز جي اڳيان گردن نياز خم ڪئي ويندي جئه سيتا رام جئه هند جئه ڀارت ماتا جا پرجوش نعره هر سمت کان ٻڌڻ ۾ ايندا سڀئي وڏا وڏا عهده هندن جي حوالي هوندا ۽ ظاهر ڪيو ويندو ته مسلمان اڃا انهن عهدن جا لائق ئي ڪو نه آهن آفيسن دڪانن ۽ ٻين سرڪاري خواهه غير سرڪاري ڪاروباري ۾ حسين ۽ نازڪ بدن عورتن کي مقرر ڪيو ويندو مسلمانن پاڙن ۾ امن قائم رکڻ جي آساني ۾ چٽي پوليس مقرر ڪئي ويندي ٿي سگهيو ته سندن گهرن ۽ عبادتگاهن کي به جلايو ويندو راهه ويندڙن مسلمانن تي ۽ مسلمانن جي گهرن تي اوچتو اوچتو حملا ڪيا ويندا ۽ ظاهر ڪيو ويندو ته مسلمان بدمعاش ۽ لفنگا آهن ۽ رستي هلندي هندو نيم عريان بازين سان مستي ٿا ڪن. (ڏسو ديش متر 2 مٿي1946) رشوت عام جام هوندي ۽ هندن لاءِ خاص ڪري رشوت وٺڻ گناهه نه هوندو ڇو ته هنن کي هر ڪڪيءَ تي ڏهه هزار ڏيئي ليتي ڏيڻي ٿي پوي. مسلمانن کي انهيءَ ڏوهه ۾ وڌ ۾ ڦاسي ۽ گهٽ ۾ گهٽ جنم ٽيپ ڏني ويندي. مسلمانن کي سياسي توڙي مذهبي طرح ڪرڻ لاءِ سندن مهاسڀا، فارورڊ بلاڪ وغيره وغيره، تحريڪون جاري ڪيون وينديون. ڪو به هندو پنهنجي رخسا رغبت سان به ٻئي مذهب ۾ داخل ٿي نه سگهندو شريفن ۽ اشرافن کي سربازار خواهه اخبارن ۾ دل کولي گاريون ڏنيون وينديون ڪو به مسلمان ائين نه چئي سگهندو ته آءُ اول هندوستاني آهيان پوءِ مسلمان نه چوڻ جي حالت ۾ سندس زبان ڪياڙيءَ کان ڪڍائي ويندي. اردو زبان جو دنيا مان ۽ خاص ڪري هندوستان مان قطعن قلج قمع ڪيو ويندو ان جي جاءِ تي ديتن ۽ راڪشن جي جهوني مندي ۽ سنسڪرت ٻوليءَ کي جڳهه ڏني ويندي هندوستان جي مرڪزي ۽ دفتري ٻولي هندي هوندي سڀ سرڪاري لکپڙهه خواه اخبارون وغيره ابتن اکرن ۾ لکيل نظر اينديون عربي ۽ فارسي جي تعليم ڏيارڻ ۽ وٺڻ قانوني طرح جرم قرار ڏنو ويندو ۽ عربي مدرسه ڪاليج وغيره بنياد کان اکيڙي انهن تي هندي ۽ سنسڪرت وديا شالائون تعمير ڪيون وينديون. مسلمان ڪا به سياسي خواه مذهبي تحريڪ جاري ڪري نه سگهندا. موجوده سڀني تحريڪن جو خاتمو ڪيو ويندو. ڪانگريس کانسواءِ ٻي سڀڪا تحريڪ خلاف قانون قرار ڏني ويندي.

مسلم ليگ جي سڀني ليڊرن کي ديش دروهي ٺهرائي مٿن مقدمه هلايا ويندا ۽ پوءِ کين عبرتناڪ سزائون ڏنيون وينديون. شڪم پرور ملن ۽ مولوين کي وظيفه ڏيئي ۽ سندن پگهار مقرر ڪري مسلم ليگ جي برخلاف پروپيگنڊا ڪئي ويندي. لکن ۽ ڪروڙين رپيا خرچ ڪري ۽ حسن ۽ شراب جون محفلون گرم ڪري ڪن عياش ۽ گمراهه مسلمانن کي خريد ڪري مسلمانن ۾ قوت وڌي ويندي. ڪلب ۾ وڃي ناچ ڪرڻ ۽ سکڻ هر عورت ۽ مرد لاءِ قانوني طرح ضروري قرار ڏنو ويندو. شراب خانا عام جام کوليا ويندا. هر شهر ۽ ڳوٺ ۾ شراب جون بٺيون کولايون وينديون ستيارٿ پرڪاش رنگيلا رسول ۽ تاريخ اسلام جهڙا منحوس ۽ واحيات ڪتاب عام جام شايع ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي جن ۾ مسلمانن جي پيشوائن کي جيڪي ڀري گاريون ڏنيون وينديون جنهن ڪري هر ملڪ هر صوبو هر شهر ۽ هر ڳوٺ ۾ هندو مسلم فساد متل هوندو برهمڻ کٿري ۽ وتشن کانسواءِ باقي ساري هندوستان جون قومون شودرن ۾ شمار ڪيون وينديون انهن سان جيڪڏهن ڪنهن جو ڪپڙو به لڳي ويو ته اکنڊ هندوستان جي ابن کي درياهه شاهه ۾ ڪپڙن سوڌو غوطو ڏيڻو پوندو. انسان جانورن ۽ ٺڪرن ڀترن ۾ ڪو به تفاوت نه رهندو. نانگن، بلائن، وڻن وغيره جي عزت به انسانن کان زياده هوندي ۽ اشرف المخلوقات انسان ٺڪرن ڀترن کان به ڪمتر ليکيو ويندو. باون ۽ ساڌن جي ٻيگهي مچي ويندي گداگرن جي ڪثرت کان دنيا تنگ اچي ويندي خوفناڪ جانورن ۽ درندن کي مارڻ جرم ٺهرايو ويندوجنهنڪري زراعت ۽ انسان جو مال جان هر وقت خطرن ۾ هوندو سورن جا ڌڻ پاليا ويندا ۽ انهن جو کير ۽ گوشت خوشيءَ سان نوش جان ڪيو ويندو جنهنڪري هزارين مرض ڦهليندا ڪارخانن ۽ وڏن وڏن ڏاڏن تي مڪار چالاڪ سرمايه دارن جو قبضو هوندو. مزدور ۽ هاري سواين ۽ وياجن ۾ تباهه ۽ برباد ٿي ويندا. ڪاسبين ۽ ڪڙمين جو ڪو به پرسار حال نه هوندو. مرڪز ۾  هندو سرمايه دار جي حڪومت هوندي جنهنڪري ڪو به غريبن ۽ مسڪينن جي فائدي جو ايڪٽ پاس ٿي نه سگهندو اکنڊ هندوستان فقط وياج خور واڻين ۽ کانڏي ٽولي وارن جي دنيا هوندي. قانون سرمايه دارين جي اکين جي اشاري جو نالو هوندو. پائي پائي ۽ پئسي پئسي تي انسانن جون حياتيون قانوني آڙ وٺي تباهه ڪيون وينديون سرمايه کي زمين ۾ دفن ڪري يا ٽجوڙين ۾ بند ڪري دنيائي تباهي آندي ويندي. اناج ۽ ٻيون زندگي جون ضروري شيون گهرن ۾ بند ڪري ذخيرو ڪيون وينديون ساري هندوستان تي ڏڪار جا آثار نمايان ٿيندا. غريب بيگانن وانگر رستن تي مرندا نظر ايندا شاهوڪار پنهنجي رنگ رلين ۾ مشغول هوندا. جنهنڪري قهر الاهي وري به جوش ۾ ايندو قدرت جو هٿ ظالمن کان انتقام وٺڻ جي لاءِ دراز ٿيندو ۽ سوني جهرڪي هندستان وري به پٿر جي گانءِ بڻجي ويندو. ماڻهون وحشين وانگر جهنگلن ۾ وڃي وڻن جي پنن وغيره تي گذران ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيندا.

اهڙي طرح انسانيت پنهنجي اولين دور جي طرف وري عود ڪئي ويندي. عاليشان شهر ۽ فلڪ برس عمارتون ويران نظر اينديون ۽ آئينده قومن لاءِ عبرت جو ٿيندو.

.................................................

اول هي پڙهو

حامد رمضليا. ڪن دوستن پڇيو ته جيڪڏهن هندو ۽ مسلمان پاڻ ۾ ٺهي نه سگهيا ۽ شملا ڪانفرنس به ڪامياب نه ٿي ۽ وزارتي ڊيليگيشن پاڪستان هندن جي مرضيءَ کانسواءِ مسلم ليگ جي سرائن ڪيو اقليتن وغيره جي سان جي حفاظت جي واسطي جيڪڏهن ڪو به سمجهوتو اڳواٽ نه ٿيو ته پاڪستان ۾ ڪهڙي حڪومت قائم ٿيندي؟ ۽ اهي اقليتون جن پاڪستان جي برخلاف شور مچايو آهي انهن سان پاڪستان جا ابا ڪهڙو سلوڪ ڪندا؟ پر جيڪڏهن انگريزن مسلمانن جي مطالبن کي ٺڪرائي سندن مرضي جي خلاف ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي سمجهوتا کانسواءِ آزادي اکنڊ هندوستان جي صورت ۾ ڪانگريس جي حوالي ڪئي ته اهي ڪهڙي طرح حڪومت هلائيندا؟ ڪانگريس جي مخالفن ۽ اکنڊ هندوستان جي دشمنن خصوصن پاڪستان جي حامين سان ڪهڙو سلوڪ ڪندا؟

انهن ٻنهي سوالن جو جواب اسان ڌرين جي................. تي گهري نظر ڪندي هن ڪتاب ۾ ناظرين جي اڳيان پيش ڪيون ٿا ۽ ان سان گڏ سڄي هندوستان جي هندو خواهه مسلمانن کي عرض ٿا ڪريون ته هو انهن حقيقتن کي مدنظر رکي هندستان جي ٻنهي مکيه جماعتن ڪانگريس ۽ مسلم ليگ تي زور آڻين ته هو اول اقليتن سان........................... حفاظت جا سمجهوتا ڪن ۽ ان...................... مڪمل آزادي وٺن..................... حالتن ۾ پاڪستان خواهه........................جدا پاڪستان ۽ آزاد هندستان ۾ امن قائم رهي سگهندو. پر جيڪڏهن ائين نه ڪيو ويو ۽ ڌريون پنهنجي طاقت جي زور سان برسر اقتدار آيون ته پوءِ يقين ڄاڻيو ته هن ڪتاب جو حرف اعراف صحيح نڪرندو. ڌريون هڪ ٻئي جي ضد ۾ هندوستان ۾ قتل و غارت خون ريزي ڦرلٽ بلڪه ان کان به زياده محشر مچائي ڇڏينديون ۽ اها آزادي هندوستان ﷢لاءِ تباهي بربادي جو پيش خيمون ٿيندو.

نذير حسين ”حيدري“

........................................

سنده شيشه دارالاشاعت جي مدد ڪريو

شيشان سنده جي سياسي ۽ مذهبي حقن جي حفاظت ۽ مذهبي تبليغ جو اهم ڪم سرانجام ڏيڻ لاءِ قائم ڪيو ويو آهي هر هڪ شهري تي قومي فرض آهي ته هن اداري جي امداد ڪري.

مئنيجر سنده شيشه دارالاشاعت بدين

........................................

هي ڪتاب مسٽر ميوه خان ولد مرحوم محمد بچل پنهنجي اماميه پرنٽنگ پريس حيدرآباد سنده ۾ ڇپيو ۽ نذير حسين ايڇ حيدري مئنيجر سنده شيشه دارالاشاعت بدين جي ڇپائي پڌرو ڪيو.

2-Document

پاڪستان جو صحيح رستو!

از قلم

رئيس الهداد خان شجراع

بي-اي-ايل-ايل-بي ايڊووڪيٽ

(رئيس اعظم) پيربخش شجراع

سکر

.........................

(دفع اول) قيمت –۲– (تعداد ۲۵۰۰)

آفتاب پرنٽنگ پريس، صدر، حيدرآباد سنڌ.

پاڪستان جو صحيح رستو!

ملڪ ميراث ڪسي نيست ڪه آيد زيدر

هرڪه شمشير زند سڪئه لا مش خوانند

اڄ چوطرف پاڪستان جو نعرو آهي ۽ پنهنجي حڪومت بڻائڻ جا ولولا آهن ۽ مسلمانن جي راڄ قائم ڪرڻ جي بيقراري آهي. اها بيقراري، اها تڙپ اهو جوش ۽ اهو ولولو هن ڳالهه جو دليل آهي ته مسلمان جون اکيون هينئر کلي چڪيون آهن ۽ هو هاڻي پنهنجي حڪومت قائم ڪرڻ کان گهٽ تي ڪنهن به صورت ۾ راضي ٿيڻ وارو ناهي ۽ هن جي دل پراڻي راڄ ۽ غلامي تي مطمئن رهڻ واري ناهي.

اسان جي نوجوانن جا انهي قسم جا ولولا ۽ خيالات قابل تعريف آهن ۽ هن ڳالهه جو دليل آهن ته اسان جو مستقبل روشن آهي ۽ اسان جو ”آئيندو“ شاندار آهي ۽ اسان جي قوم جو قافلو ڪنهن وقت ضرور انهي منزل مقصود تي هلي پهچندو جنهن لاءِ دليون بيقرار آهن ۽ قلب مضطرب آهن في الحقيقت هڪ مسلمان جو مقصد هڪ مختصر پاڪستان ۽ محدود حڪومت هرگز ناهي بلڪه اسلامي روايات ۽ دين اسلام جي تقاضا آهي ته مسلمان جي نگاهه وسيع هجي ۽ هن کي روءِ زمين جي چپي چپي تي الاهي حڪومت جي قيام کانسواءِ ٻي ڪا به حڪومت منظور نه هجي ۽ هو روءِ زمين تي اسلام کي غالب ڪرڻ لاءِ پنهنجي ويهن نهن جو زور خرچي پنهنجي موليٰ سان وڃي ملي. تاهم اسان جي نوجوانن جو هي مختصر مقصد به قابل عزت ۽ قابل تعريف آهي ۽ ترقي ڏانهن هڪ قدم آهي ۽ منزل مقصود جي بحربي ڪنار جو هڪ قطرو ضرور آهي.

اسلامي راڄ جو پهريون تخيل!

اسلامي حڪومت امام مهدي کان اڳ اچڻ جو تخمل ڪنهن به دماغ ۾ نه هو. ۽ غلبه اسلام ۽ پنهنجي حڪومت جو خيال نه ڪڏهين خواب ۾ به ڪنهن کي ياد ڪو نه هو اهڙي حالت ۾ 1931ع ۾ جنهن شخص سڀ کان پهريان ”اشارات“ لکي اسلامي حڪومت جي قيام جو مقصد مسلمانن اڳيان رهيو سو اهو شخص آهي جنهن جو نالو علامه عنايت الله خان مشرقي آهي ۽ هو ئي موجوده زماني ۾ انهيءِ تخيل جو باني ۽ اسلامي حڪومت جي مقصد جو ڏاڏو آدم آهي ۽ هن کان اڳ ڪنهن کي به انهيءِ ڳالهه جي يادگيري به ڪا نه هئي ۽ اسلامي حڪومت ۽ هندستان ۾ مسلمانن جو پنهنجو راڄ قائم ڪرڻ ڪنهن کي خواب و خيال ۾ به ڪو نه هو. علامه صاحب نه فقط هڪ ڪتاب انهيءَ مقصد لاءِ لکيو بلڪه هڪ قومي تحريڪ خاڪسار جماعت نالي به قائم ڪئي جا انهيءَ مقصد جي حصول لا فوجي مشق ڪرڻ لڳي ۽ مسلم نوجوانن کي اسلامي فوج جو روح پرور نظارو ڏيکاري سندن دماغن کي بيدار ڪيو ۽ سندن دلين ۾ اسلامي حڪومت قائم ڪرڻ جا ولولا ۽ جوش پيدا ڪيا ۽ هندستان جي ڪنڊڪڙڇ ۾ غلبه اسلام جو لٽريچر ۽ غلبه اسلام جو لشڪر نظر اچڻ لڳو ۽ هر طرف مصنوعي جنگين ۽ فوجي ڪئمپن جي ذريعي مسلمانن جي ستل حس کي بيدار ڪيو ويو ۽ انهن جي سينن ۾ اسلامي راڄ قائم ڪرڻ جي آگ لڳائي وئي ۽ انهن جي هٿن پيرن کي اسلام جي غلبه لاءِ حرڪت ۾ آندو ويو ۽ جهاد في سبيل الله  جي جوش ۽ شهادت جي شوق ۾ دليون ٽپي ٽپي حلق تي اچڻ لڳيون. هڪ عظيم الشان لشڪر تيار ٿي رهيو هو ۽ لکين نوجوان ميدان جنگ جا خواب ڏسي ۽ اسلامي حڪومت قائم ڪرڻ لاءِ جهاد جو انتظار ڪري رهيا هئا. مطلب ته اهو سڀ تخيل خاڪسار تحريڪ ۽ ان جي باني علامه مشرقي جي ڪوششن جو نتيجو هو ورنه هن کان اڳ هندستان جي ڪنهن به ٽڪري تي نڪا اهڙي جماعت هئي جا هن طرح نوجوانن جي تربيت گاهه ٿئي ۽ نڪي هن طرح جو ليڊر هو جو هن طرح سڌي طرح ماڻهن کي اسلام جي غلبه ۽ اسلامي حڪومت جي قائم ڪرڻ جي دعوت ڏني. هي هڪ حقيقت آهي جنهن جو انڪار فقط اهو بدبخت انسان ڪري سگهي ٿو جنهن کي انصاف پسند دل ناهي ۽ جو تعصب جي مرض جو مريض آهي ۽ جنهن کي قيامت جي ڏينهن عادل خدا جي سامهون بيهڻ تي يقين ناهي.

پهرين آزمائشي ٽڪر!

1935ع جي انڊيا ايڪٽ هندستان ۾ جاري ٿيڻ ۽ مختلف صوبن ۾ ڪانگريس وزارتون قائم ٿيڻ ڪري ڪانگريس جو ٽيمپريچر بلڪل چڙهي ويو هو ۽ اهي ڪانگريس جون اڇيون ٽوپيون پائي پاڻ کي ديش ڀڳت ۽ ديش شيوڪ سڏائيندا گهمندا هئا تن جي دماغن ۾ هندو راڄ جو جنون پيدا ٿيڻ لڳو ۽ ڪانگريسي پرڳڻن کي هندو تهذيب جو مرڪز بڻائي  وري نئين سر هزارن ورهين جي ويل حڪومت وٺڻ جا سانباها ٿيڻ لڳا ۽ مسلمانن کي هڪ ٻئي ۾ لڙائڻ لاءِ نيچ رستا اختيار ڪيا ويا. لکنو جو مشهور شيعه سني جهڳڙو به انهي ڪانگريس جي منافقانه سياست جو نتيجو هو ۽ مسلمانن جا ٻه فرقا نهايت بيدردي سان هڪٻئي جو خون پي رهيا هئا ۽ ڪانگريس حڪومت انهيءَ فساد جي باهه تي تيل وجهي انهيءَ باهه کي هندستان گير بڻائي رهي هئي. اِهو اُهو وقت هو جو محترم مسٽر جناح ۽ مسلم ليگ ڪنج عافيت ۾ آرام فرمائي رهيا هئا ۽ ڪنهن کي به فڪر ڪو نه هو ته هي ٻه ڀائر ڇو وڙهي رهيا آهن ۽ ڪانگريس وزارت انهن جي مقابلي لاءِ آکاڙي جو ميدان ڇو تيار ڪري رهي آهي، سڀڪو پري کان هي تماشو ڏسي رهيو هو ۽ ڪنهن جي به دل ۾ هن نازڪ مسئلي کي حل ڪرڻ ڏانهن توجهه ڪو نه هو. اهڙي وقت ۾ جنهن شخص ڪانگريس جي شيطاني ارادن کي محسوس ڪري يو پي جي ڪانگريس گورنمينٽ سان اعلان جنگ ڪيو هو اهو علامه عنايت الله مشرقي کانسواءِ ٻيو ڪير هو؟ 1939ع ۾ علامه صاحب خاڪسارن جون جوان فوج وٺي يو پي گورنمينٽ تي اهو ته خطرناڪ حملو ڪيو جو ڪانگريس وزارت پنهنجو اها جو چولو لاهي خاڪسارن سان خوني جنگ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي ۽ يو پي جا جيل خاڪسارن سان ڀرجي ويا ۽ خاڪسارن پنهنجي قوت ايماني سان يو پي لاٺي پوليس سان جنهن نموني مقابلو ڏنو سو مسلمانن جي پراڻي شجاعت جي ياد وري تازا ڪري ڇڏي ٿو. بلند شهر ۾ ڪانگريس وزارت پنهنجي بربريت جو انتهائي نظارو ڏيکاريو ۽ ڪيترن شهادت جي پياسن کي شهادت جو پيالو پياريو.

ڪانگريس وزارت کي خاڪسارن جي انهيءَ بهادران حملي اهڙو ته ڪاپاري ڌڪ هنيو جو اها وزارت وري اٿي نه سگهي ۽ اهي مسلمان جي ڪانگريس جي دام فريب ۾ ڦاٿل هئاسي ڪانگريس کان هميشه لاءِ الڳ ٿي ويا. هي هئي خاڪسارن جي پهرين آزمائشي جنگ جا اسلام جي آبرو بچائڻ لاءِ هنن هندستان جي سرزمين تي هندستان ۾ هندو راڄ جي خواب لهندڙن مان لڙي ۽ انهيءَ ۾ شاندار فتح حاصل ڪئي.

لنڊن ۾ زلزلو

يو پي محاذ ۾ خاڪسارن نه فقط پنهنجي بهادري جا جوهر ڏيکاريا بلڪه فوجي ڪرتب ۽ جنگ جي فن جون اهي چالاڪيون ڏيکاريون جو ڪيترن گورنمينٽ جون تربيت يافته فوجون عاجز رهجي ويون ۽ اخبارات ۾ خاڪسارن جي جنگ قابليت ۽ فوجي لياقت جون وڏيون وڏيون سرخيون ڇپجڻ لڳيون ۽ انگريزي اخبار ۾ گورنمينٽ فوجن تي سندن خاڪسارن جي مقابلي ۾ بي بي ۽ نالائقي تي طعن و تشمع ٿيڻ لڳي ۽ وڏين هيڊلگن سان خاڪسارن جي فوجي قابليت جي اعتراف جا اعلان ٿيڻ لڳا. يو پي محاذ ختم ٿيندي ئي علامه صاحب پنجوين لکن جي نئين ڀرتي جو اعلان ڪيو ۽ ساري هندستان جي مشهور سالارن کي پنهنجا پرڳڻا ڇڏي ٻين هنڌن هجرت جو حڪم ڏنو ۽ ڀرتي جو سلسلو برقي رفتار سان ٿيڻ لڳو ۽ مسلمان اسلام جي فوجي نظام ۾ ڌڙا ڌڙ داخل ٿيڻ لڳا. هر طرف اسلامي عسڪريت جو روح پرور نظارو ڏسجي رهيو هو. چمڪندڙ بيلچن، خوشنما وردين ۽ ڪراس بيلٽن جو دل ڀڄائيندڙ منظر هر شهر ۽ ڳوٺ ۾ نظر اچڻ لڳو. دشمنن جي گهرن ۾ هڪ رعب ۽ خوف جي حالت هئي ۽ مسلمانن جي دلين ۾ نيون امنگون ۽ نوان ولولا پيدا ٿي رهيا هئا ۽ پنهنجي مستقبل لاَءِ شاندار اميدون پيدا ٿي رهيون هيون ۽ لکين قداور ۽ سهڻا جوان سينن کي اڀاري خاڪسارن جي صفن ۾ بيهي رهيا هئا ۽ چپ راست جو هيبتناڪ آواز پاڙن ۽ گهٽين ۾ هر روز ٻڌيو پيو ويندو هو ۽ نوجوانن کي ته ڇڏيو پر ستر ستر ورهين جا پير مرد به جوان بڻجي فوجي قطارن ۾ اچي شامل ٿيندا هئا ۽ گهرن ۾ ويٺل پرده نشين عورتون به گهٽين مان چپ راست جو آواز ٻڌي ”الله اوهان کي سوڀون ڏي“ جون دعائون ڪنديون هيون ۽ پنجن پنجن ورهين جا ننڍڙا مسلمان ٻچڙا پنهنجي راند لاءِ ننڍڙا بيلچا کڻي سينن کي اڀاري قطارن ۾ هلڻ لڳا ۽ رانديڪن جي بدران پنهنجي پيَءُ کي چوڻ لڳا ته ”بابا مون کي بيلچو ۽ وردي ٺهرائي ڏي“ بابا آءُ اسلام جو سپاهي ٿيندس.

مطلب ته خاڪسار تحريڪ قوم جي سينن ۾ هڪ هيجان پيدا ڪري ڇڏيو ۽ قوم جي خاموش سمنڊ ۾ اهو طوفان آندو جو قوم جو هر فرد اسلامي غلبه ۽ اسلامي حڪومت جي وري ڏسڻ لاءِ بيقرار ٿي پيو ۽ اها قوم جنهن کي ڪجهه سال اڳ ڪو به مقصد سامهون نه هو سا هڪ عظيم الشان نصب العين لاءِ پنهنجن هٿن پيرن سان چرپر ڪرڻ لڳي وئي ۽ جهاد في سبيل الله جي تيارين ۾ عملي طرح مشغول ٿي وئي.

هي ڳالهه اهڙي نه هئي جنهن کي انگريز صبرسان ڏسي سگهي ۽ خاڪسارن جي هن عظيم الشان ۽ هندستان گير حرڪت لنڊن ۾ ويٺل انگريز جو آرام ڦٽائي ڇڏيو ۽ وائيٽ هائوس ۾ هڪ زلزلي جي حالت پيدا ڪري ڇڏي ۽ وڏا وڏا سياستدان انگريز مٿي کي هٿ ڏيئي سوچڻ لڳا ته خاڪسارن جي هن عظيم الشان طوفان کي ڪيئن منهن ڏجي ۽ غلبه اسلام جي هن وڌندڙ سيلاب کي ڪيئن روڪجي!

مسلمان کي مسلمان کان مارايو!

هندستان مان اسلامي حڪومت جي نام و نشان مٽائڻ ۽ عظيم الشان اسلامي شهنشاهيت جي انگريزن سان گڏجي بيخ و بنياد اکيڙڻ ۾ جن ٻن مشهور شخصيتن حصو ورتو تن جو نالو ميرجعفر۽ مير صادق آهي. علامه اقبال مرحوم هندستان مان مسلمانن جي حڪومت ختم ٿيڻ تي ڳوڙها ڳاڙيندي انهن ٻن بدنام شخصيتن جو ذڪر هن طرح ڪري ٿو:-

جعفر از بنگال و صادق از دکن

لنگه ملت لنگه دين لنگه وطن!

هيءَ انگريز جي پراڻي چال آهي ته هو مسلمانن جو ڳلو مسلمان کان ئي ڪپائيندو آهي ۽ مسلمانن کي مسلمان کان ئي مارائيندو آهي. هندستان جي مير جعفر ۽ مير صادق جي ڇا خصوصيت آهي بلڪه حجازجو شريف حسين ۽ مصر جو محمد علي پاشا ۽ ٻيون ڪيتريون اهڙيون غدار ملت شخصيتون اسلامي تاريخ ۾ هڪ بدنما داغ طور موجود آهن جن اسلام جي برباديءَ ۾ انگريز جا اوزار بڻيا.

خاڪسار تحريڪ جو عروج ۽ مسلمانن جي غلبه اسلام جي منزل ڏانهن تيز رفتاري انگريز کي بيحد پريشان ڪيو خصوصن جنگ جي زماني ۾ انگريز هن تحريڪ جي وڌندڙ جوش و خروش کي نهايت خوف ۽ شڪ جي نظر سان ڏسي رهيو هو ۽ هو هن ڳالهه جي پٺيان هو ته هن تحريڪ کي ڪنهن طرح ختم ڪري ۽ هن تحريڪ جي ختم ڪرڻ لاءِ اهو ساڳيو رستو اختيار ڪيو جيڪو انگريز هميشه اهڙن موقعن تي ڪندا آهن. يعني ”مسلمان کي مسلمان کان مارايو.“

هندستان جي سرزمين تي پنجاب جي سر سڪندر کان وڌيڪ انگريز جو وفادار ڪير هو؟ هي اهو مشهور شخص هو جيڪو گذريل جنگ عظيم ۾ عراق جي ميدانن تي پاڪ جاين جي آبرو لاءِ لڙندڙ ترڪن ۽ عربن جي سينن تي پنهنجون گوليون آزمائي چڪو هو ۽ انگريز وٽ پنهنجي ملت فروشي ۽ مسلم ڪشي جي ڪري محبوب ۽ مقبول ٿي چڪو هو. انگريز انهي کان ئي خاڪسار تحريڪ دٻائڻ جو ڪم ورتو ۽ سر سڪندر تحريڪ تي بندشون وڌيون ۽ خاڪسار اسلام جي هن عسڪري روح ۽ فوجي زندگي کي هن طرح برباد ٿيندو خاموشي سان برداشت نه ڪري سگهيا تنهنڪري هنن لاهور ۾ 19 مارچ سنه 1940ع تي انهيءَ ظالمانه حڪم جي انحرافي ڪري اصحاب بدر جي ڳاڻيٽي ٿي 313 مجاهدن جو جيش ڪڍيو پر بيرحم سڪندر کي هنن مسلمانن جي نونهالن ۽ اسلامي عسڪريت جي عاشقن تي ذرو به رحم نه آيو ۽ پنهنجي پوليس جي هٿان انگريز کي خوش ڪرڻ لاءِ هن اسلامي جيش تي گولين جو مينهن وسارايو جنهن ۾ اٽڪل پنجاهه نوجوان پنهنجي جگر تي گوليون جا ڌڪ سهي شهادت جو پيالو پي ويا ۽ سوين زخمن کان چور ٿي ميئو اسپتال ۾ تڙپڻ لڳا. اهڙي طرح اسلامي غلبي جي متوالن اسلام جي آبرو بچائڻ لاءِ پنهنجي جان جو سودو ڪيو ۽ مسلم ڪش مسلمان جي ظلم جو مقابلو ڪيو. اهي سهڻيون صورتون ۽ پياريون مورتون جن هن ڪفرستان۾ الله جي نالي تان ڪٽجي مرڻ جو بنياد وڌو ۽ لاشن جي انبار تي اسلام جي عمارت جو پايو رکيو سي اڃا تائين اکين اڳيان ڦري رهيون آهن ۽ ڪڏهن به وسرڻ جون ناهن.

بنا گرد ند خوش رسمي بخاکه و خون غلطيدن،

خدا رحمت کندابن عاشقان پاڪ طينيت را!

اسلام جي جنازي ۾ آخري ميخ!

سر سڪندر سمجهيو ته هو هن طرح خاڪسارن تي گولي هلائي خاڪساري کي ختم ڪري ڇڏيندو ۽ اسلامي عسڪريت جي روح کي هميشه لاءِ برباد ڪري ڇڏيندو ليڪن گولي لڳڻ کانپوءِ کيس معلوم ٿيو ته اهو خيال غلط هو ۽ مسلمانن جي سينن ۾ خاڪسارن جي هن قتل عام هڪ آگ لڳائي ڇڏي ۽ چوطرف کان سر سڪندرتي لعنت ۽ ڦٽڪارجي وسڪار ٿيڻ لڳي.

حادثي جي ٻي ڏينهن کان لاهور ۾ مسلم ليگ جو ساليانو اجلاس شروع ٿيو هو ۽ مسلمانن کي ايترو جوش هو جو سر سڪندر جي مسلم ليگ جي اجلاس ۾ اچڻ وقت هڪ هيجان برپا ٿي ويو ۽ مسٽر جناح جيڪڏهن هوشياري کان ڪم وٺي مسلمانن کي مطمئن نه ڪري ها ته ليگ جو اجلاس به ختم ٿي وڃي ها. ليڪن اهو ڪم جو سر سڪندر جون گوليون نه ڪري سگهيون سو محترم مسٽر جناح پنهنجي عقل مدي سان ڪري ڏيکاريو ۽ خاڪسار تحريڪ تان بندش لهڻ ۽ شهيدن جي خون جو مطالبو جو مسلمان ڪري رهيا هئا تنهن تان مسلمانن کي محترم مسٽر جناح اهڙيءَ طرح لاٿو جو انگريز کي مسٽر جناح جون پيڙهين تائين شڪرگذار رهڻ گهرجي.

محترم جناح اجلاس جو صدر هو ۽ هن مسلمانن جي جوش کي ڏسي نهايت جوش سان تقرير ڪئي ۽ اعلان ڪيو ته جيستائين هو خاڪسارن جي خون جو بدلو نه وٺندو تيستائين خاموش ٿي نه ويهندو ۽ مسلمانن کي خوش ڪرڻ ۽ انهن جي جوش کي ڍرو ڪرڻ لاءِ پنهنجي طرفان خاڪسارن جي همدردي جو ٺهراءُ پيش ڪيو. اهڙي طرح هن پنهنجي قابليت سان جلسي تي قابو حاصل ڪيو ۽ مسلمانن جي جوش کي ٿڌو ڪري پنهنجو ڪم ڪڍيو.

درحقيقت اهو ٺهراءُ خاڪسارن جي همدردي لاءِ نه هو بلڪه مسلمانن جو جوش ٿڌو ڪري ۽ مسلمانن کي ويساهه ڏيئي خاڪسارن جو خون ٻوڙڻ ۽ خاڪسار تحريڪ کي ختم  ڪرڻ لاءِ هو. ڇا انهيءَ کانپوءِ دنيا ڏٺو ته مسٽر جناح خاڪسارن جي بدلي وٺڻ کانسواءِ بلڪل آرام نه ڪيو ۽ سر سڪندر کان خاڪسارن کي بدلو وٺي ڏنو؟ انا لله و انا اليه راجعون.

بلڪه اهو اجلاس درحقيقت خاڪسار تحريڪ کي فنا ڪرڻ لاءِ سڏايو ويو هو ۽ خاڪسارن کي هن طرح هڪ ليگي وزيرن گوليون سان مارايو تنهن کانپوءِ مسٽر جناح هن طرح خاڪسارن جو خون ٻوڙايو اهو سڀ کيل هو جيڪو لارڊ لنٿگر جي اشاري تي تيار ڪيو ويو هو ۽ ماڻهن جي نظرن غلبه اسلام جي مقصد کان هٽائڻ لاءِ انهي اجلاس ۾ پاڪستان جو ريزوليشن  پاس ڪيو ۽ انهي پاڪستان جي ٺهراءُ جو مسودو انهي بي رحم خوني سر سڪندر جو ئي تيار ڪيل هو.

مطلب ته خاڪسار تحريڪ تي پابندي، خاڪسارن تي گولين جي بارش! ۽ عام مسلمانن کي چالاڪي سان خاموش ڪري ڇڏڻ کانپوءِ خاڪسارن جي مقصد کي ختم ڪرڻ لاءِ انهي پاڪستان جي ريزوليشن کان وڌيڪ ٻيو ڪو به ڪارآمد هٿيار نه هو. اهو ريزوليشن اسلام جي جنازه ۾ آخري ميخ هئي جيڪا مسٽر جناح پنهنجي هٿن سان لڳائي ۽ مسلمانن جي توجهه کي هڪ عجيب نموني سان فوجي زندگي جي پروگرام ۽ غلبه اسلام جي نصب العين کان هٽايو.

فڪر ناهي ته اڄ مسلمان مسٽر جناح جي چالاڪي ۾ اچي ويا آهن ليڪن مسٽر جناح جو هي جادو مسلمانن تي هميشه رهڻ وارو ناهي ۽ عنقريب مسلمانن کي معلوم ٿي ويندو ته مسٽر جناح جو پاڪستان اهو ناهي جيڪو مسلمان گهرن ٿا بلڪه مسٽر جناح جو پاڪستان انگريز جو پاڪستان آهي ۽ مسلمانن کي غلام رکڻ جو پاڪستان آهي ۽ عرب، ترڪي، ايران، افغانستان، مصر ۽ سوڊان وغيره اسلامي ممالڪ کي انگريز جي رعب ۽ تسلط هيٺ رکڻ جو پاڪستان آهي ۽ انگريز ئي اهو پاڪستان جو بيجان بت مسلمانن جي اڳيان رکيو آهي تا نه انهيءَ جي محبت ۾ غلبه اسلام جو جيئندو جاڳيندو ۽ خطرناڪ مقصد مسلمانن کي وسري وڃي ۽ مسلمان غلبه اسلام جو جيئندو جاڳندو ۽ خطرناڪ مقصد مسلمانن کي وسري وڃي ۽ مسلمان غلبه اسلام جي فوجي تحريڪ کي ڇڏي هڪ ريزوليشن پرست ۽ وات جا ڦٽاڪا ڇوڙيندڙ جماعت ۾ شامل ٿي وڃن ۽ انگريز جي لاءِ خاڪسار تحريڪ مان جيڪو خطرو پيدا ٿيو هو سو هميشه لاءِ پاڪستان جي بهالا سان دٻجي وڃي ۽ غلبه اسلام جي نالي سان تمام دنيا تي ڇائنجي وڃڻ جو پروگرام جو علامه مشرقي تيار ڪيو آهي سو ختم ٿي وڃي ۽ بس!

مسٽر جناح جو پاڪستان!

خاڪسار تحريڪ ۽ خاڪسار لٽريچر جا ملڪ ۾ آگ لڳائي ڇڏي تنهن انگريز جا حوصلا پست ڪري ڇڏيا ۽ هن ڏٺو ته هندوستان جو مسلمان وري روءِ زمين تي غالب ٿيڻ جا خواب لهي رهيو آهي ۽ روءِ زمين تي ڇائنجي وڃڻ جا طريقا اختيار ڪري رهيو آهي ۽ خاڪسار جو فوجي وردين، پريڊن ۽ ڪئمپن ۽ خلق جي خدمت سان ماڻهن جي دلين تي قابض ٿي وڃڻ اهڙو خطرناڪ پروگرام هو جيڪو انگريز جي برداشت ڪرڻ کان ٻاهر هو ليڪن هي جيڪا غلبه اسلام جي آگ دلين ۾ لڳي چڪي هئي ۽ خاڪسار تحريڪ مسلمانن ۾ پنهنجي حڪومت جو جيڪو تخيل پيدا ڪري چڪي هئي انهيءَ کي دلين مان ڪڍڻ انگريز جي وس کان ٻاهر هو تنهن اهڙو طريقو اختيار ڪيو جو ”نانگ به مري ۽ لٺ به نه ڀڄي“ مسلمان پنهنجي مقصد کان به هٽي وڃن ۽ ائين به نه سمجهن ته هو ڪو مقصد کان هٽي ويا آهن بلڪه ائين سمجهندا رهن ته هو اسلامي راڄ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهن. ليڪن مسلمانن کي معلوم هجڻ گهرجي ته کين پاڪستان ۽ پنهنجي حڪومت جي نالي سان انگريز جا ايجنٽ ڌوڪو ڏئي رهيا آهن. مسٽر جناح جو پاڪستان اهو آزاد اسلامي پاڪستان ناهي جنهن جو نقشو اوهان جي دماغن ۾ آهي بلڪه اهو بلڪل ٻيو آهي. مسٽر جناح جي پاڪستان جي شڪل انهن ٻن پهاجن واري پاڪستان جي آهي جيڪي پاڻ ۾ ٺهن نٿيون ۽ هڪڙي زال کان ناراض ٿي مڙس کي چوي ٿي ته آءُ هن رن سان گڏ ڪا نه رهنديس، هي رن ويڙهاڪو آهي، هن جا ٻار منهنجي ٻارن کي مارين ٿا ۽ هن جا ٻار منهنجي ٻارن جي ديڳڙن مان ڀت کايو وڃن تنهنڪري مون کي جدا گهرٺاهي ڏي ۽ ٽڙ ٽپڙ جدا ڪري ڏي آءُ انهيءَ رن سان ڪنهن به صورت ۾ گڏ ڪا نه رهنديس.“

بس مسٽر جناح جي هندستان ۽ پاڪستان جي اها ئي معنيٰ آهي هن کي فقط پنهنجي پهاڄ هندو کان ناراضگي آهي، گهر جدا ڪرڻ جو فڪر آهي ٽڙ ٽپڙ الڳ ڪرڻ جي ڳڻتي آهي باقي مڙس سان ڪو به اختلاف ناهي ۽ انگريز کي تڙڻ جو ڪو به خيال ناهي ۽ اسلامي حڪومت بڻائڻ جو ڪو به فڪر ناهي.

سچو پاڪستان ڪيئن ٿيندو؟

اڄڪلهه اليڪشن جو زمانو آهي سڀڪا جماعت پنهنجا ماڻهو چونڊرائڻ لاءِ هٿ پيرهڻي رهي آهي ۽ ڪوڙ بدوڙ هڻي اسيمبلي جون سيٽون هٿ ڪرڻ جي فڪر ۾ آهي. ڪانگريس جا ڪالهه شملا ۾ انگريز سان گڏجي وائسراءِ جي زير صدارت ايگزيڪيوٽو ڪائونسل ٺاهڻ لاءِ انگريزجي در تي نڪ رڳڙي رهي هئي سا اڄ ”ڪئبٽ انڊيا“ جو نعرو هڻي چونڊن جي ميدان تي نڪتي آهي ۽ انهيءَ سوال تي چونڊو لڙي رهي آهي ته هو چونڊن ۾ ڪامياب ٿي انگريز کي هندستان مان ڪڍندي!

ڪانگريس جي انهيءَ ”ڪئبٽ انڊيا“ يا هندستان مان نڪري وڃو جو ڪهڙو اثر ٿيندو اهو دنيا کي معلوم آهي. ڇا اهڙي نعري سان انگريز هليا ويندا ۽ انگريز جن جرمني ۽ جاپان جهڙيون عظيم الشان قوتون پنهنجي مستقل مزاجي ۽ شجاعت ۽ عقلمندي سان اونڌيون ڪري ڇڏيون آهن سي ڪانگريس جي انهيءَ نعري ۽ ريزوليشن کان دٻجي هندستان ڇڏي ويندا؟ ڇا گذريل پنجويهن سالن کان ڪانگريسي گدڙن وانگر تاڙيون وڄائي ”ڪا نه کپي ڪال نه کپي ظالم هي سرڪار“ ڳائي نه رهيا آهن؟ ڇا پوءِ انگريز ويو هليو؟ جيڪڏهن نه ته پوءِ ”ڪئبٽ انڊيا“ ۾ ڪهڙو ائٽم بم آهي جنهن کان انگريز ڊڄي هندستان ڇڏي ويندو. في الحقيقت اهو سڀ ڌوڪو ۽ چونڊن لڙڻ جي چالاڪي اهي ۽ ماڻهن جي عقلن سان راند ڪري سندن ووٽ وٺڻا آهن ۽ بس؟

بلڪل اهڙي طرح مسلم ليگ جو پاڪستان جو هوڪو آهي جنهن جي ذريعي مسلم ليگ تي ڇانيل هي انگريز ضربخالي جا تيار ٿيل سر ۽ نواب، خانبهادر ۽ سردار بهادر وغيره وغيره انقلاب جا مالڪ اسيمبلين تي قبضو ڪرڻ گهرن ٿا ۽ هي وڏا ماڻهو غريب مسلمانن جي سر تي پنهنجو راڄ قائم ڪرڻ گهرن ٿا.

هي سڀ ووٽن وٺڻ لاءِ کيل آهي غريب مسلمانن کي ڌوڪو ڏئي کين پنهنجي غلامي ۾ رکڻ جي چال آهي ورنه پاڪستان يا پنهنجي حڪومت ريزوليشن، نعرن ۽ بيانن ڪڍڻ ۽ انٽرويو شايع ڪرائڻ سان ڪڏهن ملي آهي؟ ڇا ڪڏهن ڪنهن قوم اهڙي طرح زمين جو هڪ انچ به حاصل ڪيو آهي؟ تاريخ توهان جي سامهون آهي. ساڍا تيرنهن سئو ورهيه اڳ عرب ۾ جيڪو اسلام جو انقلاب آيو سو ڪهڙي ٺهراءَ ۽ بيان جي زور تي آيو؟ ڇا فرانس جو انقلاب ڪنهن ريزوليشن جو نتيجو هو؟ ڇا آمريڪا جي انگريزن کان نجات ڪنهن نعري ۽ انٽرويو جي ڪري ٿي؟ ڇا روس جي زار شاهي کان نجات اتي جي ماڻهن ”فلڪ شگاف“ نعرن ۽ جلسن جي ”ٺاٺن هڻندڙ سمنڊ“ جي زور تي حاصل ڪئي هئي؟ جيڪڏهن نه ۽ هرگز نه ۽ اهو فقط قرباني جو ڪرشمو هو ۽ سر ڌڙ جي بازي لڳائڻ جو نتيجو هو ۽ قومن جون قسمتون  فقط خون سان ئي بدلجن ٿيون ته پوءِ مسلم ليگ جو هي نعرو فقط ووٽن وٺڻ لاءِ آهي ۽ وڏن ماڻهن جي هٿان غريبن جو رت چوسائڻ لاءِ آهي ۽ اهڙي وزارت ٺاهڻ لاءِ آهي جهڙي اٺ سال اڳ اوهان اکين سان ڏٺي جنهن مسلمان جي تباهي ۾ ڪسر نه ڇڏي ۽ مسلمان جي عزت آبرو، شرم حيات ۽ دولت ۽ ملڪيت لٽڻ ۾ ڪا گهٽتائي نه ڪئي.

مسلمانو! مسلم ليگ وري اوهان کي ظلم جي انهيءَ باهه ۾ اڇلڻ ٿي گهري جنهن اٺن سالن تائين اوهان جي جگرن کي جلايو ۽ مسلم ليگ وري انهن ماڻهن کي پاڪستان جي بهاني تي اوهان جي مٿي تي مڙهڻ گهري ٿي جن کان اوهين بيزار ٿي چڪا آهيون.

مسلمانو! جيڪڏهن توهان کي حقيقي پاڪستان کپي پنهنجي حڪومت کپي، اسلام جو غلبو کپي ۽ روءِ زمين تي الله جي قانون ۽ قرآن جي بادشاهي کپي ته پوءِ توهان خاڪسار تحريڪ ۾ شامل ٿي وڃو جنهن اسلام جي غلبي ۽ پنهنجي حڪومت جو تخيل پيدا ڪيل ۽ جنهن تي مسلمانن جي سينن ۾ اسلام جي عروج جي تڙپ پيدا ڪئي ۽ هي پاڪستان جو نعرو به مسٽر جناح خاڪسار تحريڪ جي مقصد غلبه اسلام کان مرغوب ٿي ايجاد ڪيو آهي ورنه مسٽر جناح اهو ساڳيو آهي جنهن کي ٽيٽيهه سيڪڙو ۽ ”چوڏهن پانئٽن“ کانسواءِ ٻيو ڪجهه ايندو ئي ڪو نه هو.

مسلمانو‘ بدقسمتي سان مسلمانن مان ئي مسلمانن جا دشمن پيدا ٿيڻ ڪري خاڪسار تحريڪ، غلبه جي مقصد، غلبه اسلام جي مجاهدانه پروگرام کي ڌڪ لڳو آهي ۽ خاڪسار تحريڪ جو سپاهيانه پروگرام ڇهن سالن جي عرصي کان بند ٿي ويو آهي. هن وقت جنگ ختم ٿي چڪي آهي انگريز کي اسان جي سپاهيانه پروگرام تان بندش نه لاهڻ لاءِ ڪو به سبب نه رهيو آهي. هن وقت فقط اوهان کي مسلمانن جي همدردي جي ضرورت آهي. اوهان جي ساٿ ڏيڻ جي ضرورت آهي. اوهان جيڪڏهن هنن چونڊن ۾ اسان جو ساٿ ڏنو ۽ ڪانگريس جي ”ڪئبيٽ انڊيا“ ۽ مسلم ليگ جي ”پاڪستان“ جي زباني ڦٽاڪن هيٺ نه آيا ۽ پنهنجو ووٽ خاڪسار اميدوارن کي ڏيئي چونڊي موڪليا ته پوءِ خاڪسار اسيمبلي ۾ وڃي اسلام جي فوجي نظام تان بندش لهرائيندا، پريڊن ۽ فوجي ڪئمپن تان رڪاوٽ کڻائيندا ۽ اسلام جي غلبه لاءِ تياري ڪرڻ ۽ مسلمان قوم کي ساري جو سارو فوجي بڻائڻ لاءِ ميدان صاف ڪندا.

مسلمانو! جڏهن توهان جي قوم سپاهي ٿي وئي، مجاهد ٿي وئي، خدا ۽ اسلام لاءِ خون ڏيڻ لاءِ تير ٿي وئي ته پوءِ پاڪستان توهان جو آهي، بلڪه سارو ايشيا نه ته بلڪه سارو يورپ ۽ ساري دنيا اوهان جي آهي.

مسلمانو! پاڪستان جو صحيح رستو اهو آهي سچو پاڪستان انهيءَ طرح حاصل ٿيندو باقي مسٽر جناح وارو پاڪستان ۽ مسلم ليگ جو پاڪستان ته انگريز جو رانديڪو آهي. انهيءَ لاءِ ايجاد ڪيو ويو آهي ته اوهان غلبه جو مقصد وساري ڇڏيو ۽ هميشه انگريز جي در تي سر بسجود رهو!

مسلمانو! خبردار تجو هن نالي جي پاڪستان جي ڌوڪي ۾ اچي پنهنجو ووٽ نه وڃائجو ۽ پاڻ تي ظالمانه وزارت وري نه قائم ڪرائجو. اوهين ليگ وارن کي آزمائي چڪا آهيو انهن جي اسلام ۽ مسلمان سان سچائي پرکي چڪا آهيون هن وقت وري توهان کي انهن جي دام ۾ ڦاسڻ نه گهرجي. هن وقت توهان جي اڳيان خاڪسار پهريون دفعو ووٽ وٺڻ لاءِ آيا آهن. خاڪسارن جون اسلامي جهاد لاءِ تياريون، اسلام جي لاءِ قربانيون ۽ خلق خدا جون خدمتون اوهان جي اکين اڳيان آهن تنهنڪري هينئر اوهان جي ووٽ جا حقدار اوهان جا خاڪسار ڀاءُ آهن جيڪي چونڊجي وڃڻ کانپوءِ سچو پاڪستان آڻڻ لاءِ اسلام جي حڪومت قائم ڪرڻ لاءِ رستو صاف ڪندا ۽ ظلم ۾ پيڙهيل مسلمان کي هن ظلم جي طريفي جي حڪومت کان نجات ڏيندا.

خدا جا بندئو! خدا کي سامهون رکي انصاف ۽ امانت سان پنهنجي ووٽ کي استعمال ڪجو!

الهداد خان شجراع

ايڊووڪيٽ- شڪارپور سنڌ

.............................................

هي ٽرئڪٽ علي بخش محمد يوسف احمد زئي آفتاب پريس صدر بازار حيدرآباد سنڌ ۾ ڇپي شايع ڪيو.

ووٽ جو حقدار!

(از خيرخواه)

اسلام جي چمن جو هي نونهال آهي،

الله جي هٿن ۾ هن جي سنڀال آهي،

هن سان ٽڪر لڳائڻ ڪنهن جي مجال آهي،

الله سان لڙائي بلڪل محال آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

اسلام جي علم جو هي پاسبان آهي،

ناموس قوم جي ۽ ملت جو شان آهي،

همت تي هن جي شاهد سارو جهان آهي،

قربان دين حق تان هي بي گمان آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

خدمت ۾ خلق جي هي آرام آهه لهندو،

هي خلق جي خوشي لئي تڪليف آهه سهندو،

ماڻهن جي ڪم ڪرڻ کان هرگز نه آهه ٽهندو،

خدمت جو شوق هن کي هر وقت آهه رهندو

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

ميدان جنگ ۾ هي بي خوف ويندو آهي،

اسلام لئي مرڻ جي تعليم ڏيندو آهي،

باطل تي هن جو حملو هر وقت ٿيندو آهي،

هي دشمن خدا کي ڀل ۾ دسيندو آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

هي جذبي شهادت جو زندهه دار آهي،

اسلام تان ڪسڻ لئي پروانه وار آهي،

ملت جي آبرو ۽ دين جو وقار آهي،

باطل جي دل تي هن جي هيبت سوار آهي.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

اسلام لئي مرڻ ۽ مارڻ کي هن جياريو،

هن قوم جي جيئڻ لئي نسخو نئون نهاريو،

اسلام جي شجر کي هن خون هو پياريو،

هن دشمنن جي دل تي هڪ رعب هو ويهاريو.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

دشمن جي دل تي آهي هن جو ته خوف طاري،

اعداء دين حق تي هيبت ته هن ويهاري،

هن ظلم جي خلاف آهي ته باهه ٻاري،

ناحق سان هن لڙڻ ۾ ساري عمر گذاري.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

امت جي غم ۾ هر دم غمگين هي رهي ٿو،

دين خدا جي عظمت جا خواب هي لهي ٿو،

هي قوم جي ڪمن ۾ هر روز پيو وهي ٿو،

خدا خلق جي ڪارڻ ڪيئن سو رهي سگهي ٿو.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

دنيا ۾ هي گهري ٿو اسلام جي حڪومت،

گهرجي نه هن کي ٻئي ڪنهن بدنام جي حڪومت،

آڻيندو عالم لئي هي هت علم جي حڪومت،

خلق خدا جي ڪارڻ آرام جي حڪومت.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

هي خلق جي غمن ۾ غمخوار آهه بيشڪ،

هي قوم جي ڪمن ۾ نروار آهه بيشڪ،

اسلام جي سپهه جو سالار آهه بيشڪ،

ملت جي ووٽ جو هي حقدار آهه بيشڪ.

هي خاڪسار آهي، هي خاڪسار آهي!

انسان ذات جو هي خدمت گذار آهي!

3-Document

پيغامِ حق

يعني

مُسلم ليگ

۽

ڪانگريس جي حقيقت

از

غلام احمد نظامي ڪراچي

پبلشر غلام احمد حاجي محمد صديق سيڪريٽري جمعيت الاحوالي

شڪارپوري محلا سفيد قبر ڪراچي مان پڌرو ڪيو.

۽ پرنٽر مولابخش عبدالصمد بلوچ ليٿو پرنٽنگ پريس لارينس روڊ ڪراچي.

قيمت: 6 روپيه

ڪانگريس ۽ مسلم ليگ

هن وقت هندوستان ۾ هڪڙا مسلمان ڪانگريس ۾ شامل آهن ۽ ٻيا مسلم ليگ ۾. جيڪي ڪانگريس سان شامل آهن تن جو چوڻ آهي ته مسلم ليگ هڪ بي عمل رجعت پسند ٽوڊين ۽ سرڪاري سرن جي جماعت آهي. اهي بجاءِ آزاديءَ لاءِ لڙڻ جي حڪومت جي وفاداري جا گيت ڳائيندا رهندا. مسلم ليگ وارن جو چوڻ آهي ته جيڪي مسلمان ڪانگريس ۾ آهن سي قوم جا غدار آهن ۽ سخت غلطيون ڪري رهيا آهن. ڇو ته انهن کي گهربو هو اول پنهنجي ڀائرن جي جماعت ۾ شامل ٿي پنهنجي قوم کي تنظيم سان مضبوط ڪري هڪ جماعت ٿي پوءِ ڪانگريس ۾ شامل ٿين ها مگر انهن پنهنجي قوم کي ڇڏي جلدبازيءَ کان ڪم ورتو آهي. تنهنڪري هو غدار آهن ۽ غلطي تي آهن.

هي هر ڪنهن کي ملزم آهي ته موجوده آزاديءَ جي لڙائي توپن ۽ تلوارن جي ڪانهي بلڪه قلم ۽ دماغ ڪثرت ۽ قلت جي جنگ ۽ سياسي شطرنج جو کيل آهي. تنهنڪري هن وقت جنهن وٽ اهو خزانو موجود هوندو سو يقينن ڪامياب ٿيندو. انهيءَ کان ڪو به انڪار نه ڪندو ته اسان جا غيرمسلم وطني ڀائر علم توڙي دولت ۾ ڪمال پيدا ڪري شهر ۽ ڳوٺن بازار توڙي سرڪاري دفترن تي پورو قبضو ڪري چڪا آهن. هو سياست جي تمام ور ۽ پيچن کان خوب واقف ٿي چڪا آهن. تعداد جي لحاظ  سان به هو ڪثرت ۾ آهن برخلاف انهن جي مسلمان قوم، مفلس، مزدور بي آشيانه ۽ مقروض علم ۾ پٺتي، تجارت کان دور تعداد ۾ ٿورا. اهڙي حالت ۾ هو دور انديشي ڪري ڪانگريس ۾ چند شرائطن سان شريڪ ٿيڻ گهرن ٿا ته جيئن هو پنهنجي ڪمزور حالت سان طاقت جي هٿان ذليل نه ٿين ته مٿن مسخري ڪئي پئي وڃي. عام مسلمان جيڪي ٿورا گهڻا ڪانگريس ۾ شامل آهن سي ڪانگريس جي مهاسڀائي ذهنيت کان چڱي طرح واقف آهن. مگر هو انهي ڪري مجبور ٿيا آهن جو جمعيت العما ڪانگريس سان شامل آهي.

غور سان ڏٺو وڃي ته مسلم ليگ هن وقت اها مسلم ليگ ڪانهي جنهن ۾ ٽو ڊي ۽ سرڪاري خوشامدي شامل هجي. هن وقت مسلم ليگ ۾ وڏو حصو انهن مجاهدن جو آهي جن خلاف تحريڪ ۾ آزاديءَ لاءِ هر ڪا قرباني ڪئي. علاوه ان جي علماءِ ڪرام جو به چڱو تعداد شريڪ آهي.

هندو مسلم اتحاد

هندو ۽ مسلم اتحاد لاءِ هن کان اڳ به ڪيترائي دفعا ڪوشش ٿي. مگر ڪانگريسي ليڊرن جي مهاسڀائي ذهنيت ڪو نه ڪو اٽڪاءَ پيدا ڪندي رهي ڇو ته هندو مسلم اتحاد ۾ رڪاوٽ پيدا ڪندڙ هميشه اها ڳئو ماتا رهي آهي جنهن کي هندو پنهنجي ديوتا سمجهي پوڄا ڪندا رهيا آهن. اها ڳئون ماتا هميشه هندو قوم ۾ مسلمانن جي خلاف جوش پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ ڪارگرهٿيار ثابت ٿيندو رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته عام هندوئن کي سوراج جي معنيٰ اها ٻڌائي وئي آهي ته ڳئون ماتا جو بچاءُ ڪرڻ لاءِ اسان هندو راج قائم ڪرڻ گهرون ٿا. هندوستان جا اصلي رهاڪو هندو آهن. مسلمان ۽ عيسائي ٻاهران آيل آهن مسلمان بادشاهن اسان هندوئن تي ڏاڍا ظلم ڪيا آهن مسلمانن ۽ عيسائي اسان جي ڳئون ماتا کي قربان ڪري اسان جي ملڪ کي ناس ڪري رهيا آهن. ٻئي طرف مسلمانن کي چئي رهيا آهن ته اوهان اسان جا ڀائر آهيو اچو ته ملي انگريزن کي هتان ڪڍون ۽ پوءِ هندوستان ۾ گڏجي حڪومت هلايون ۽ انگريزن سان لنڊن ۾ کاڌا کائي شراب پي انهن کي ڪن ۾ ٻڌائي رهاي آهن ته اوهان اسان تي ڪاوڙ نه ڪريو اسان اوهان جا خيرخواهه آهيون. اسان جو اوهان کانسواءِ ٻيو ڪير مددگار آهي. مسلمانن کي ته مسلماني حڪومتن تي ناز آهي اسان سڀ ڪجهه اوهان جي سايه هيٺ گهرون ٿا. اسان غدر 1857ع کان وٺي هميشه اوهان سان وفادار ٿي رهندا اچون ٿا پر اوهان به اسان تي مهربان ٿي رهو. اها ئي ٻه رنگي پاليسي ۽ بدنيتي آهي. جيڪا هندو مسلمانن کي نه ملڻ ڏنو آهي نه ملڻ ڏيندي. هوڏانهن حڪومت جو به ساڳيو مقصد آهي جيڪو هندو قوم پورو ڪري رهي آهي.

غدر 1857ع

غدر 1857ع ۾ اها آزادي جي لڙائي هئي جيئن وقت هندستانين وٽ هٿيار هئا. انهن وٽ مسلمانن کي ڪهڙي ريت ڌوڪو ڏنو ويو تنهن لاءِ تاريخ غدر دهلي پڙهي ڏسو انهي غدر کان بعد مسلمان قوم پٺتي پوڻ لڳي. ڇو ته هر طرف گورنمينٽ تمام مسلمانن کي بدگمان ٿي چڪي هئي. يورپين قوم مسلمانن کي دشمن جي حيثيت سان ڏسي رهي هئي. انگريزي اخبارن ۾ مسلمانن جي خلاف خوب مضامين شايع ٿي رهيا هئا. ٻئي طرف مسلمانن جي گهرن ۾ ڇهن سئو ورهن جي حڪومت وڃڻ جو ماتم هو. ٽئين طرف علماءَ ڪرام جي فتويٰ هئي ته ڪو به مسلمان انگريزي زبان نه پڙهي. جيڪو انگريزي پڙهندو سو ڪافر آهي. انهن موقعي کانپوءِ هندو قوم خوب فائدو حاصل ڪيو. انهن هڪ طرف انگريزن سان ساز بازپيدا ڪئي ۽ وفاداري جا گيت ڳايا ٻئي طرف جلد انگريزي تعليم حاصل ڪري تمام سرڪاري آفيسن تي قبضو ڪري ورتو. انهن سان گڏ ڳئون ماتا جي رکشا جي بهاني سان مسلمانن جي خلاف پنهنجو پراڻو ڇوت ڇات جو اوزار ڪم آڻي مسلمانن کي اقتصادي حالت ۾ ڪمزور ڪيو ويو.

هندوستان ۾ مسلمانن ڇهه سئو ورهيه حڪومت ڪئي تاريخ شاهد آهي ته انهن ڇهن سئو ورهين ۾ هندو مسلمانن جا ڪهڙا تعلقات رهيا.

ڇوت ڇات جو نالو به ڪو نه هو. هندو مسلمان گڏجي کائيندا هئا. هڪٻئي جي شادي غميءَ ۾ شريڪ ٿيندا هئا. نه صرف اهو بلڪه ڪيترن مغل شهزادن جي گهرن ۾ هندو راڻيون هيون. مگر غدر 1857ع کان بعد حڪومت ۽ هندو قوم گڏجي مسلمانن کي پوئتي وڌو.

ارڙهن سالن بعد يعني 1875ع ۾ وري مسلمانن تي الله جو فضل شروع ٿيو جيڪو قوم کي سر سيد رحمت الله عليہ جهڙو رهنما ملي ويو جنهن قوم جي بيماري کي ڏسي علاج شروع ڪيو يعني عليڳڙهه ۾ ڪاليج جو بنياد رکيو. مرحوم سرسيد رحمت الله عليہ جي خلاف خوب پروپيگنڊا ڪيو ويو کيس ڪافر بڻايو ويو فتوائون ڪڍيون ويون ته ڪو به مسلمان ڪاليج ۾ نه پڙهي. سرسيد اسلام جو دشمن آهي حڪومت جو جاسوس آهي وغيره، پر هن مرد ميدان ڪا به پرواهه نه ڪئي ۽ سڀ ڪجهه صبر سان برداشت ڪري پنهنجو ڪم ڪندو رهيو. جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو انهن ڪاليج مولانا محمد علي، شوڪت علي، ظفر علي خان وغيره جهڙا هزارين هيرا پيدا ڪيا.

ڪانگريس

1885ع ۾ هڪ يورپين مسٽر ايلن اڪٽاوين هو برٽش سول سروس کان رٽائرڊ ٿي مسٽر گوڪلي وغيره سان ملي ڪانگريس جو بنياد وڌو ۽ انهن جو پهريون اجلاس 28 ڊسمبر 1885ع ۾ زير صدارت مسٽر ڊبليو بينر جي بمبئي ۾ ٿيو. جنهن سبب سرڪاري خوشامدي ۾ خطاب يافته اصحاب شامل ٿيا. جن سرڪار جي وفاداري جا گيت ڳايا ۽ پنهنجن حقن لاءِ ريزوليشن پاس ڪيا انهي زماني ۾ ڪانگريس ۾ شامل ٿيندڙ ڊيليگيٽ لاءِ اهو شرط هو ته هو انگريزي پڙهيل هجي. اهو شرط انهيءَ ڪري هو ته مسلمان زياده تعداد ۾ حصو نه وٺي سگهن ته جيئن هندو ۽ پارسي قوم جي ڪثرت يعني گهڻائي سان هو پنهنجا حق حڪومت کان حاصل ڪندا رهن.

مسلم ليگ

21 سالن ۾ ڪانگريس خوب ڪم ڪري تمام سرڪار دفترن تي قبضو ڪري ورتو. تڏهن ڪن مسلمانن کي هوش آيو ته دنيا ڪيڏانهن وڃي رهي آهي ۽ اسان خواب غفلت ۾ مدهوش آهيون. ۽ انهن محسوس ڪيو ته اسان کي به پنهنجن حقن لاءِ جماعت بنديءَ جي ضرورت آهي.

آخر نواب سليم الله صاحب مرحوم نواب ڍاڪا جي تحريڪ سان مسلم ليگ جو بنياد وڌو ويو جنهن جو پهريون اجلاس زير صدارت نواب وقار الملڪ صاحب جي 1906ع ۾ ڍاڪا ۾ ٿيو.

مسلم ليگ قائم ٿيڻ سان خوب پروپيگنڊا ڪيو ويو ته اها جماعت حڪومت جي اشاري سان انهي لاءِ قائم ڪئي وئي آهي ته هندو مسلمانن ۾ نفاق پيدا ٿئي.

ٻئي طرف ڪانگريس وارن هندو مسلم اتحاد جو راڳ شروع ڪيو ۽ مسلم ليگ کي شڪست ڏيڻ لاءِ هندو مهاسڀا قائم ڪئي وئي جيڪا هندو مسلم اتحاد جي مخالفت ڪندي رهي جيئن ته ڪانگريس وارن دنيا ۾ مشهور ڪيو هو ته ڪانگريس مشترڪه جماعت آهي. جنهن ۾ هندستان جون سڀ قومون شريڪ آهن تنهنڪري ڪن مسلمانن کي پئسا ڪانگريس ۾ شامل ڪيو ويو.

ڏسو تيج 24 نومبر 1926ع

جهڙيءَ طرح 1907ع تائين ڪانگريس يعني 21 سالن تائين فقط سرڪار جي وفاداريءَ جا گيت ڳائيندي رهي ۽ 1907ع ۾ مسلم ليگ کي شڪست ڏيڻ لاءِ ڪجهه قدم اڳيان وڌايو يعني 1907ع واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت راش بهاري گوش جي صورت ۾ ٿي تنهن ۾ هٿيارن جي بندش واري قانون جي مخالف ڪئي وئي ۽ هوم، رول جي گهر ڪئي وئي اهڙيءَ طرح مسلم ليگ به 1910ع تائين سرڪار جي وفاداريءَ جا گيت ڳائيندي رهي ۽ 1910ع کان بعد فرقيوارانه سياست جي محدود دائري کان ٻاهر قدم رکيو ۽ 1911ع واري مسلم ليگ جيڪا زير صدارت ۾ سيد نبي الله شاهه عليگ جي ناگپور ۾ ٿي تنهن ۾ هندو مسلم اتحاد لاءِ ريزوليشن پاس ڪيو ويو، جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو 1912ع واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت آر اين مدهولڪر بانڪي پور ۾ ٿي تنهن ۾ مسلمانن چڱو حصو ورتو جنهن مان هي صاحب قابل ذڪر آهن:- مولانا حسرت موهاني، مسٽر رحمت الله سياني، سرابراهه رحمت الله، سر حسن امام بدر الدين طيب جي وغيره.

ڳئون ماتا جي مهرباني

1915ع واري مسلم ليگ جيڪا زير صدارت مسٽر محمد علي جناح جي لکنو ۾ ٿي تنهن ۾ زور شور سان هندو مسلم اتحاد کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ريزوليشن پاس ڪيو ويو پر بدقمستيءَ سان ڳئون ماتا هندو مسلمانن ملڻ نه ڏنو ۽ عيد قرباني جي موقعي تي اجوڌيا ۽ مظفرنگر ۾ هندو مسلم فساد ٿي پيو. اڃان هي واقعو تازو هو ته 1917ع ۾ آرا شاهه آباد ۾ عيد قرباني جي موقعي تي 25 هزار هندن اوچتو مسلمانن تي حملو ڪري کين بيدرديءَ سان مارايو. جنهن جو مثال اڳي ڪڏهن به هندستان جي تاريخ ۾ نظر نٿو اچي.

هڪ طرف هندو قوم جي اها حالت ٻئي طرف ڪلڪتا جي هڪ اخبار انڊين ڊيلي نيوز آنحضرت صلي الله عليہ وسلم جي ذات مبارڪ تي ڪمينو حملو ڪيو، جنهنڪري ساري هندوستان جي مسلمانن ۾ جوش پيدا ٿي ويو. انهن واقعن مسلم ليگ کي وڌيڪ طاقتور بڻايو ۽ مولانا عبدالباري مرحوم، مولانا ڪفايت الله، مولانا احمد سعيد، مولانا آزاد سبحاني، مولوي ثناءَ الله وغيره اچي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيا.

سياسي بيداري

1919ع جو منحوس ۽ مبارڪ سال هو منحوس انهيءَ ڪري هو جو انهيءَ رولٽ ايڪٽ پاس ڪيو ويو جليانوالہ باغ واري خونريزي ٿي. مبارڪ انهيءَ ڪري هو جو انهيءَ سال هندوستان ۾ آزادي جي سچي لهر پيدا ٿي ۽ هندو مسلمانن ۾ سچو اتحاد ٿي ويو.

رولٽ ايڪٽ جي خلاف مسٽر گانڌي جي حڪم سان ساري هندستان ۾ هڙتال ڪئي وئي. ۽ مسٽر گانڌي کي قوم مهاتما جو لقب ڏنو.

1919ع ۾ هندستان مسلمانن ۾ اهڙو ته اتحاد پيدا ٿي ويو جو هندو مسلمان گڏجي کائو کاڌو امرت سر ۾ ملسمانن رام نومي جي جلوس ۾ حصو ورتو. احمد آباد ۾ مسلمانن ليڊرن کي تلڪ لڳايا ويا. دهلي ۾ سوامي شردها نند کي جامع مسجد جي ممبر تي چاڙهي تقرير ڪرائي وئي. امرتسر واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت حڪيم اجمل خان مرحوم ٿي، تنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته ايندڙ بقر عيد تي مسلمان ڳئون قربان نه ڪن. جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو ساري هندستان ۾ ڳئون قرباني بند ڪئي وئي.

مطلب ته 1919ع جهڙو اتحاد هندو مسلمانن ۾ شايد وري مشڪل ٿئي. انهيءَ کان بعد ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ۾ پورو اشتراڪ عمل ٿي ويو. جتي ڪانگريس جو اجلاس ٿيو ٿي اتي مسلم ليگ جو اجلاس ڪيو ويو ٿي. ته جيئن مسلمان ٻنهي جماعتن ۾ آساني سان حصو وٺي سگهن.

ڪانگريس کان مسلمانن جي عليحدگي

1921ع ۾ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جا اجلاس گڏ احمد آباد ۾ ٿيا. ڪانگريس جو صدر حڪيم اجمل خان صاحب هو. مسلم ليگ جو صدر مولانا حسرت موهاني هو. انهيءَ موقعي تي مولانا حسرت موهاني صاحب ڪانگريس ۾ ڪامل آزادي جي تجويز پيش ڪئي، جنهن جي مهاتما گانڌي ۽ هندو قوم سخت مخالفت ڪئي. جنهنڪري مسلمانن جو وڏو حصو ڪانگريس کان جدا ٿي ويو.

1923ع ۾ جڏهن ڪانگريس جي پوزيشن بلڪل خراب ٿي چڪي هئي تڏهن حڪومت موقعو ڏسي سوامي شڌانند ۽ ٻين ڪيترن سياسي قيدين کي ڪن شرطن سان آزاد ڪيو. سوامي صاحب جيل مان ٻاهر نڪري ملڪانه آگره جي مقروض مسلمانن ۾ شدهي جو ڪم شروع ڪري ڏنو.

انهن کي مرتد بڻايو ويو. هن وقت ڪن علمائن مقابلي جي تياري ڪئي.  پر ڪانگريسي ملسمانن کين روڪيندا رهيا. آخر جڏهن پاڻي سر کان مٿي چڙهي آيو تڏهن لاچار جمعيت العلماءِ ۽ ٻيا مولوي ڪانگريسي مسلمانن جي ڪا به پرواهه نه ڪري ميدان ۾ ڪاهي پيا ۽ خوب تبليغ جو ڪم شروع ڪري ڏنائون.

هوڏانهن هندو مهاسڀا سنگٽن جو ڪم شروع ڪري ڏنو. اکاڙا قائم ڪيا ويا. مسجدن اڳيان باجا وڄايا ويا جنهنڪري ساري هندستان ۾ هندو مسلمانن جا فساد شروع ٿي ويا. اها حالت ڏسي 2 سيپٽمبر 1924ع ۾ مهاتما گانڌي اعلان ڪيو ته جيڪڏهن هندو مسلمان اهو شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند نه ڪندا ته مان جيل ۾ فاقو ڪڍي جان ڏيندس. انهيءَ اعلان گانڌي جي چيلن جو سک ڦٽائي ڇڏيو ۽ انهن گڏجي فيصلو ڪيو ته اهو شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند ڪيو وڃي.

درحقيقت اها به هندو قوم جي هڪ چال هئي ڇو ته جيئن وقت مسلمانن تبليغ جو ڪم شروع ڪيو ته شدهي وارن جو هوش گم ٿي ويو. انهن ڏٺو ته حق ۽ باطل ۾ ڪهڙو فرق آهي. جيڪڏهن تبليغ جو ڪم بند نه ڪيو وڃي ها ته دنيا ڏسي وٺي ها ته ٿوري وقت ۾ هندوستان جا اٺ ڪروڙ مسلمان ارڙهن ڪروڙ ٿي وڃن ها. ڪثرت تي ناز ڪندڙن جو ڪنڌ هيٺ ٿي پوي ها. آخر وڏن وڏن ليڊرن جي چوڻ تي مهاتما گانڌي جي جان بچائڻ لاءِ شدهي ۽ تبليغ جو ڪم بند ڪيو ويو ۽ وري هندو مسلم اتحاد جو تماشو شروع ڪيو ويو. انهيءَ سال مسلم ليگ جو اجلاس زير صدارت مسٽر محمد علي جناح لاهور ۾ ٿيو. جتي مسٽر محمد علي جناح ڪانگريس سان پڪو اتحاد ڪرڻ لاءِ چوڏهن شرط پيش ڪيا جنهن جي سڀني علمائن تائيد ڪئي. 1925ع ۾ ڪانگريس مسلم ليگ جا اجلاس گڏ ڪلتڪا ۾ ٿيا. انهيءَ سال ڪانگريس ۾ نهرو رپورٽ پيش ڪئي وئي جنهن جي مسلمانن سخت مخالفت ڪئي ۽ وري ڪانگريس کان ڌار ٿي ويا. وري 20 مارچ 1927ع زير صدارت مسٽر محمد علي جناح دهلي ۾ مسلم ليگ جو اسپيشل اجلاس سڏايو ويو جنهن ۾ مرحوم مولانا محمد علي، شوڪت علي، مولوي شفيع دائودي، مولانا عرفان سيد مرتضيٰ شاهه وغيره حصو ورتو انهي اجلاس ۾ گڏيل انتخاب کي چند شرائطن سان انهي ڪري قبول ڪيو ويو ته جيئن ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ۾ اتحاد ٿي وڃي پر مغرور ڪانگريس ڪو به خيال نه ڏنو ۽ برخلاف انهي جي هندو مهاسڀا جي اشاري تي مسجدن جي اڳيان باجا وڄائي هر طرف فساد برپا ڪيا ويا. انهيءَ زماني ۾ جمعيت العلماءِ به ڪانگريس کان جدا هئي. 1929ع ۾ قومپرست مسلمانن هڪ جماعت نالي مسلم نيشنلسٽ پارٽي قائم ڪئي جنهن جو پهريون جلسو زير صدارت مولانا ابوالڪلام آزاد صاحب الهه آباد ۾ ٿيو.

اها حالت ڏسي ڪانگريس وارن جو ڪجهه نشو دور ٿيو ۽ لاهور واري ڪانگريس جيڪا زير صدارت جواهر لال نهرو منعقد ٿي جنهن ۾ نهرو رپورٽ کي رد ڪيو ويو ۽ ڪامل آزادي جو اعلان ڪيو ويو. جنهنڪري مسلمانن وري ڪانگريس ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي انهيءَ ڪامل آزادي جي جڏهن تشريح پڇي وئي ته ٻڌايو ويو ته اسان گورنمينٽ جي زير سايه آزادي گهرون ٿا. 1935ع ۾ حڪومت انڊيا ايڪٽ 1937ع جو اعلان ڪيو جنهن ۾ سنڌ وغيره جي جدائي بابت ۽ وزارتن جو ذڪر هو تنهن جي هندو قوم مخالفت ڪئي پر موقع تي يڪدم وڃي ڪونسل تي قبضو ڪيو هن وقت فيڊريشن جي به ڪانگريس جي صدر صاحب سڀاش چند بوش سخت مخالفت ڪئي آهي مگر جواهر لال نهرو يورپ ۾ وڃي معمولي ترميمون ڪرائڻ لاءِ زور ڏئي رهيو آهي. نيٺ نتيجو هي نڪرندو جو ڪانگريس خوشيءَ سان فيڊريشن قبوليندي.

اڇوتن ۾ تبليغ اسلام جو ڪم زوردار ڏسي مهاتما جو سک ڦٽي پيو ۽ فاقا ڪاٽڻ لڳو ۽ جڏهن تبليغ جو ڪم بند ٿيو ته پاڻ اڇوت اڌار جي ڪم کي لڳي ويو. انهيءَ موقعي تي انهن سڀني ڪانگريسي هندو مسلمانن جا چپ بند ٿي ويا جن تلبيغ جي ڪم کي روڪڻ لاءِ هر ڪا ڪوشش ورتي.

آخري نوٽ

مطلب ته جڏهن جڏهن مسلمانن ۾ ڪجهه سياسي يا مذهبي بيداري پيدا ٿي آهي ته انهن ڪامل آزاديءَ جي پوڄارين مسلمانن کي تنظيم کان پري رکڻ. انهن ۾ نفاق پيدا ڪرڻ لاءِ اتحاد جي بناوٽي راڳ شروع ڪيو آهي. ته جيئن مسلمان قوم هميشه ڪمزور رهي. ساڳيو راڳ جو 1936ع کان شروع ٿيو آهي سو وري تازو بمبئي ۾ شروع ڪيو ويو. هوڏانهن انهن غدار مسلمانن جا پيغام پهچي رهيا هئا ته خبردار انهن سان ڪنهن به قسم جي صلح ڪرڻ اسان جي بيعزتي آهي.

نيٺ نتيجو هي نڪتو جو فقط هڪڙي معمولي ڳالهه تان (يعني مسلم ليگ کي مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت تسليم ڪيو وڃي) اتحاد جو تماشو ختم ٿي ويو ۽ جواب ڏنو ويو ته جنهن صورت ۾ مسلمانن جون ٻيون جماعتون جهڙوڪه جمعيت العلماءِ، خدائي خدمتگار ۽ احرار پارٽي وغيره به آهي تنهن صورت ۾ فقط مسلم ليگ کي مسلمانن جي واحد جماعت تسليم نٿو ڪري سگهجي. هن کان اڳ پنڊت جاوهر لال نهرو چيو ته هندستان ۾ ٻه طاقتون آهن هڪ سرڪار برطانيا ٻي ڪانگريس. پر هڪ سال کانپوءِ کيس قبول ڪرڻو پيو ته ٽئين جماعت مسلمانن جي مسلم ليگ آهي ۽ لکنئو پيڪٽ وقت بابو چندر پرشاد به قبول ڪيو هو ته مسلم ليگ مسلمانن جي واحد جماعت آهي.

وري انشاءُ الله جنهن وقت ملسم ليگ جو تنظيمي پروگرام عمل ۾ اچڻ شروع ٿي ويو ته خود بخود ڪانگريس کي مڃڻو پوندو ته برابر مسلم ليگ مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت آهي. تعجب آهي ته ڪانگريس جنهن ۾ ته هندو مهاسڀائي شامل نه 10 ڪروڙ اڇوت، نه پارسي، سک وغيره سڀ شريڪ ڏهه ڪروڙ مسلمان (سواءِ چند غدارن جي) شامل هندوستان جي واحد جماعت ٿي سگهي ٿي.

پر مسلم ليگ جا 32 سالن کان قائم آهي جنهن ۾ وڏو حصو مسلمانن جو شامل آهي جنهن سان ڪيئي ڀيرا پاڻ ڪانگريس اشتراڪ عمل ڪري چڪي آهي. سا اڄ مسلمانن جي واحد جماعت ڪانهي. جمعيت العلماءِ خاص علمائن جماعت آهي جنهن جي هن وقت هي حالت آهي جو مولانا ڪفايت الله، مولان احمد سعيد، مولانا حسين احمد مدني چند عالمن جي جماعت وڃي رهي آهي. وڏو حصو علماءِ ڪرام جو عليحده ٿي چڪو آهي. احرار پارٽي پنجاب جي انهن مسلمانن جي پارٽي جن جو مقصد هو ڪشمير ۾ ستياگره ڪرڻ، جنهن جا پوءِ ٻه حصا ٿي پيا. هڪ اتحاد ملت، ٻيا احراري ۽ هن وقت احرار پارٽي جو نالو آهي.

خدائي خدمتگار هڪ سرحدي چند پٺاڻن جي جماعت جو نالو آهي جيڪي خان عبدالغفار جا معتقد آهن.

مسلم ليگي ٽو ڊي آهن

چيو وڃي ٿو ته مسلم ليگ ٽوڊين ۽ رجعت پسندن جي جماعت آهي. جنهن جي جواب ۾ عرض اهي ته هندو مهاسڀا جنهن ۾ ڀائي پرمانند، ڊاڪٽر مونجهي، جيڪر ساپرو، ڊآهولڪر، مدن موهن مالوي وغيره جهڙا تو ڊي شامل آهن. پر هندو قوم بجاءِ انهن کي ٽو ڊي سڏڻ جي عزت جي نگاهه سان ڏسي رهي آهي. هندو قوم پاڻ کي چئن حصن ۾ ورهائي ڪم ڪري رهي آهي هڪڙا اهي جيڪي خاص ڪانگريسي آهن ٻيا فقط مهاسڀائي آهن، ٽيا اهي جيڪي ڪانگريس ۾ به آهن ۽ مهاسڀا ۾ به آهن چوٿان نه ڪانگريس ۽ نه مهاسڀا ۾ خاص حڪومت جا يار وفادار آهن. مسلمانن جي بدبختي چئبي جو ڪن مسلمانن انهي مسلم ليگ کي ڪجهه وقت کان مرده ٿي چڪي هئي تنهن ۾ نئين سر روح پيدا ڪري مسلمانن کي تنظيم ۽ يڪجهتي پيدا ڪرڻ لاءِ هڪڙي مرڪز تي آڻڻ جي ڪوشش شروع ڪئي آهي ته نام نهاد مسلمانن کڻي هاءِ گهوڙا مچائي آهي ۽ هند هند عيب جوئي شروع ڪري ڏني اٿن. مثل مشهور آهي ته جماعت ماڻهن سان جڙندي آهي ماڻهو جماعت سان ڪو نه جڙندا آهن اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1919ع ۾ صدر حڪيم اجمل خان مرحوم هو. اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1920ع ۾ صدر ڊاڪٽر انصاري هو.

اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن جو 1921ع ۾ صدر مولانا حسرت موهاني هو. جنهن ۾ مولانا ڪفايت الله، مولانا احمد سعيد وغيره سڀ شامل هئا. اها ساڳئي مسلم ليگ آهي جنهن ۾ هن وقت مولانا حسرت موهاني مولانا ظفر علي خان صاحب، مولانا شوڪت علي، مولانا عبدالحامد بدايوني، مولانا اشرف علي صاحب ٿانوي، مولانا محمد شعيب ناظم، جمعيت العلماءِ صوبه سرحد، مولانا غلام بيگ نيرنگ صاحب، مولانا جمال الدين، مولانا عبدالباري صاحب، مولانا صبغت الله فرنگي محل، مولانا مظهرالدين شير ڪوٽي، ايڊيٽر الامان، مولانا محمد عمر صاحب نعماني شملا، مولانا ابوالقاسم فضل الحق بنگال، مولانا عبدالصمد صاحب ناظم جمعيت العلماءِ صوبه متحده، مولانا قاضي عبدالغفار صاحب ايڊيٽر پيام وغيره ۽ پنجاب جون تمام اخبارون. دهلي جون تمام اخبارون سواءِ الجمعيت ۽ انصاري جي ۽ مجنور جي مدينه ۽ سنڌ جي اصلاح جي شامل آهن.

قائداعظم مختار الملڪ مسٽر محمد علي صاحب جناح

چيو وڃي ٿو ته مسلم ليگ جو صدر هڪ ٽوڊي ۽ شيعو آهي اهو اعتراف انهيءَ جماعت جو آهي جيڪي ڪڏهن خداپرست هئا اڄ هو پاڻ کي وطن پرست سڏائي رهيا آهن جن کي الله تعاليٰ تمام قومن جو سردار سڏيو تن جو سردار هڪ مشرڪ ۽ ملحد آهي. هي اها جماعت آهي جنهن ڪامل آزادي جو اعلان ڪري سرڪار برطانيا جي وفاداري جو قسم کائي ڪونسل جي ڪرسي کي آزادي سمجهيو آهي. مسلم ليگ هڪ سياسي جماعت آهي انهي جو اڳواڻ به سياست جو ماهر هئڻ گهرجي.

مسٽر جناح بابت مخالفن جي به اها راءِ اهي ته هو سٺي دماغ جو سياستدان آهي. هندو قوم گانڌيءَ کي پنهنجو اڳواڻ بڻائڻ وقت اهو اعتراض ڪو نه اٿاريو ته گانڌي هڪ بئريسٽر آهي ۽ ويش قوم جي مان آهي هو برهمڻ ۽ کترين جو اڳواڻ نٿو ٿي سگهي.

هو پنڊتن ۽ سوامين جو رهنما نٿو ٿي سگهي. گانڌي هڪ مسٽر آهي انهن هڪ مسٽر کي مهاتما جو لقب ڏئي عزت ڏني. مسٽر محمد علي جناح هڪ ڪلمه گومسلمان آهي انهي کي انهن عالمن ۽ ليڊرن ۽ عام مسلمانن گڏجي پنهنجو اڳواڻ بڻايو آهي جن هر ڪنهن قومي تحريڪ ۾ حصو وٺي قرباني ڪئي آهي. انهن جواهرلال جهڙي ملحد گانڌي جهڙي ٻه روپي ٻاپوکي اڳواڻ ڪو نه بڻايو آهي.

جيڪي صاحب چون ٿا ته مسلمانن کي اکيون پوري ڪانگريس ۾ شامل ٿي ڪانگريس تي قبضو ڪرڻ گهرجي تن کي اهو به سوچڻ گهرجي ته فرض ڪيو سڄي هندوستان جا مسلمان سڀ کڻي ڪانگريس ۾ شامل ٿين ته جملا ڪروڙ مسلمان ٿيندا. هوڏانهن هندو به سڀ ڪانگريس ۾ شامل ٿين ۽ ضرور ٿيندا ته 23 ڪروڙ ٿيندا. وري به ڪثرت هندو قوم جي رهندي. انهيءَ ڪري مسٽر جناح اهو شرط پيش ڪيو ته مسلمانن جون سيٽون جدا مقرر ڪيون وڃن ۽ مرڪز ۾ ميمبرن جو تعداد ڪثرت توڙي قلت وارين قومن جو هڪ جيٽرو هجي ڇو ته اڄ ڪلمه دنيا ۾ تلوار جي لڙائي ڪانهي. ڪثرت ۽ قلت قلم ۽ اخبار جي لڙائي آهي جنهن قوم وٽ زياده اخبارون آهن اها ڪامياب آهي.

هن وقت جيڪي مسلمان اکيون پوري وزارت جي لالچ ڪري يا انهي ڪري ڪانگريس ۾ شامل ٿيا آهن جمعيت العلماءِ ڪانگريس سان شامل آهي تن جي خدمت ۾ عرض آهي ته عزيزو اوهان جي دل ۾ جيڪڏهن ملت جو سچو درد آهي جيڪڏهن اوهان پنهنجي قوم کي هڪ مرڪز تي جمع ڏسڻ گهرو ٿا انهن کي تنظيم جي طات سان مضبوط بڻائڻ گهرو ٿا ته هن تقليد جي بت کي پرزا پرزا ڪري مسلم ليگ ۾ شامل ٿي وڃون ۽ جيڪڏهن ڪانگريس ۾ شامل ٿيو ته اول پنهنيج قوم کي هڪ مرڪز تي مضبوط بڻائي يڪجهتي پيدا ڪري گڏجي عزت سان ڪانگريس ۾ شامل ٿيو. باقي هن ڇڙوڇڙ حالت ۾ مسلمانن کي هڪ طرف انگريزن جو ٻئي طرف هندن جو غلام ٿي رهڻو پوندو.

مسلمان ۽ آزادي

رهيو آزادي جو سوال تنهن بابت عرض آهي ته دنيا ۾ اهڙو ڪهڙو بدبخت انسان هوندو جنهن کي آزادي پسند نه هوندي جڏهن ته حيوان به آزاديءَ کي پسند ڪن ٿا تڏهن انسان اشرف المخلوقات آزادي کي پسند نه ڪندو اهو ناممڪن آهي. اڄ دنيا جون ٻيون قومون هندوستان وارن کي انهي ڪري نفرت سان ڏسي رهيون آهن جو هو نه صرف پاڻ غلام آهن بلڪه انهن جي ڪري ٻيون ڪيتريون قومون غلام آهن. چيو وڃي ٿو ته جيسين هندو مسلمان پاڻ ۾ اتفاق ڪري ڪانگريس کي طاقتور نه بڻائيندا تيسين آزادي حاصل نه ٿيندي. اهو بلڪل سچ آهي. انهي کان ڪنهن کي به انڪار ڪونهي. بشرطيڪ جيڪڏهن ڪانگريس صحيح معنيٰ ۾ ڪانگريس ٿي ڪم ڪري. سچو اتحاد تڏهن ٿيندو جڏهن ٻنهي قومن جون نيتون صاف هجن. هندو قوم جي اها نيت ته اول انگريزن کي هندستان مان ڪڍيو وڃي پوءِ مسلمانن کي ڪڍي رام راڄ قائم ڪجي. معمولي جانور يعني ڳئون لاءِ انسان ذات کي تڪليف ڏني وڃي انهن جون خون ڪيو وڃي.

اها اردو زبان جيڪا عربي فارسي، هندي مان هندوستان ۾ هندو مسلمانن لاءِ مشترڪه زبان تيار ڪئي وئي تنهنجي مخالفت ڪري هندي جو پرچار ڪيو وڃي. مسلمانن جي جذباتن کي ڀڙڪائڻ لاء مسجد جي اڳيان باجا وڄايا وڃن. اهڙيون ڪيئي ڳالهيون آهن جيڪي هميشه اتحاد ۾ خلل پيدا ڪنديون رهن ٿيون. اهو ئي سبب آهي جو بناوٽي ۽ سياسي اتحاد گهڻو وقت قائم نٿو رهي ۽ انهيءَ بناوٽي سياسي اتحاد سان آزادي حاصل به ڪا نه ٿيندي. سچو اتحاد تڏهن قائم ٿي سگهي ٿو جڏهن سڀ قومون هڪٻئي جي عزت ڪرڻ سکنديون. هن وقت ڪانگريس تي قبضو هندو سرمايه دارن جو آهي جن کي پنهنجي ڪثرت، دولت ۽ طاقت تي ناز آهي. هو ڪمزور قومن کي نفرت جي نگاهه سان ڏسي رهيا آهن هو انگريزن سان پنهنجا مطالبات حاصل ڪرڻ لاءِ وڙهي رهيا آهن پر پنهنجن ڪمزور ڀائرن مسلمانن لاءِ اڇوت وغيره جي مطالبات کي ٺڪرائي رهيا آهن.

برادران اسلام:- ڪانگريس آهستي آهستي پنهنجي اصلي مقصد ڏانهن اچي رهي اهي يعني لالا هرديال جي خيالن کي عملي جامو پهرائي رهي اهي. اها اڇوت اڌار اسڪيم هندي زبان جو پرچار فوجي تعليم وڌيا مندر بندي ماترم جا گيت اهي سڀ لالا هرديال جي خيال جا پرزا آهن. لالا هرديال پنهنجي مضمون ۾ ڏيکاريو آهي ته اول مسلمانن جي خوشامد ڪريو ۽ کين ڪانگريس ۾ ملائي حڪومت کي ڏيکاريو وڃي ته ڪانگريس مشترڪه جماعت آهي. پوءِ حڪومت کان آهستي آهستي حق حاصل ڪجن ۽ جڏهن ڪجهه حق چڱا ملي وڃن ته پوءِ اول هندستان ۾ هندي زبان کي رائج ڪجي ۽ اردو زبان کي بند ڪجي ته جيئن مسلماني ڪلچر ۽ لٽريچر برباد ٿي وڃي ۽ هندو ڪلچر هندو لٽريچر ترقي وٺي. اسڪولن ۽ مدرسن جا نالا بدلائي هندي يعني وڌيا مندر رکڻ گهرجن. مسجد کي پوڄا مندر سڏيو وڃي ٻارڻ کي بندي ماترم جا گيت پڙهايا وڃن. پوءِ اکاڙا قائم ڪري هندو قوم کي طاقتور بڻائجي. فوجي ڪاليجون کولي هندن کي فوجي تعليم ڏجي. دولت ۾ واپار ۾ تعداد ۾ اسان زور آهيون فقط اهي گهٽايون آهن سي جيڪڏهن پوريون ٿيون ته پوءِ يقين ڄاڻو هندوستان ۾ اسان جو اڄ هوندو مسلمانن کي هتان لڏڻو پوندو.

اهڙيءَ طرح هندوستان کي ڳئون ماتا جي دشمن کان خالي ڪرائي شڌ ڀارت بڻائجي. تنهنڪري سخت ضرورت آهي ته مسلمان قوم کي تنظيم جي طاقت سان منظم ڪرڻ انهن ۾ يڪجهتي پيدا ڪرڻ لاءِ انهن کي هڪڙي مرڪز تي جمع ڪيو وڃي. انهيءَ ضرورت کي مدنظر رکي قوم جي خيرخواهه رهنمائن مسلم ليگ کي نئين سر زندهه ڪرڻ شروع ڪيو آهي. تنهنڪري مسلمانن کي گهرجي ته هو ٻه آنا چندو ساليانو ڏئي مسلم ليگ جا ميمبر ٿي وڃن. جنهن وقت مسلمانن ۾ ڪامل اتحاد ٿي ويندو تنهن وقت مغرور ڪانگريس به ڪجهه جهڪندي ۽ آزادي سندن پير چمندي.

اسلام جو اهو خوشنصيب زمانو جنهن کي قرون اعليٰ جو زمانو چيو وڃي ٿو اهو برڪت وارو زمانو جيڪو خلفائي راشدين جي مبارڪ وجود سان روشن هو ان وقت مسلمانن ۾ تنظيم هئڻ ڪري مڪمل اتحاد هو. اخلاق هو، سچائي هئي ۽ روحانيت هئي. دنيا ڏٺو ته چند گودڙي پوش ساري دنيا تي پکڙجي ويا انهن جي صدائي تڪبير قيصر يڪسريٰ جي ڪوٽن جا ڪنگرا ڏڪائي ڇڏيا. انهيءَ زماني جا مسلمان سڀ کان وڏي مصيبت سڀ کان وڏو غضب نفاق کي سمجهندا هئا. درحقيقت نااتفاقي خدائي قهر آهي جنهن کان فرعون جي قوم به پناهه گهري هئي. مسلمانو جيڪڏهن اوهان هن غلامي جي لعنت کان آزاد ٿيڻ گهرن ٿا ته خدارا اميدوار ٿيو.

صبح صادق جي روشني نروار ٿي چڪي آهي. بيدار ٿي پنهنجن انهن غفلت شعار ڀائرن کي هوشيار ڪريو جيڪي مشرڪن جي دام ۾ گرفتار ٿي چڪا آهن ته جيئن ايندڙ انقلاب کان اڳ جنهن جا آثار ظاهر ٿي چڪا آهن هوشيار ٿي سڀني ذاتي ۽ فروعني جهڳڙن کي ڇڏي نفسانيت ۽ ذاتي اغراضن کان دل کي صاف ڪري نااتفاقي  جي باهه کي پريم جي پاڻي سان وسائي ڇاتي ڇاتيءَ سان لائي هڪ ٿي ۽ هڪ مرڪز تي جمع ٿي فقط هڪ خدائي وحد جي ڀروسي تي عمل ۽ ايثار سان دنيا کي ثابت ڪري ڏيکاريون ته مسلمان قوم زندهه آهي. مسلمان سپاهي آهي ۽ آزادي حاصل ڪرڻ سپاهي جو ڪم آهي.

مُسلِم ليگ جي ضرورت

ڪانگريس هڪ مشتروڪه جماعت آهي جنهن ۾ فيصلو به مشترڪه ٿي سگهن ٿا. پر مسلمانن لاءِ هڪ اهڙي جماعت جي سخت ضرورت آهي جنهن جي جهنڊي هيٺ سڀ مسلمان متحد ٿي سگهن ۽ متحد ٿي پنهنجي مالي اقتصادي مذهبي سياسي حالت سڌاري سگهن. جهڙي طرح هندو قوم پنهنجي پنگتي ڌرمي ڪمن لاءِ هندو مهاسڀا قائم ڪئي آهي انهيءَ ضرورت کي پوري ڪرڻ لاءِ نئين سر مسلمانن جي انهي پراڻي جماعت جنهن جو نالو مسلم ليگ آهي زندهه ڪيو ويو آهي. جنهن جا هن وقت هيٺان مقاصد آهن.

(1) هنودستان ۾ ڪامل آزادي لاءِ جدوجهد ڪرڻ.

(2) هندوستاني مسلمانن جي مذهبي سياسي حقن ۽ مفاد جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺڻ.

(3) دنياوي اسلام سان رشته اخوت قائم ڪرڻ.

(4) غير قومن سان دوستانه تعلقات وڌائڻ وغيره.

نظامي- ڪراچي

8 آڪٽوبر 1938ع

درسِ عمل

(1)

اي قوم منتشر ڇو تنهنجو نظام آهي

محفل ۾ هو نه اڳيون اڄ اهتمام آهي

ٿي صبح پُر ملامت ذلت جي شام آهي

(2)

وقت آهي هي عمل جو هوشيار ٿي خدارا

غفلت چڱي نه آهي بيدار ٿي خدارا

تيغ ستم ستمگر ڪڪئي بي نيام آهي

(3)

هوشيار ٿي جيئرو رهڻو اٿئي جهان ۾

غفلت شعار بلبل تو لاءِ بوستان ۾

صياد اڄ پکيڙيو مضبوط دام آهي

(4)

غمگين شمع آهي حيران آهي محفل

ٿي ويو فنا تجمل ويران آهي محفل

ساقي نه ميڪده ۽ شيشو نه جام آهي

(5)

شور ۽ فغان سان گلشن آباد ڪو نه ٿيندو

آرام سان جهان ۾ آزاد ڪو نه ٿيندو

هي آرزو واجهائي هيءَ آس خام آهي

(6)

قبضي ۾ ڪر زمين کي تسخير آسمان ڪر

اُٿ ۽ اُٿي عمل لاءِ تيار ڪارروان ڪر

ساري جهان کي ڏيڻُ حق جو پيام آهي

(7)

هڪ ڪعبه ۽ خدا هڪ، قرآن به آهي هڪڙو

مقصد مڙن جو هڪڙو ايمان آهي هڪڙو

هادي به سڀ جو هڪڙو خيرالانام آهي

(8)

سي هڪ ٿيا جي گڏجي هڪ ٿانوَ ۾ نه کائين

افسوس پر مسلمان هڪ پاڻ ۾ نه آهن

هر ڪنهن جدا بڻايو پنهنجو امام آهي

(9)

نالو وٺي وڏن جو ٿو پاڻ کي ٻڌائين

مرزا، مغل، قريشي، افغان ٿو سڏائين

تنهنجي ڪري وڏن جو بدنام نام آهي

(10)

مطرب جوچنگ بدليو رندن جو رنگ بدليو

واعظ جو وعظ بدليو ليڊر جو ڍنگ بدليو

فتنو فساد جهڳڙو تڪرار عام آهي

(11)

هي نظم آهي تنهنجو درسِ عمل نظامي

هن تي عمل ڪرڻ سان ٿيندي فنا غ

 ساري جهان جي ٿيڻو مسلم امام آهي.

MORE MATERIAL ON MUSLIM LEAGUE: ACTIVITIES & DOCUMENTS

خالقڏنه هال ۾ مسلم ليگ جو زبردست اجلاس

وديا مندر اسڪيم، حيدرآباد ۽ فلسطين بابت ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

ڪالهه آچر ڏينهن شام جو نماز مغرب کان بعد مسلمانان ڪراچي جو هڪ عظيم الشان اجلاس سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي زير سايه خالقڏنه هال ۾ منعقد ٿيو. جلسي جي ڪارروائي پوري ساڍي ستين بجه شروع ٿي.

اسٽيج تي ڪيترائي ڪراچي جا معزز ويٺل هئا. سارو هال ماڻهن سان سٿيو پيو هو ۽ جاءِ نه ملڻ ڪري ڪيترائي ماڻهو هال جي ٻاهران ۽ دروازن تي آخر تائين بيٺا رهيا. حاضرين جو تعداد 4، 5 هزارن جي لڳ ڀڳ هو جنهن مان معلوم ڪري سگهبو ته باوجود هن جي جو ڪيترائي اسيمبلي جا ميمبر فاني غرضن جي بنياد تي قوم فروشي ڪري مسلم ليگ کان باغي ٿيا آهن مگر عام مسلمانن کي مسلم ليگ سان غير فاني محبت آهي.

جلسي جي ڪارروائي سر عبدالله هارون جي صدارت هيٺ تلاوت قرآن مجيد، مسلم ليگ جي ترانن، قومي نظمن ۽ مسلم ليگ زنده باد جي فلڪ شگاف نعرن سان شروع ڪئي وئي، جلسي ۾ آءُ نظر علي ايڊيٽر سنڌ زميندار سکر، سيد علي محمد شاهه راشدي، حڪيم عبدالمجيد شيرواڻي، خانبهادر محمد ايوب کهڙو، سر حاجي عبدالله هارون، مولوي عبدالحئي حقاني ۽ مسٽر فيروز الدين احمد ۽ ٻين ولوله انگيز تقريرون ڪيون. دوران تقرير ۾ مقرر، سنڌ وزارت جي پاليسي ۽ ان جي خط و خال تي به روشني وڌي. سر غلام حسين هدايت الله جنهن تازو مسلم ليگ پارٽيءَ سان بي وفائي ڪري وڃي وزارت پارٽي ۾ شريڪ ٿيو آهي ۽ جلد وزير ٿيڻ وارو آهي، تن جي به اهڙي روش کي ننديو ويو.

ميان فيروز الدين احمد وڪيل جيڪو لاهور لکان آيل هو تنهن جي تقرير نهايت سبق آميز پر جوش حقيقتن ۽ واقعات سان ڀريل هئي. هن صاحب ڪانگريس ۽ ڪانگريس جي جوابدار ليڊرن مهاتما گانڌي سرڪار پٽيل پنڊت جواهر لال نهرو ۽ مسٽر پرم جي هند رانه ۽ معصتبانه غنيمت تان پردو کڻي واقعات ۽ دليلن جي روشني ۾ ثابت ڪري ڏيکاريو ته ڪانگريس جو مقصد هندستان اندر هندو راڄ ۽ خاص هندو راڄ قائم ڪرڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه آهي. ڪانگريس تعليم گاهن کي مندر بڻائي رهي آهي، گائر رکشا ۽ قريم رکشا پونم تحريڪون هلائي، اهڙي قسم جا ٺهراءُ آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي هي اجلاسن اندر پاس ڪيا وڃن ته ڪانگريس به آزاد خيال اسٽيبلشمينٽ خيال ڪئي وڃي، مگر جيڪڏهن مسلمان مسجدن جي اڳيان باجا وڄائڻ ۽ اسڪولن کي مندر بڻائڻ تي اعتراض وٺڻ انهن کي ڪٽر، معصب ۽ فرقه پرستي جا طعنا ڏنا وڃن ٿا. هن سنڌ وزارت جي باري ۾ تقرير ڪندي چيو ته هنن جي ناڪيلي سردار ولڀ ڀائي پٽيل جي هٿ ۾ آهي جنهن ڪري خانبهادر الهه بخش بار بار وٽس ڀڳو بيٺو آهي.

ميٽنگ ۾ فلسطين، وديا مندر اسڪيم حيدرآباد دکن ۾ هندن جي شورش ۽ سي پي ۾ مدينه العلم تحريڪ بابت ريزوليشن پاس ٿيا.

پڇاڙي ۾ سيد علي محمد شاهه راسدي مسلم ليگ پبلڪ پڪار آفيس جي سيڪريٽري رپورٽ پيش ڪئي ته سنڌ اندر مسلم ليگ ٻن مهينن اندر ڪهڙا ڪهڙا ڪم ڪيا آهن وقت ڪافي گذرڻ سبب جلسو ساڍي 10 بجي مهل ختم ڪيو ويو ۽ ڪيترائي سوال ايجنڊا تي هئا جيڪي رهجي يا.

ريزوليشن ٻئي اشاعت ۾ ڏنا ويندا.

الوحيد، تاريخ 1939-02-14

................................................................................................

مسجد منزل گاهه ستيا گره ۾ مجاهدين اسلام

اسلامي شان شوڪت ۽ روايات جو زنده مثال قائم ڪيو

مجاهد سمورو وقت پرامن عدم تشدد تي پيروي ڪئي.

سر حاجي عبدالله هارون صدر صوبه سنڌ مسلم ليگ جي پڌرائي.

سکر 6 آڪٽوبر، (خاص تار)

سر عبدالله هارون مسجد منزل گاهه جي واقعات بنسبت هيٺيون بيان ڪڍيو آهي:-

جنهن حالت ۾ سرڪار هزارين ستياگرهي مجاهدن کي گرفتار ڪرڻ ۾ قاصر رهي آهي تنهنڪري ستياگره ڊڪٽيٽر والنٽيئرن کي سکر ڇڏي وڃڻ جو حڪم ڏنو آهي ۽ فقط اوترا مجاهد مسجد ۾ رکيا ويا آهن جيڪي مسجد جي قبضا رکڻ لاءِ ضروري سمجهيا ويا. هزارين مجاهد خاموشي سان سکر مان روانا ٿي ويا ۽ خود مسجد منزل گاهه ۾ جن 500 مجاهدن جمعي نماز پرامن طريقي سان ادا ڪئي ۽ ڪنهن به قسم جو ناخوشگوار واقعو پيش نه آيو جنهن مان ظاهر آهي ته عدم تشدد جا صول تي هو پوري طرح پابند رهيا.

ستياگره جي سموري وقت اندر هندو اخبارن ۽ هندو ليڊرن واقعات کي مروڙي مروڙي خوف پيدا ڪندڙ ۽ شرارت آميز ڪوڙيون خبرون ڦهلائڻ جي ڪوشش ڪئي هن عرض سان ته ڪو ممڻ مچي پر آفرين آهي مجاهدن کي جن اسلامي شان جي عزت برقرار رکي ۽ سمورو وقت عدم تشدد تي ڪاربند رهي هندن جون آرزون خاڪ ۾ ملائي ڇڏيون.

جيتوڻيڪ وزارت بالڪل غير دانشمندانه نموني ۾ حالتن جو مقابلو ڪيو آهي. تاهم مسجد منزل گاهه جو رڳڙو اڃا چالو آهي مون کي ڪامل يقين آهي ته سيتاگره مجاهد جتي به موڪليا ويندا اتي اها ئي روش اختيار ڪندا جيڪا هنن سکر ۾ ورتي.

آخر ۾ آءُ هي ڳالهه ظاهر ڪرڻ کان رهي نٿو سگهان ته هن مسجد جي سوال ۾ وزارت مسلمانن جي جذبات جي اونهائي جو پورو پورو اندازو ڪري چڪي آهي ۽ اميد آهي ته هن کان پوءِ  هو پنهنجي ضد ۽ غير منصفانه پاليسي کي ڇڏي ڏيندي.

الوحيد، تاريخ 8 آڪٽوبر 1939ع.

................................................................................................

مسلم نئشنل گارڊ جي جلسي جي ڪارروائي

خميس ڏينهن رات جو اٺين بجي نيشنل گارڊ جي زير سايه مسلمانن ڪراچي جو هڪ عظيم الشان جلسو پيمپوره ۾ سيٺ يوسف سر عبدالله هارون جي صدارت ۾ ٿي گذريو صدر صاحب پنهنجي شروعاتي تقرير ۾ جلسي جي مقصد و غايت تي روشني وڌي مسلمانن ۾ ڪافي جوش، خروش ڏسڻ ۾ ٿي آيو.

مولوي عبدالحئي، حڪيم عبدالمجيد زبردست تقريرون ڪيون ۽ گورنمينٽ کان مطالبو ڪيو ويو ته مسجد منزل گاهه مسلمانن جي حوالي جلد کان جلد ڪئي وڃي. هيٺان ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

1. منزل گاهه ستياگره جي پهرئين ڊڪٽيٽر شيخ واجد علي ايڊووڪيٽ جي حڪم موجب 11 آڪٽوبر 1939ع کان ڪراچي ۾ خانبهادر الهه بخش جي جاءِ تي پرامن ستياگره ڪيو ويندو.

2. حڪومت يوپي جي برخلاف هڪ نفرت جو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو. علامه مشرقي سان همدردي جو ٺهراءُ پاس ٿيو. پڇاڙي ۾ فخر قوم جناب شيخ عبدالمجيد صاحب جي صحتيابي لاءِ دعا گهري ويئي. جلسي جي اختتام تي ڪيترن اصحابن مجاهدين جي فهرست ۾ پنهنجا نالا درج ڪرايا.

الوحيد، تاريخ 1939-10-08

................................................................................................

اسان سنڌ جي هندن سان هر ڪنهن عزت ڀري ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار آهيون

هندو خواه مسلمانن کي عارضي بندوبستن تي ڀاڙڻ نه گهرجي

سر حاجي عبدالله هارون جو بيان

ڪراچي 4

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي پريذيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون هڪ پريس بيان ڪڍيو آهي جنهن ۾ هندن کي اپيل ڪئي اٿس ته هر هڪ ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿين جتي سنڌ ۾ موجوده سياسي ڪشمڪش دور ڪرڻ جا اپاءَ سوچيا وڃن.

سر موصوف وڌيڪ چوي ٿو ته مان ڪانفرنس سڏائڻ لاءِ تيار آهيان جنهن ۾ هندو اڳواڻ پنهنجا شرائط پيش ڪن ۽ اسان کي هميشه لاءِ ڪي دائمي رٿون مقرر ڪرڻ ۾ مدد ڪن جي ڪا به وزارت توڙي نه سگهي. اسان کي خبر پوڻ گهرجي ته هندو مئنارٽي کي اسان وٽان ڇا گهرجي.

اهو افسوسناڪ ٿيندو جو اسان هندستان جي خيالي ۽ جذباتي اثرن هيٺ اچي پنهنجي صوبي کي فرقيوار باهه ۾ اڇليون.

منهنجي هندو دوستن کي تنگ نظر ٿيڻ نه گهرجي ڇا هو سمجهن ٿا ته خانبهادر الهه بخش موجوده وزيراعظم جو سنڌ ۾ هميشه لاءِ راڄ قائم هوندو؟ ڇا هو سمجهن ٿا ته سنڌ جا مسلمان ووٽر ايندڙ چونڊن ۾ به اڳين وانگر بي خبر رهي پنهنجن پيرن تي پاڻ ڪهاڙو هڻندا؟

مان وري به انهيءَ ڳالهه تي زور ٿو ڏيان ته مسلمانن کي خبر پوڻ گهرجي ته سنڌ جي هندن کي مسلمانن کان ڪهڙيون خاطريون ۽ بچاءَ گهرجن. مان اهڙي آڇ 1938ع ۾ ڪئي هئي ۽ هينئر وري به ڪريان ٿو، اميد ته منهنجا هندو دوست جو سڏ اونائيندو.

جيڪي منهنجا هندو دوست ڪن وهمن ۽ اثرن هيٺ رهڻ گهرن ٿا مان انهن جي خلاف به ڪو نه آهيان پر کين ايترو ٻڌائڻ گهران ٿو ته مان پنهنجي شخصي سياسي آزمودي مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته جيڪڏهن سنڌ جا مسلمان ۽ هندو امن امان ۾ رهڻ گهرن ٿا ته انهن کي هنن عارضي بندوبستن تي ڀاڙڻ نه گهرجي پر دائمي صلح لاءِ رستو ڳولڻ گهرجي. مان اهو به صاف ڪرڻ ٿو ته گهران ته اسان مسلم ليگ ۾ هونداسون يا کڻي ٻاهر هونداسين ته به سنڌ جي ٿورائي واري هندو قوم سان هر وقت عزت ڀرئي ٺاهه لاءِ تيار آهيون.

الوحيد، تاريخ 1940-01-6

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي عهديدارن جون چونڊون

سکر جي فسادن، موجوده حالات بابت اهم ٺهراءُ

سنڌ مسلم ليگ جنرل باڊي جي ميٽنگ جي ڪارروائي

صوبه سنڌ مسلم ليگ جي جنرل باڊي جو هڪ اهم اجلاس اڄ تاريخ 28 جنوري 1940ع صبح جو 11 بجه جناب سر حاجي عبدالله هارون صاحب جي صدارت هيٺ سندس بنگلي تي منعقد ٿيو جنهن ۾ هيٺيان حضرات شريڪ ٿيا.

سر حاجي عبدالله هارون صاحب، جناب شيخ عبدالمجيد صاحب، خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو، حاجي محمد هاشم گذدر، مسٽر جي ايم سيد، مولانا ثناءَ الله صاحب، سيد محبوب علي شاهه صاحب، ابو شوڪت حمزه، مسٽر محمد يوسف صاحب، پير غلام مرتضيٰ صاحب سرهندي، سيد خير شاهه صاحب، پير سيد رسول ، مسٽر احمد صاحب، وڏيرو محمد قاسم صاحب، ڊاڪٽر خان صاحب، سيٺ محمد يوسف صاحب، مسٽر محمد بخش صاحب.

ٺهراءُ:

1. ميٽنگ متفقه طور قائداعظم مسٽر محمد علي جناح کي آئينده آزاد انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس جيڪا لاهور ۾ ٿيڻ واري آهي تنهن جو صدر منتخب ڪيو ۽ فيصلو ڪيو ته سڀاڻي تار رستي هي اطلاع آل انڊيا مسلم ليگ جي سيڪريٽري کي موڪليو وڃي.

2. ميتنگ متفقه طور فيصلو ڪيو ته ايندڙ سال ۾ هيٺين طرح سنڌ مسلم ليگ جي عهديدارن ۽ ورڪنگ ڪميٽي جي ميمبرن جي چونڊ ڪئي.

* سر حاجي عبدالله هارون (پريذيڊنٽ)

* خان بهادر محمد ايوب خان کهڙو (وائيس پريذيڊنٽ)

* سيد غلام مرتضيٰ شاهه صاحب (وائيس پريذيڊنٽ)

* شيخ عبدالمجيد صاحب (جنرل سيڪريٽري)

* سيد علي محمد شاهه راشدي (جوائنٽ سيڪريٽري)

* مسٽر غلام نبي پٺاڻ (جوائنٽ سيڪريٽري)

* سر حاجي عبدالله هارون صاحب (خزانچي)

ورڪنگ ڪاميٽي صوبه سنڌ مسلم ليگ.

1. خانبهادر محمد ايوب کهڙو

2. حاجي محمد هاشم گذدر

3. خير شاهه

4. پير سيد بخش شاهه

5. سيد نور محمد شاهه

6. سيد غلام مرتضيٰ شاهه

7. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ

8. سر حاجي عبدالله هارون

ورڪنگ ڪاميٽي صوبه سنڌ مسلم ليگ

1. خانبهادر محمد ايوب کهڙو

2. حاجي محمد هاشم گذدر

3. خير شاهه

4. پير سيد خيربخش شاهه،

5. سيد نور محمد شاهه

6. سيد غلام مرتضيٰ شاهه

7. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ

8. سر حاجي عبدالله هارون

9. شيخ عبدالمجيد

10. سيد غلام نبي ارج

11. قاضي فضل الله صاحب

12. مولوي محمد اسماعيل صاحب

13. پير علي انور شاهه

14. سيد علي اڪبر شاهه

15. محمد يوسف شاهه صاحب.

16. غلام نبي شاهه

17. مسٽر ....

18..............

19. شيخ واجد علي صاحب

20. سيد محبوب علي شاهه

21. سيٺ عبداللطيف ميمڻ

22. پير عبدالستار جان سرهندي

23. پير محمد اسماعيل جان

24. سيد حسن بخش شاهه

25. پير غلام مرتضيٰ سرهندي

26. سيد غلام حيدر شاهه

27. محمد حسن شورو

28. مولانا ثناءَ الله صاحب

29. مولانا ظهور الحسن صاحب

30. حاجي نذير الدين صاحب

31. چوڌري غلام محمد صاحب.

(3) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبي سنڌ مسلم ليگ جا عهديدار ورڪنگ ڪميٽي جا ميمبر ئي رهندا ۽ انهيءَ کانسواءِ جنرل باڊي کي حق حاصل رهندو ته پاڻ مان 25 ڄڻن کي ورڪنگ ڪميٽي تي چونڊين.

(4) فيصلو ڪيو ويو ته جيڪڏهن ورڪنگ ڪميٽي جو ڪو به ميمبر لکيل منظوري کانسواءِ لڳولڳ ٽن ميٽنگن ۾ غير حاضر رهندو ته هن جي جاءِ خالي سمجهي ويندي ۽ هن جاءِ تي ٻيو ڪو ميمبر منتخب ڪيو ويندو.

(5) صوبه سنڌ مسلم ليگ جي جنرل باڊي جي هي ميٽنگ جو غور شده ۽ زوردار رايو آهي ته سکر ضلعي ۾ بدنصيبي سان ۽ زوري زبردستي جا جيڪي افسوسناڪ واقعات ٿيا آهن تن جي لاءِ موجوده وزارت ۽ انهن جا مددگار بنيادي طرح جوابدار آهن. هي ميٽنگ انهن سڀني ماڻهن سان جيڪي مٿين فسادن جو شڪار ٿيا آهن ۽ نقصان رسندو اٿن پنهنجي دلي همدردي ڪري ٿي ۽ سچي دل سان ٻنهي قومن کي درخواست ڪري ٿي ته پاڻ ۾ مٺي محبت ۽ ساز سلوڪ سان هلن ۽ خانبهادر الهه بخش وزيراعظم سنڌ جي اهڙي پاليسي جو شڪار نه ٿين جنهن موجب صاحب موصوف ٻنهي قومن تفرقو وجهي حڪومت ڪرڻ گهري ٿو.

(6) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ جي سيڪريٽري جي پاران اخبارن ۾ اعلان ڪيو وڃي ته آل انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس ۾ سنڌ مان جيڪي صاحب ڊيليگيٽ ٿي وڃڻ گهرن سي 20 فيبروري جي اندر سيڪريٽري صاحب کي اهڙي قسم جي درخواست موڪلي سگهن ته ڇو ته سيڪريٽري صاحب جي ڊيليگيٽ ٿي نه سگهي.

(7) صوبه سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي پارليامينٽري ڪميٽي جا فرائض به سرانجام ڏيندي.

(8) هي به فيصلو ڪيو ويو، ته ايندڙ سنڌ اسيمبلي جي چونڊ ۾ جيڪي حضرات مسلم ليگ جي پاران مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي قواعد و ضوابط جا پابند ٿي ڪري اميدوار بيهڻ گهرن ٿا سي پنهنجون درخواستون 15 اپريل 1940ع تائين جناب پريزيڊنٽ 1940ع تائين جناب پريزيڊنٽ صاحب صوبه سنڌ مسلم ليگ کي موڪلي ڏين. اميدوار صاحبن جا نالا مناسب وقت تائين مخفي رکيا ويندا ۽ جن صاحبن کي مسلم ليگ جي پاران نامزد ڪيو ويندو، انهن جي نالن جو نامينشن پيپر داخل ڪرڻ کان اڳي باقاعده اعلان ڪيو ويندو. سيڪريٽري صاحب کي هدايت ڪئي وئي ته مٿيئن مضمون جو اعلان اخبارن ۾ اشاعت لاءِ موڪلي.

(9) هي به فيصلو ڪيو ويو ته مسلم ليگ تحريڪ کي صوبي سنڌ ۾ باقاعده زور وٺائڻ لاءِ هڪڙي لاري لائوڊ اسپيڪر سان گڏ خريد ڪئي وڃي، جنهن جي لاءِ هيٺين صاحبن مالي امداد ڏيڻ جو اعلان ڪيو.

سيد غلام مرتضيٰ شاهه ۽ خير شاهه وغيره 1000، خان بهادر محمد ايوب کهڙو وغيره 1000 رپيا ۽ باقي رقم لاءِ جو لاري ۽ لائوڊ اسپيڪر تي خرچ ٿيندي تنهن جو سر حاجي عبدالله هارون صاحب پاڻ تي ذمو کنيو ۽ وڌيڪ سر صاحب هي به اعلان ڪيو ته جيڪڏهن اسان جي ورڪرن هن لاري جي ذريعي سٺو ڪم ڏيکاريو ته ڇهن مهينن بعد سر صاحب پنهنجي سر هڪ ٻئي لاري به لائوڊ اسپيڪر سان گڏ خريد ڪري ڏيندو.

(نوٽ): سيد غلام مرتضيٰ شاهه ۽ خانبهادر محمد ايوب کهڙو پنهنجي عطيات جون رقمون هڪ هفتي جي اندر سر عبدالله هارون کي پهچائي ڏيندا.

(10) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ جي امدادي سرمائي لاءِ سنڌ جي صاحب حيثيت پنج سئو ماڻهن کان گهٽ ۾ گهٽ ڏهه رپيا ساليانو چندو ورتو وڃي.

(11) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبي سنڌ ۾ مسلم ليگ ڪانفرنس پهرين هڪ مسلم ڪانفرنس ڪراچي ضلعي ۾ مراد ميمڻ جي ڳوٺ ملير ۾ 25 فيبروري 1940ع جو منعقد ڪئي وڃي.

ڪانفرنس گهرائڻ جي سموري انتظام لاءِ پير غلام مرتضيٰ سرهندي قبول ڪيو.

صوبه سنڌ مسلم ليگ جي سيڪريٽري کي هدايت ڪئي وئي ته اهڙي ريت ٻين ضلعن ۾ ڪانفرنسون گهرائڻ لاءِ پرائمري مسلم ليگين کي لکيو وڃي.

(12) هي به فيصلو ڪيو ويو ته صوبه سنڌ مسلم ليگ ڪانفرنس جو اجلاس ايندڙ مئي مهيني جي پهرين هفتي لاڙڪاڻي ۾ گهرائي وڃي. ڪانفرنس گهرائڻ جي سموري انتظام جو ذمو ضلعي لاڙڪاڻي جي صدر خانبهادر محمد ايوب کهڙي پاڻ تي کنيو.

(13) هي به فيصلو ڪيو ويو ته جرڳن جي بل جي مخالفت ڪئي وڃي ۽ انهي لاءِ ٺهراءُ ٿيو ته مسلم ليگ اسيمبلي ميمبرن کي هدايت ڪئي وڃي ته هو ان جي مخالفت ڪن.

(14) هي به فيصلو ڪيو ويو ته آل انڊيا مسلم ليگ کي درخواست ڪجي ته منزل گاهه مسجد سکر ۾ فسادن ۽ گرفتارين جي ضروري تحقيقات لاءِ هڪ انڪوائري ڪميٽي مقرر ڪري جو سکر ۾ اچي تحقيقات ڪري.

مسلم ليگ سکر رليف ڪميٽي

(15) هي به فيصلو ڪيو ويو ته مسلم ليگ سکر رليف فنڊ جي عهديدارن جي هيٺين چونڊ ڪئي وڃي.

خانبهادر محمد ايوب خان (چيئرمين)

سيد محبوب علي شاهه (جنرل سيڪريٽري)

حافظ محمد صديق (مقامي) خزانچي

ميمبران

آءُ نظر علي خان، مسٽر جي ايم سيد، سيد خير شاهه، ڊاڪٽر محمد يامين، مسٽر نعمت الله قريشي، ابو شوڪت حمزو، شيخ واجد علي، مير سيد رسول بخش شاهه، قاضي فضل الله، آغا غلام نبي، حاجي گل خان، تاج الدين، غلام نبي بروهي.

الوحيد، تاريخ 1940-01-31

................................................................................................

سنڌ جي مسلم ليگ شاخن کي اطلاع

”صدر دفتر آل انڊيا مسلم ليگ“ جي زير هدايت سنڌ جي سڀني مسلم ليگ شاخن کي اطلاع ٿو ڏجي ته صدر دفتر جي پاران مورخه 19 اپريل 1940ع جمعي جي ڏينهن سڄي هندستان ۾ هن ڳالهه لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي ته انهي ڏينهن ملڪ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پاڪستان واري ريزوليشن جي پٺڀرائي ڪرڻ لاءِ پبلڪ ميٽنگون گهرائي هن ريزوليشن تي تقريرون ڪيون وڃن ۽ عام ماڻهن کي ريزوليشن جي حقيقت کان واقف ڪندي تائيدي ريزوليشن پاس ڪيا وڃن ۽ هن جي رپورٽ ترت سيڪريٽريٽ صدر دفتر آل انڊيا مسلم ليگ پارڪ مينشين دهلي گيٽ دهلي کي موڪليو وڃي.

هن حڪم جي تعميل ڪندي اسين سنڌ جي سڀني مسلم ليگ برانچن کي اپيل ٿا ڪريون ته 19 اپريل جمعي جي ڏينهن پنهنجي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ جمعي نماز يا شام جو مغرب نماز کانپوءِ باقاعده تائيدي جلسو گهرائي ريزوليشن پاس ڪري صدر دفتر کي جلسي جي سموري ڪارروائي جو اطلاع ڏئي.

ريزوليشن هن طرح پاس ڪرڻ گهرجي.

مسلم ليگ شاخ جو هي جلسو آل انڊيا مسلم ليگ جيڪو پنهنجي لاهور واري اجلاس ۾ پاڪستان بابت ٺهراءُ پاس ڪيو آهي. انهن جي زوردار تائيد ڪري ٿو ۽ قائداعظم مسٽر محمد علي جناح ۾ پنهنجي کلي اعتماد جو اظهار ڪندي ظاهر ٿو ڪري ته هندستان جا مسلمان هندستان لاءِ ڪو به دستور العمل قبول نه ڪندا جيستائين اهو نئون دستور العمل آل انڊيا مسلم ليگ منظور نه ڪيو آهي.

(آفيس سيڪريٽري)

الوحيد، تاريخ 1940-04-13

................................................................................................

قومي وزارت تي اظهار اعتماد

ڳوٺ محمد خان جروار تعلقي ماتلي ۾ تاريخ 12 اپريل 1940ع بروز جمعي نماز بعد جلسو ٿي گذريو. جنهن ۾ ماڻهن جو چڱو ميڙ گڏ ٿيل هو. ان ۾ هيٺيان ٺهراءُ يڪراءُ بحال ڪيا ويا.

1. هي ميڙ قومي وزارت برپا ٿيڻ ڪري کين مبارڪ ڏئي ٿو ۽ پنهنجي دلي مقصد پوري ٿيڻ ڪري الله تبارڪ تعاليٰ جو شڪريو ادا ڪري ٿو.

2. هن ميڙ جو موجوده قومي وزارت ۾ کلي اعتماد آهي ۽ خدا جلشانه جي درگاهه ۾ دست بدعا آهي. ته هن وزارت کي ملڪ جي خدمت ڪرڻ ۾ وڌيڪ طاقت عطا فرمائي.

3. هي ميڙ هندو خواه مسلمان ميمبرن کي عرض ڪري ٿو ته خدارا خود غرضي کي ڇڏي انصاف جي نظر سان موجوده وزارت سان گڏجي پبلڪ سان همدردي ڪريو.

                                                                سيڪريٽري

مسلم ليگ محمد خان جروار

تعلقه ماتلي

الوحيد، تاريخ 1940-04-21

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ

ڪي اهم ٺهراءُ پاس

سنڌ پراونشل مسلم جي ورڪنگ ڪاميٽي جي ميٽنگ ڪالهه 14 تاريخ آچر ڏينهن 10 بجه صبح جو سر حاجي عبدالله هارون صدر سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي بنگلي تي منعقد ٿي جنهن ۾ نئين مسلم ليگ وزير ۽ ڪيترا وزير ميمبر مختلف شهرن کان آيل هئا ميٽنگ 7 بجي شام تائين برابر 8 ڪلاڪ ڪم ڪيو. هيٺيان ٺهراءُ پاس ٿيا.

1. سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس 15، 16، 17 نومبر تي لارڪاڻي ۾ سر سڪندر حيات خان وزيراعظم پنجاب جي زير صدارت سڏائي وڃي.

2. مسلم ليگ جماعت جي حيثيت ۾ منزل گاهه ۽ مقرر ٿيل ٽربيونل جي ڪارروائي م ٿورو حصو وٺي ۽ ثبوت وغيره پيش ڪري انهي ڪم جي سرانجامي لاءِ مسٽر راشدي کي منتخب ڪيو ويو.

3. سکر فسادن جي جاچ ڪورٽ ۾ مسلمانن جي طرف پيش ڪرڻ ۾ جن صاحبن مسلم ليگ جي مدد ڪئي آهي تن جو عمومن ۽ مسٽر علي محمد راشدي جي خدمات جو خصوصن اعتراف ڪيو ويو ۽ ٻين ٺهرائن تي به زبردست بحث مباحثه هليو مگر ڪو به فيصلو نه ٿيو انهيءَ ڪري ميٽنگ وري ٻي ڏينهن يعني اڄ سومر 15 تاريخ 5 بجي شام تي مڪمل ڪئي وئي.

الوحيد، تاريخ 16 جولائي 1940ع.

................................................................................................

سنڌ جي مسلم ليگ برانچن کي اپيل

خدارا سجاڳ ٿيو! ڪم ڪرڻ جو وقت اچي ويو

جناب من:

اسلام عليڪم و رحمت الله و برڪاتھ.

مسلمانن ۾ سياسي بيداري پيدا ڪرڻ ۽ منجهن يڪجهتي آڻي کين هڪ مرڪز تي جمع ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ مسلم ليگ جو بنياد وڌو ويو. بلاشبه گذريل ڏيڍ سال جي عرصي ۾ لڳاتار ڪوششنن هوندي به ڪو خاطر خواهه ڪم نه ٿي سگهيو، مگر ايترو ضرور ٿيو آهي ته مسلم ليگ جو پيغام سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ تائين پهچي چڪو آهي، نتيز جيڪي مصيبتون سنڌ جي مسلمانن مٿان گذريل ٽن سالن م نازل پئي ٿينديو رهيون آهن تن جي دفع ڪرڻ ۽ عوام جي بهتري ۽ ڀلائي جي ڪمن نه ٿيڻ ڪري سڀ مسلمان مسلم ليگ جي ضرورت محسوس ڪري رهيا آهن.

مون کي خوشي آهي ته هن وقت سنڌ جي گهڻن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ مسلم ليگ جون شاخون قائم ٿي چڪيون آهن. جن مان ڪيتريون برانچون ته باقاعده ڪم ڪري پنهنجن ڀائرن جي خدمت سرانجام ڏيئي رهيون آهن، ۽ ڪيتريون برانچون اتفاقي سبب ۽ خود سندن عهديدارن جي غفلت ۽ بي پرواهي ڪري سست پئجي ويون آهن جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته ڪم جي رفتار خاطر خواهه نه رهي آهي، مگر نااميد ٿيڻ جو ڪو سبب ڪونهي. جيڪڏهن هر مسلمان جي طبعيت ۾ پنهنجي قوم جي خدمت گذاريءَ جو خيال پيدا ٿئي ۽ پنهنجي قيمتي وقت مان هفتي ۾ فقط ٻه ڪلاڪ مخصوص ڪري قومي خدمت ڪري ته جيڪر گهڻو ڪجهه ٿي سگهي. انهيءَ سان گڏ همدرد مسلمان پنهنجي روزانه زندگي ۾ پنهنجي مسلمان ڀاءُ سان ملاقات ڪرڻ وقت کيس مسلم ليگ جي اهميت ۽ ضرورت ڏيکاري تبليغ ڪندا رهن ته جيڪر عوام ۾ گهڻي قدر سجاڳي پيدا ٿئي ۽ مسلم قوم هن مصيبتن کان جلد آزاد ٿي پوي.

في الحال هيٺيون ڳالهيون اهن جن کي عمل ۾ آڻڻ جي سخت ضرورت آهي.

1. سڀيئي مسلم ليگ برانچون ڪوشش وٺي هر سال ميمبر ڀرتي ڪن ۽ رولن مطابق سال بسال عهديدار منتخب ڪن، ضلع مسلم ليگن تي نمائنده چونڊين ۽ باقاعده دفتر رکن، آمدني ۽ روانگي جو حساب ڪتاب رکن.

2. جن مسلم ليگ برانچن جو ڪم سندن نااتفاقي ڪري بيهي ويو آهي انهن يک پاڻ ۾ ملي نئين سر قوم جي خاطر پنهنجي نفس جي قرباني ڪري اتفاق ڪرڻ گهرجي ۽ جي سيڪريٽري ۽ پريذيڊنٽ سست ٿي پيا هجن تن کي الڳ ڪري ٻيهر پنهنجي برانچ کي ترتيب ڏيڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته جيستائين جماعت بندي ڪري. هر مسلمان قومي ڪم ۾ حصو نه وٺندو تيستائين  موجوده مشڪلاتون جن ۾ مسلمان گرفتار ٿي چڪا آهن تن کي دور ڪري ڪڏهن به پاڻ کي آزاد ڪرائي نه سگهندا.

3. هر برانچ پنهنجو فرض سمجهي ته بنا ڪنهن مذهبي تعصب خلق خدا جي خدمت ڪري جنهن ۾ هندو مسلمان ۽ عيسائي وغيره اچي وڃن ٿا، ڪم ڪرڻ جو طريقو هيٺ ڏجي ٿو:-

(الف) ٻوڏ، باهه يا عام مصيبت وقت بنا ڪنهن تفريق جي پهچ آهر مدد ڪرڻ.

(ب) عملدارن يا زميندارن پاران ڪو ستايل هجي ته چوچاءُ ڪري ان جو تدارڪ ڪرڻ، جي ضرورت سمجهي وڃي ته مظلومن جي حالت کان بالا عملدارن ۽ حڪومت کي زباني ۽ خط و ڪتابت جي ذريعي آگاهه ڪرڻ.

(ت) پنهنجي ڳوٺ جي بيمارين ۽ مصيبت زدن سان همدردي ڪرڻ پوءِ اهي مسلمان هجن توري هندو ۽ انهن جي علاج جي طاقت آهر ڪوشش ڪرڻ.

(ج) گهٽ ۾ گهٽ هر پندرنهين ڏينهن هڪ ميٽنگ گهرائي مقامي حالتن تي مٿي ڏيکاريل ڳالهين جي روشني ۾ ويچار ڪرڻ خاص ڪري سنڌ ۽ هندستان جي سياسي حالتن تي (جيڪي اخبارن ۾ پڙهيو هجي) بحث مباحثه ڪرڻ ۽ ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ.

(د) ”پراونشل مسلم ليگ“ يا ضلعي ڪائونسل سان لکپڙهه جاري ڪرڻ، انهن جي خطن جو پوري طرح جواب ڏيڻ ۽ سندن حڪمن تي پوري طرح عمل ڪرڻ.

(ر) ”مسلم ليگ“ جي ميمبرن وڌائڻ جو هر ميمبر تي فرض رکڻ، جيئن ته هر ميمبر پنهنجي پاران گهٽ ۾ گهٽ پنج نوان ميمبر بڻائي.

(س) مسلمانن جي اخلاقي حالت درست ڪرڻ ۾ مدد ڪرڻ، جيئن ته چوريءَ کان پرهيز ڪرڻ، حق حلال جي ڪمائي کائڻ، سچ ڳالهڻ ۽ واعدا وفا ڪرڻ، ڪمزورن تي ظلم ٿيڻ کان ظالمن کي روڪڻ، هر شخص سان انصاف ڪرڻ جو مادو پيدا ڪرڻ، يتيمن ۽ بيواهن جي خدمت ڪرڻ ۽ ٻين اهڙن اسلامي ڪمن جهڙو ته نماز، روزي زڪوات جي پابندي ڪرڻ.

4. مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽيءَ وقت بوقت جيڪي ٺهراءَ ۽ ريزوليشن پاس ڪيا آهن تن پٽاندڙ لوڪل باڊيز ۽ اسيمبليءَ جي چونڊن ۾ سڀني مسلم ليگ برانچن کي حصو وٺڻو آهي. ڇاڪاڻ ته موجوده ملڪ جي قانون موجب حڪومت جو چرخو اڪثريت تي هلي ٿو. جنهن پارٽيءَ يا جماعت ۾ گهٽا ميمبر هوندا اها ئي پارٽي برسر اقتدار رهندي ۽ حڪومت  جون واڳون به انهيءَ جي هٿن ۾ رهنديون. نتيجو اهو نڪرندو ته اها پارٽي پنهنجي مرضيءَ مطابق پنهنجي ميمبرن جي صلاح و مشورن سان پبلڪ جي مفاد خاطر اسيمبلي ۾ ڪم ڪري سگهندي مثلن وياج خورن جي ظلم کي ٻنجو ڏيڻ، لئنڊ ايلينيشن ائڪٽ، (يعني جيئن زميندارن کان سندن زمينون کسي سندن زمينون سکجي وياج خورن ۽ غير زميندارن ڏانهن منتقل ٿي نه سگهن) هارين جا فائدا مدنظر رکڻ، پيدائش جي وڪري تي نظر رکڻ جيئن زميندارن ۽ هارين کي شاهوڪار ۽ واپاري اگهن ۾ ڦري نه سگهن، عملدارن جي رشوت خوري ۽ ظلمن جو ادارڪ ڪرڻ وغيره. انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان کي اهي ميمبر چونڊڻ کپن جن ۾ ڪم ڪرڻ جي صلاحيت ۽ خدمت خلق جو جذبو هجي ۽ جن پنهنجي اڳين زندگيءَ ۾ ڪا مذهبي يا سياسي خدمت ڪئي هجي ۽ انهيءَ سان گڏ مقامي ليگ ميمبرن جو انهن ۾ ويساهه به هجي. اهڙن اميدوارن کي چونڊرائڻ جي ڪوشش ڪجي پر هن وقت اهو طريقو آهي ته هڪ طرف ڪنهن بزرگ پير سيد يا ڪنهن وڏي زميندار يا عملدار جي اثر و رسوخ هيٺ اچي چونڊ ٿيندي آهي، ته ٽئي طرف اميدوار جي موٽرن ۽ مانين جي لالچ هيٺ اچي ان کي مدد ڪبي آهي. اهو چونڊ جو طريقو بلڪل غلط ۽ ناپسنديده آهي ۽ انهيءَ ڪري ئي اڄ اسان جي قوم برباديءَ جي حالت تي پهچي چڪي آهي. تنهنڪري ذاتي مفادن کان بي پرواهه ٿي پنهنجي ضمير کان پڇجي ته ڪهڙو اميدوار ايماندار آهي ۽ اڳ هن ڪهڙيون مذهبي يا سياسي خدمتون بجا آنديون آهن؟ سندس اخلاق بهتر آهن يا نه؟ غريبن تي ظلم تن نٿو ڪري ۽ محض ميمبر ئي رڳو پنهنجو فادئو حاصل ته نه ڪندو وغيره. اهڙن اميدوارن کي چونڊائڻ ۾ بهرو وٺي ڪامياب ڪرڻ گهرجي.

مٿين حالت ان ڪري به ٿئي ٿي جو عام ماڻهن جي دلين ۾ هي خيال گهر ڪري ويو آهي ته وزيرن اسيمبلي ميمبرن ۽ سرڪاري عملدارن کانسواءِ ٻيو ڪو به امڻهو سندن ڪم پورو ڪري نه سگهندو. انهي ڪري هو الله جلشانه کي وساري انهن جي خوشامد پٺيان رات ڏينهن سرگردان رهندا آهن. درحقيقت هر مسلمان جو انهيءَ ۾ ايمان ۽ ويساهه هجڻ گهرجي ته جيڪڏهن هو پنهنجا اخلاق سڌاريندا ۽ ايمانداري ۽ نيڪ نيتيءَ جو رستو اختيار ڪندا ته الله پاڪ هنن جي پاڻهيئي مدد ڪندو. خاص ڪري هن زماني ۾ جماعت بنديءَ جي ذريعي احسن طريقي سان قومي خدمت ڪري سگهجي ٿي. تنهنڪري پنهنجي جماعت کي مضبوط ڪري تعمير ڪم شروع ڪندا ۽ مسلم ليگ جي ڪم کي زور وٺائيندا.

اهو پڻ ياد رکڻ گهرجي ته اميدوارن جي چونڊجڻ جي ذميواري گهڻو ڪري مسلم ليگ برانچن تي عائد ٿئي ٿي، ڇاڪاڻ ته اليڪشن ۾ ڪم ڪرڻ نمائندن کي ڪامياب ڪرڻ ۾ انهن کي وڏو داخل آهي.

اها ڳالهه اخبار ٻين حضرات ۽ ٻين کان مخفي نه آهي ته موجوده سنڌ اسيمبلي ۾ هن وقت مسلمان ميمبرن جي ڪهڙي حالت آهي؟ ڪهڙا ميمبر آهن جي قومي احساس رکن ٿا ۽ ڪهڙا ميمبر آهن جي عام نمود خاطر ۽ ذاتي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ ڪرسي نشين ٿيا آهن. هن مختصر مضمون ۾ انهيءَ ڳالهه جي بحث ۾ نٿو وڃڻ گهران، مگر ايترو ضرور ذهن نشين ڪندس ته هاڻي اسيمبلي جون چونڊون نزديڪ اچي رهيون آهن جيڪڏهن اسان غفلت کان ڪم وٺي اڳ وانگر وري به ساڳئي غلطي ڪئي سين ۽ قوم کي وساري اميدوارن جي وقتي خوشامد کي ڏٺوسين ته آئينده هلي اسان جي حاسلت هن کان به وڌيڪ ابتر ٿيندي، تنهنڪري خدارا سجاڳ ٿيو۽ خراب غفلت ڇڏي مسلمانن ۾ بيداري پيدا ڪيو، ۽ هاڻي کان ئي پروپيگنڊا شروع ڪري ڏيو يعني جن تڪن مان اميدوار بيهڻا آهن تن تڪن جو جائزو وٺو ۽ پنهنجا رايا بنا ڪنهن دير جي صدر دفتر مسلم ليگ نيپيئر روڊ ڪراچي کي موڪلي ڏيو. بهتر ٿيندو ته ليگ برانچون اڳواٽ خانگي طور اسان کي اطلاع ڏين ته سندن تڪ مان ڪهڙا ڪهڙا نمائندا ايندڙ اسيمبلي ۽ لوڪل باڊيز ۾ مسلم قوم لاءِ مفيد ۽ ڪارآمد ٿي سگهن ٿا. انهيءَ سان گڏ في الحال جيڪي هن وقت اسيمبلي جا ميمبر آهن تن بابت به پنهنجا رايا اسان کي موڪليندا.

اوهان جي اطلاع لاءِ پڻ لکجي ٿو ته سنڌ پراونشل مسلم ليگ هڪ موٽر لاري خريد ڪئي آهي جنهن ۾ ڏهن ماڻهن جي ويهڻ جي جاءِ آهي ۽ لائوڊ اسپيڪر لڳائڻ جي تجويز ٿي رهي آهي، مسافرن ۽ ورڪرن جي بسترن ۽ سامان رکڻ جو به منجهس بندوبست ڪيل آهي، جيڪا ڳوٺن ۾ گشت تي موڪلي پروپيگنڊا لاءِ ڪتب آڻي سگهجي ٿي. ڪا به ليگ برانچ پنهنجي تعلقي يا ضلعي ۾ ڪم ڪرڻ يا ڪانفرنس ڪرڻ گهري يا پرچار ڪرڻ لاءِ تنهن جا ورڪر موڪلي ته هن لاريءَ جي وسيلي آساني سان ڪري سگهجي ٿو. تنهنڪري جيڪي به ليگ برانچون پيٽرول ۽ ٻيو لاريءَ جو رواجي خرچ ڏهه رپيا روز ڀاڙو پاڻ تي هموار ڪنديون ۽ گشت جو پروگرام ٺاهي اڳواٽ اسان کي موڪلينديون ته انهيءَ برانچ ليگ کي ضرورت آهر گهربل ڏينهن لاءِ لاري موڪلي ڏينداسون.

پڇاڙي ۾ ايتري لکڻ کانسواءِ نٿو رهي سگهان ته معزز شهري بڻجڻ لاءِ اوهان کي پنهنجي عزت ۽ حرمت جو احساس هجڻ ضروري آهي. پڻ جيترو ٿي سگهي پنهنجن ڀائرن جي خدمت ڪريو ۽ انهن ۾ خودداري، خود شناسيءَ خود اعتمادي جو احساس پيدا ڪريو. بدقسمتي سان اسان جي صوبي ۾ اڃا تائين اهڙن ماڻهن جو اثر رسوخ آهي جن اسان جي ترقيءَ آڏوهميشه پئي رڪاوٽون وڌيون آهن.

اسلام هر مسلمان کي ادائيگي فرض جي تعليم ڏئي ٿو. اوهان کي گهرجي ته ٻين صوبن لاءِ اوهان پاڻ مثال ثابت ٿيو ۽ متفق ۽ متحد ٿي هڪ ئي جهنڊي هيٺ جمع ٿيو.

زياد خيرواسلام

اوهان جو نياز مند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ

نيپيئر روڊ ڪراچي.

ڪراچي تاريخ 8 آگسٽ 1940ع.

نوٽ: مهرباني ڪري هي اپيل پنهنجن دوستن ۾ تقسيم ڪندا ۽ ٻين همدرد مسلمانن کي پڙهي ٻڌائيندا.

ايمپائر پريس، ڪراچي.

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل جا ٺهراءُ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ تاريخ 22 ڊسمبر 1940ع تي زير صدارت سر حاجي عبدالله هارون جي واقع سيفيلڊ هائوس ڪراچي ۾ منعقد ٿي، هيٺيان ريزوليشن پاس ٿيا:-

1. جنهن صورت ۾ سنڌ اسيمبلي اندر ڪن گروپن جي وچ ۾ جيڪو سمجهوتو ڪيو ويو هو سو هينئر هن ڪائونسل جي بچڻ کانسواءِ ڦيريو گهيريو ويو آهي تنهن صورت ۾ هن ڪائونسل سمجهوته جي باقي بچيل حصن تي پڻ گڏيل چونڊن وارن ٻنهي بلن تي ويچار ڪيو آهي ان کانسواءِ ڪائونسل جي اڳيان آل انڊيا مسلم ليگ جي لکهنو واري سيشن ۾ پاس ڪيل ٺهراءُ به اچي چڪو آهي سنڌ سرڪار جي پڌري ڪيل گڏيل چونڊن وارن بلن جي اشاعت کانپوءِ هن ڪائونسل کي مسلمان جماعتن طرفان درخواستون پهتيون آهن جن مان صاف ظاهر آهي ته مسلم عوام گڏيل چونڊن جي برخلاف آهي. ان کانسواءِ ڪائونسل محسوس ڪري ٿي ته گڏيل چونڊن جو سوال آل انڊيا اهميت رکي ٿو. ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جن بنيادي اصولن جي برخلاف آهي.

انهن حالتن هيٺ ڪائونسل مسلم ليگ وزيرن ۽ اسيمبلي جي مسلمان ميمبرن کي استدعا ڪري ٿي ته هو گورنمينٽ کي آماده ڪن ته هو اهي بل پاس نه ڪرائي ۽ جيڪڏهن هروڀرو پاس ڪرائي ته ان جي مخالفت ڪن.

2. سنڌ مسلم ليگ جي ڪائونسل سنڌ جي موجوده سياسي حالت ۽ ليگ جي تنظيمي ڳالهين تي ويچار ڪرڻ بعد هيٺيون فيصلو ڪيو آهي.

1. مسلم ليگ وزيرن مير بنده علي، خانبهادر کهڙو ۽ شيخ عبدالمجيد کي گهرجي ته هو 41ع جي خاتمي کان پهريان سنڌ اسيمبلي اندر مسلم ليگ پارٽي ڪن اهڙي پارٽي جي قائم ٿيڻ بعد حالتن تي نئين سر ويچار ڪيو ويندو.

ان وچ ڪائونسل سنڌ اسيمبلي جي هر هڪ مسلمانن ميمبر کي ڪري ٿي ته هو مسلم ليگ پارٽي ۾ شريڪ نٿي ۽ مسلمانن اندر اتحاد ڪري.

2. مسلم ليگ کي پخته پايه تي بيهارڻ لاءِ ضروري آهي ته ساري تحريڪ تي مڪمل ڪنٽرول رهي پريس ۽ پروپيگنڊا جي ڪم کي وڌائجي ۽ مسلم ليگ ورڪرن جا جٿا پيدا ڪجن.

3. مٿين مقصد جي حصول لاءِ هيٺين ڪاميٽي ٺاهي وڃي ٿي جنهن جو چيئرمين مسٽر جي ايم سيد ۽ سيڪريٽري مسٽر محمد هاشم گذدر ٿيندا. ان ڪاميٽي کي وڌيڪ عهديدار ۽ ٻن وڌيڪ ميمبرن جي مقرر ڪرڻ جو اختيار هوندو ڪميٽي جا ميمبر هي صاحب ٿيندا.

مسٽر جي ايم سيد، مسٽر يوسف هارون، مسٽر قاضي فضل الله، مسٽر غلام النبي پٺاڻ، سيد حسن بخش شاهه، پير عبدالستار جان ۽ مسٽر محمد هاشم گذدر ڪميٽي يڪدم هيٺان قدم کڻندي:

(الف) هر هڪ شهر يا ڳوٺ اندر پرائمري ليگون قائم ڪرائيندي.

(ب) پريس، پليٽ فارم ۽ پروپيگنڊا وسيلي مسلم ليگ جا اصول عوام تائين پهچائيندي.

(ج) عوام جي ڀلي جا ڪم ڪندي مثلن مسلمانن جي معاشرتي اقتصادي، تعليمي، سياسي بهبودي لاءِ ڪوشش جاري ڪندي.

ڪميٽي پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل ۽ ورڪنگ ڪميٽيءَ جي ضابطي هيٺ رهندي ۽ مٿين مقصدن جي اصول لاء جلد هڪ اسڪيم تيار ڪندي.

ڪميٽي ڪم از ڪم هر ٽئي مهيني پنهنجي ڪم بابت پراونشل ورڪنگ ڪميٽي ڏانهن پنهنجي رپورٽ موڪليندي.

(4) سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ حيدرآباد ۽ سنڌ گورنمينٽ جيڪا ساڻس شامل ٿي، تي ملازمت جو اظهار ڪري ٿي جو هن سنکر فساد جي ٽن قيدين کي حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ 11 ڊسمبر جو ڦاسين ڏيارڻ بعد سندن لاشا سندن عزيزن جي حوالي نه ڪيا جيئن هو جنازه نماز پڙهي سگهن ۽ پاڻ اهي لاشا جيل اندر مخفي طرح دفن ڪيا ويا.

نوٽ:- هر پرائمري مسلم ليگ شاخ هر مهيني ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ميٽنگ سڏائي ۽ ان جي ڪارروائي نه موڪليندي ۽ ٻئي قسم جي لکپڙهه به هر مهيني ۾ هڪ دفعو نه ڪندي ته اهڙي شاخ کي صدر دفتر مان خارج ڪيو ويندو.

الوحيد، 28 ڊسمبر 1940ع.

................................................................................................

ڏوڪري مسلم ليگ جي جنرل ميٽنگ جا ٺهراءُ

1. ڏوڪري مسلم ليگ جي هيءَ ميٽنگ سنڌ سرڪار کي زوردار اپيل ٿي ڪري ته لوڪلبورڊن ۾ گڏيل چونڊن جي بل کي اسيمبلي ۾ پاس نه ڪيو وڃي جو اهو سوال مسلمانن لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيندو.

2. هي ميٽنگ سنڌ سرڪار کي زوردار اپيل ٿي ڪري ته شمس العلماءَ ڊاڪٽر دائود پوٽه ڊي بي آءِ کي يڪدم پڪو ڪيو وڃي.

3. هيءَ ميٽنگ جناب آنربل مير بنده علي خان کي مبارڪ پيش ٿي ڪري جو اهو صاحب مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيو آهي ۽ کيس عرض ٿي ڪري ته مسلم ليگ جي پروگرام کي عملي جامو پهرائي.

(سيڪريٽري مسلم ليگ ڏوڪري)

الوحيد، تاريخ 1941-01-22

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪائونسل جي ميٽنگ آچر ڏينهن تاريخ 26 جنوري 1941ع 10 بجي صبح جو شڪارپور ۾ ٿيندي مهرباني ڪري ميتنگ ۾ حاضر ٿي پنهنجي قيمتي مشوري کان ڪائونسل کي مستفيد ڪندا: ميٽنگ جو ايجنڊا هيٺ ڏجي ٿو:-

1. گڏيل چونڊن جي باري ۾ پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ ۽ چيئرمين ايڊوائيزري بورڊ جي وچ ۾ هليل لکپڙهه پيش ڪئي ويندي ان تي غور.

(الف) پراونشل مسلم ليگ جو پريزيڊنٽ جو موڪليل خط ۽ چيئرمين ايڊوائيزري بورڊ وٽان آيل خط پيش ڪيا ويندا﷢.

(ب) گڏيل چونڊن جي باري م ماڻهن وٽان آيل خط پيش ڪيا ويندا.

(ج) گڏيل چونڊن جي خلاف مسلم ليگ کي ڪهڙو تحرڪ وٺڻ کپي ان تي ويچار ڪري ريزوليشن پاس ڪرڻ.

(د) ايڊوائيزري بورڊ جي چيئرمين کي سندس آيل خط جو ڪهڙو جواب ڏجي ان تي ويچار.

2. آل انڊيا مسلم ليگ جي حڪم موجب آدمشماري بابت اشتهار ڇپائي تقسيم ڪيا ويا آهن ان موجب ضلعن ۽ شهرن ۾ ڪميٽيون ۽ جماعتون برپا ڪرڻ. والنٽيئر ۽ مبلغن جون ٽوليون تيار ڪرڻ ۽ آدمشماري مفته ڪيئن ملهائجي تنهن تي ويچار:

3. آل انڊيا مسلم ليگ جو اجلاس جو مدراس ۾ ايندڙ اپريل ۾ ٿيندو ان لاءِ پريزيڊنٽ جو منتخب ڪرڻ.

4. ڊسٽرڪٽ مسلم ليگ کي بار بار خط لکيا ويا آهن جن باقاعدي پراونشل مسلم ليگ تي عيوضي چونڊي نه موڪليا آهن. (ٿرپارڪر کانسواءِ) چونڊ ٿيڻ ضروري آهي ان تي ويچار.

5. سٽي ليگ سکر بنسبت ويچار.

6. ٻيو ڪو به ڪم پريزيڊنٽ جي اجازت سان پيش ڪيو ويندو.

مختلف شهرن جي ميونسپل مسلمان ميمبرن کي ميٽنگ ۾ شرڪت جي دعوت ڏني وئي آهي ته پنهنجا رايا گڏيل چونڊن جي باري ۾ ڪائونسل جي آڏو روبرو اچي پيش ڪن انهيءَ ڪري اميد رکي وڃي ٿي ته ميمبر صاحبان انهيءَ ميٽنگ ۾ چڱي انداز ۾ ايندا.

نياز مند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ نپيئر روڊ ڪراچي.

الوحيد، تاريخ 1941-01-22

................................................................................................

سنڌ پراونشل مسل ليگ جو سرڪيولر

سڀني مسلمان ميمبرن ۽ ٻين همدردن ڏانهن

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ڪائونسل جي ميٽنگ ۾ برو ميونسپالٽين بابت گڏيل چونڊن جي لنج ٿيڻ جو سوال سکر، شڪارپور، ميرپروخاص، جيڪب آباد، لاڙڪاڻو ۽ حيڊرآباد به نسبت آيل آهي جا ڪائونسل جي ميٽنگ تاريخ 26 جنوري 1941ع شڪارپور ۾ رکي وئي آهي.

واضح هجي ته گڏيل چونڊن جي باري ۾ سڀئي ميونسپالٽين جي مسلمان ميمبرن کي خط لکيا ويا هئا. جن مان گهڻن جا جواب ۽ سکر شڪارپور ۽ حيدرآباد مان ريزوليشن پاس ٿي اسان جي دفتر ۾ هن وقت تائين پهچي چڪا آهن. ان کانسواءِ مسلمان اخبارون به چونڊن جي برخلاف لکي رهيون آهن.

جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مسلمانن کي گڏيل چونڊون ڪنهن به صورت ۾ قبول نه آهن. انهي ڪري ميونسپل جي مسلمان ميمبرن ۽ ٻين همدردن کي پرزور گذارش ڪجي ٿي ته مقصد جي اهميت کي مدنظر رکي قوم جي خاطر تڪليف وٺي ضرور مٿين ميٽنگ ۾ حاضر ٿيندا ۽ پنهنجي شهر جي حالات ۽ پنهنجي قيمتي خيالات کان ليگ ڪائونسل کي روبرو واقف ڪري رهنمائي ڪندا انهي جي روشنائي ۽ ليگ ڪائونسل متعلق فيصلي تي اچي.

شڪارپور ۾ جيڪا ڪائونسل ميٽنگ رکي وئي آهي انهي جو ايجنڊا پڻ اوهان جي ملائحظه لاءِ هن اخبار ۾ ڪنهن ٻئي سڏ ڏجي ٿو، جنهن مان اوهان کي معلوم ٿيندو ته هي ميٽنگ نهايت اهم آهي جنهن مان اوهان جي شموليت ازحد ضروري آهي.

نيازمند

حاجي عبدالله هارون

پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ

نيپيئر روڊ ڪراچي.

الوحيد، تاريخ 22 جنوري 1941ع.

................................................................................................

صوبه سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽي جي ميٽنگ

ميمبرن کي اطلاع

مسلم ليگ پارٽي سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ جي ميٽنگ آنريبل مير بنده علي ٽالپر وزيراعظم جي جاءِ تي اربع ڏينهن تاريخ 12 فيبروري 1941ع جي سڏائي ويئي آهي جتي سنڌ وزارت جي ۾ باري فيصلو ٿيندو ان فيصلي تي غور ڪرڻ لاءِ ورڪنگ ڪاميٽي سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ميٽنگ پڻ ساڳئي ڏينهن يعني اربع 12 فيبروري 1941ع ساڍي 5 بجي شام جو پريزيڊنٽ جي بنگلي واقع سفيلڊ هائوس ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيندي.

مهرباني ڪري هن اهم ميٽنگ ۾ حاضر ٿي پنهنجي قيمتي مشوري کان ڪميٽيءَ کي مستفيد ڪندا.

ميٽنگ جو ايجنڊا هيٺ ڏجي ٿوِ:

ايجنڊا

1. سنڌ وزارت جي باري ۾ مسلم ليگ پارٽي سنڌ اسيمبلي جي ڪيل فيصلي تي ويچار.

2. وزارت جي باري ۾ مسٽر جناح وٽان آيل لکپڙهه تي غور.

3. جيئن ته هي ميٽنگ نهايت اهم آهي، تنهنڪري ممڪن آهي ته ميٽنگ جي ڪارروائي تاريخ 13 فيبروري 1941ع تائين هلي. تنهنڪري ميمبرن کي گذارش ڪجي ٿي ته ڪنهن به صورت ۾ هن ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيڻ فرمائيندا.

نيازمند

حاجي عبدالله هارون

..........................................................................

پريزيڊنٽ مسلم ليگ جي وزارت تي روشني

سر حاجي عبدالله هارون جو بيان

سر حاجي عبدالله هارون پريزيڊنٽ سنڌ پراونشل مسلم ليگ سنڌ وزارت جي باري ۾ تازو بيان تاريخ 6 مارچ جو ڪڍيو آهي جو علم واقفيت لاءِ هيٺ ڏجي ٿو:

ليگ وزارت جي شهادت هاڻ اکين سان به ڏسجي رهي آهي انهي موقعي تي ڪنهن مکيه ۽ اهم ڳالهين تي روشني وجهڻ مان فرض ٿو سمجهان.

ليگ وزارت پنهنجي دور حڪومت اندر اهڙو شاندار ڪم ڪري ڏيکاريو جنهن لاءِ مسلم قوم جو آئينده نسل بجا طور فخر ڪري سگهندو. يارنهن مهينن جي مختصر عرصي اندر انهيءَ وزارت صوبه کي بد کان آزاد ڪيو. هندو اقليت سلامتي مهيا ڪري ڏني ۽ مسلم کي انصاف پلئه وڌو. اهڙي ٿوري عرصي اندر جن حالتن ۽ مشڪلاتن وچ ۾ رهي هن وزارت اهو ڪم ڪيو آهي سو ڏيکاري ٿو ته ليگ جي ور ۾ ملسمانن جي ڀلي ڪرڻ لاءِ جوش مڪمل موجود هو.

جن مقصدن ۽ مسلمانن ۽ ملڪ جي جن ڪمن لاءِ هو وزارت ۾ آيا سي ڪم هنن پورا ڪري ڇڏيا. منزل گاهه مسجدن هنن موٽائي ڏني. سکر جي گرفتار ٿيل مظلومن کي انصاف وٺي ڏنو. پپير صاحب ڀرچونڊي جي آزادي لاءِ  حڪم ڪري پاڻ تان جوابداري ڦٽي ڇڏي.

ليگ وزارت صاف دل سان عهدا ڇڏيا آهن. ليگ نئين وزارت ٺاهڻ ۾ هڪ اهڙي پارٽي سان شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار نه هئي. جنهن پارٽي جو نه ڪو نالو هو نه ڪو اصول ۽ نه ڪو پروگرام.

هاڻي صوبي جي حڪومت هلائڻ جي ذميواري انهن تي عائد ٿئي ٿي جن پاڻ تي اها جوابداري کنئي آهي، اسان جو آئينده قدم نئين وزارت جي کنيل حالتن تي منحصر ٿيندو جيڪڏهن اها چڱو ڪم ڪندي ته ليگ ان جي پٺڀرائي ڪندي.

ڪراچي ۾ سڀاڻي مسلمان هڙتال ڪندا. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته اهو مظاهرو تازي ڦير گهيري جي خلاف ناراضپي جو اظهار آهي. شايد ليگ وزيرن جي خدمت ۾ هڪ قسم جو اظهار عقيدت ڪرڻ مقصود آهي. اهو نمونو پاڻ ثابت ٿو ڪري ته عام ماڻهن جي نظر ۾ ليگ لاءِ ڪيتري قدر محبت ۽ پيار آهي. عام مسلمانن کي انهيءَ موقعي تي مان پٽي اکر چوڻ ٿو گهران ته اوهان جي نمائندن ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته ڪيئن ايمانداري ۽ سچائي سان ملڪ جو ڪاروبار هلائي سگهجي ٿو. اوهان هڻ ماٺ ۾ امن امان ۾ رهو. مان يقين ٿو ڏياريان ته جنهن ڏينهن اسان ڏٺو ته اسان جا نمائندا اسيمبلي ۾ رهي ڪو به مفيد ڪم نٿا ڪري سگهن تنهن ڏينهن  اسان کين اسيمبلي مان استعيفائون ڏياري ٻاهر ڪڍنداسون جيئن هو عام ماڻهن سان گڏ ويهي مسلم قوم جي مستقبل لاءِ  ڪو تعمير ڪم ڪري سگهن ۽ مسلمان قوم ايتري قدر مضبوط نٿي جو ڪو به دشمن سندس معاملن سان هٿ چراند نه ڪري سگهي.

الوحيد، تاريخ 12 مارچ 1941ع.

..........................................................................

مسلم جرنلسٽ ايسوسيئيشن قائم ڪئي وئي

مسلم ليگ جي حمايت ۾ سندن تقريرون ۽ ٺهراءُ

ڪالهه 1 اپريل تي سنڌ پراونشنل مسلم ليگ جي پريزيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون جي دعوت ٿي خانبهادر محمد ايوب خان کهڙي جي بنگلي تي مسلم اخبار نويسن جي ميٽنگ منعقد ٿي جنهن ۾ سنڌ جي مختلف حصن مان ڊزن کن ايڊيٽر اچي شريڪ ٿيا. شروعات ۾ سر صاحب اخبار نويسن کي هن ڪانفرنس ڪوٺائڻ جو مقصد ٻڌايو. هن صاحب فرمايو ته هن وقت مسلم اخبار نويسن ۾ اتفاق ۽ ٻڌي جي بيحد ضرورت آهي ۽ هنن کي منظم طريقي سان ملڪ و ملڪت جي خدمت ڪرڻ گهرجي.

هن وقت مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت مسلم ليگ آهي. مسلمان ايڊيٽرن کي پنهنجو سمورو زور قلم مسلم ليگ کي زور وٺائڻ ۽ ان جي حمايت ۾ صرف ڪرڻ کپي. انهيءَ مقصد خاطر اوهان کي هٿ اچڻ جي تڪليف ڏني وئي آهي.

سر صاحب جي تقرير کانپوءِ ڪيترن ئي اخبارن نويسن صاحبن به تقريرون ڪيون ۽ سر صاحب کي يقين ڏياريو ته هو هر طرح مسلم ليگ جي مدد ڪرڻ لاءِ تيار آهن. آخر ۾ مسلم جرنلسٽ ايسوسيئيشن قائم ڪئي وئي.

پريزيڊنٽ شير عبدالمجيد صاحب ايم ايل اي.

وائيس پريزيڊنٽ (1) مسٽر محمد خان غني ايڊيٽر مسلمان

(2) آغا نظر عل خان ايڊيٽر سنڌ زميندار

سيڪريٽري خزانچي حاسجي نذير الدين ايڊيٽر حيات ڪراچي آخر ۾ ايسوسيئيشن مسٽر ويلس سکر جي سيشن جج جي بدلي خلاف ٺهراءُ پاس ڪيو ۽ ٻئي ٺهراءُ  ۾ مسلمان اخبار نويسن کي استدعا ڪئي وئي ته مسلم ليگ جي فائدي ۾ پروپيگنڊا ڪن. اصل ٺهراءُ ٻي اشاعت ۾ ڏنا ويندا.

مسلم اخبار نويسن جي ايسوسيئيشن کي هيٺين صاحبن هيٺين طرح امداد ڏني:

سر حاجي عبدالله هارون- 5000

خانبهادر محمد ايوب کهڙو- 2500

شير عبدالمجيد- 500

مسٽر جي ايم سيد- 1000

مسٽر غلام نبي پٺاڻ- 1000

الوحيد، تاريخ 3 اپريل 1941ع.

..........................................................................

سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي جو ڊڪٽيٽري ٺهراءُ

سر عبدالله هارون جي خط جو عجيب جواب

تازو سنڌ پراونشل ملسم ليگ جي پريزيڊنٽ سر حاجي عبدالله هارون ”سنڌ اسيمبلي صلاحڪاسر ڪميٽي“ جي چيئرمين کي خط لکيو هو ته سنڌ جا مسلمان عام طرح گڏيل چونڊن جي برخلاف آهن، تنهنڪري سنڌ جي لوڪلبورڊن ۾ گڏيل حڪم ملي تيستائين بل پاس ڪيو نه وڃي. بلڪ برو ميونسپالٽين ۾ جو گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ لاءِ بل پاس ڪيو ويو آهي، سو به رد ڪيو وڃي، ڇاڪاڻ ته جنهن مقصد جي پيش نظر هي سرشتو سنڌ ۾ جاري ڪيو وڃي ٿو، سو مقصد مسلمانن جي ناراضپي سبب حاصل ٿي ڪين سگهندو وغيره.

سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي جي ميٽنگ تازو ٿي گذري، جنهن ۾ 16 ميمبرن مان فقط 8 ميمبر حاضر هئا، جن ۾ به گهڻائي هندو ۽ ڪانگريسي ميمبرن جي هئي. ڪميٽي سيٺ سر حاجي عبدالله هارون جي خط تي ڊڪٽيٽر نمونه ۾ هڪ عجيب و غريب ٺهراءُ پاس ڪيو آهي، جو هيٺين طرح آهي:

”برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ لاءِ سنڌ اسيمبلي ۾ بل پاس ڪيو ويو آهي، تنهنڪري ملڪ جي قاعده جي پيروي ۽ پٺڀرائي ٿيڻ گهرجي ۽ هن باري ۾ سر حاجي عدالله هارون کي سرڪار جو ساٿ ڏيڻ کپي ته جيئن پاس ٿيل ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن خلاف متان ڪا پروپيگنڊا ٿئي.“ هن ٺهراءَ جي ڪاپي سر عبدالله هارون ڏانهن موڪلي وئي آهي.

سر عبدالله هارون جي خط جو مطلب بلڪل واضح آهي، جنهن مطلب سان ڪنهن به انصاف پسند ۽ عقلمند ماڻهو کي اختلاف ٿي نٿو سگهي، پر افسوس جو صلاحڪار ڪميٽي گڏيل چونڊن جي عشق ۾ اکيون پوري سر صاحب جي ليٽر تي شايد پوري طرح ويچار ڪين ڪيو آهي. مسلم ليگ پريزيڊنٽ جو خط جو مطلب آهي ته سنڌ ۾ گڏيل چونڊن هن ارادي ۽ مقصد جي ماتحت رواج ۾ آنديون وڃن ٿيون ته انهن جي ذريعي هندو مسلم تعلقات سڌري خوشگوار ٿين ۽ پنهنجي قومن مان ڪلفت ۽ خصومت جا جذبات نڪري وڃن ۽ ان جي جاءِ تي الفت ۽ محبت پيدا ٿئي. پر جڏهن ته سنڌ جا عام مسلمان گڏيل چونڊن جي سخت برخلاف آهن ۽ گڏيل چونڊن ۾ نه نفقط پنهنجي حقن جي هاڃي سمجهن ٿا پر ان سبب پنهنجي سياسي زندگي به خطره ۾ خيال ڪن ٿا، ته اهڙي حالت ۾ گڏيل چونڊون جنهن مقصد ۽ مراد سان رائج ڪيون وڃن ٿيون، سو مقصد هرگز تري ڪين سگهندو. ڇاڪاڻ ته مٿيون مقصد تڏهن حاصل ٿي سگهي ٿو جڏهن سنڌ جا مسلمان به گڏيل چونڊن واري سرشتي ۾ واضح هجن مگر موجوده حالت ۾ گڏيل چونڊن مان هندو مسلم تعلقات ٿي.

صلاحڪار ڪميٽي جو چوڻ آهي ته برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊون رائج ڪرڻ وارو بل سنڌ اسيمبلي ۾ پاس ٿيو آهي،تنهنڪري هن ملڪي قاعده جي پٺڀرائي ۽ عزت ڪرڻ گهرجي. اسان کي پنهنجي ڪانگريسي دوستن جي هن ٻه رخي پاليسي ۽ عجيب و غريب منطق تي عجب ٿو لڳي. اسين ڏسي رهيا آهيون ته آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽيءَ سان هندستان ۾ ستياگره جو هنگامو برپا ڪري ملڪي قاعده ۽ قانون کي ٺوڪر هڻي رهي آهي. اتي هنن کي ملڪي قانون جي عزت رکڻ جو ڪو خيال ئي نٿو اچي، پر اڳيا ڪانگريسي سنڌ ۾ وري فقط مسلمانن کي ملڪي قانون جي عزت رکڻ ۽ پٺڀرائي ڪرڻ جا وعظ ڪري ۽ اپديش ڏئي رهيا آهن.

”سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي“ ايتريقدر ته نازڪ مزاج ۽ نازڪ حسن ثابت ٿي آهي، جو هو گڏيل چونڊن جي خلاف ڪنهن به قسم جو پرامن تحريڪ اکين سان سگهي تنهنڪري هن پنهنجي ٺهراءُ ۾ سر هاجي عبدالله هارون کي مجبور ڪيو آهي ته گڏيل چونڊن جي خلاف ڪنهن به قسم جي پروپيگنڊا نه ڪري، جي خلاف ڪنهن به قسم جي پروپيگنڊا نه ڪري.

اسان جي خيلا ۾ جيڪڏهن ڪا به قوم ڪنهن ڳالهه کي پنهنجي واسطي نقصانڪار خيال ڪري ٿي ته ان کي پنهنجي اهنجن ۽ تڪليفن بيانن ڪرڻ جو پرامن نمونا ۾ پورو پورو حق هئڻ گهرجي. پر هي ڪهڙي قسم جي عقلمندي ۽ انصاف پسندي آهي، جو مسلم ليگ وارن کي گڏيل چونڊن بابت پنهنجي تڪليفن بيان ڪرڻ جي حق کان به محروم ڪيو ٿو وڃي ۽ ڊڪٽيٽري حڪم ڪڍيو ويو آهي، ته برو ميونسپالٽين ۾ گڏيل چونڊن جي خلاف ڪا به پروپيگنڊا ٿيڻ نه کپي. اسان جي خيال ۾ ته مٿئين ناهري ۽ ڊڪٽيٽري ٺهراءُ يا حڪم کي ڪو به ماڻهو پسند ڪري نٿو سگهي.

اسين وري به سڀني ڳالهين کي نظرانداز ڪري سنڌ اسيمبلي صلاحڪار ڪميٽي کي صلاح ڏينداسين ته هو پنهنجي ٺهراءُ ٻيهر ويچار ڪري ۽ ان سان گڏ سنڌ سرڪار کي به هندو مسلم اتحاد جو واسطو ڏئي استدعا ڪريون ٿا ته پرڳڻي جي حالت جو انداز لڳائي في الحال لوڪل باڊيز ۾ گڏيل چونڊن رائج ڪرڻ وارو خيال ترڪ ڪرڻ گهرجي. ۽ اهڙو قانون پبلڪ جي مٿان زوريءَ مڙهيو نه وڃي جنهن جي سنڌ جا 30 لک مسلمان برخلاف آهن.

اسين پنهنجي هندو توڙي ڪانگريسي دوستن کي گذارش ٿا ڪريون ته هو مسلم جذبات جي عزت ڪندي سنڌ ۾ گڏيل چونڊون رائج ڪرڻ واري ضد کان باز اچن ۽ هڪٻئي جي جذبات جي عزت ڪرڻ سان ئي هندو مسلم تعلقات سڌرندا ۽ نااتفاقي ۽ ناسازي جو خاتمو ٿيندو. اميد ته اسان جي هن نهايت خير خواهه نه مشوره جي عزت ڪئي ويندي.

..........................................................................

ڳوٺ گهٽگهڙ تعلقه قنبر ۾ ضلع مسلم ليگ ڪانفرنس

هت ڳوٺ گهٽگهڙ تعلقي قنبر ۾ ضلعي مسلم ليگ ڪانفرنس تاريخ 5 مئي 1940ع زير صدارت جناب سر حاجي عبدالله هارون پريزيڊنٽ صاحب صوبه سنڌ مسلم ليگ جي منعقد ٿيندي. ڪانفرنس ۾ تمام گهڻا ليڊر ۽ مولوي صاحبان شرڪت فرمائيندا ان ڪري اسين سنڌ جي مسلمانن کي عام طرح ۽ ضلعي لاڙڪاڻي جي مسلمانن کي خاص طرح اپيل ٿا ڪريون ته هزارن جي تعداد ۾ ڪانفرنس ۾ شامل ٿي پنهنجي جمعيت ۽ اخوت جو ثبوت ڏيکاريندا ۽ ڪانفرنس جي رونق افزائي ڪندا ٻاهرين آيلن ڀائرن جي رهائش ۽ کارائڻ وغيره جو انشاءَ الله تعاليٰ سٺو العظام رکيل هوندو.

نوٽ: هر هڪ صاحب کي بسترو آڻڻ گهرجي.

پير سيد الهڏنو شاهه راشدي رئيس قربان علي خان ٻرڙو

چيئرمين استقباليه ڪاميٽي سيڪريٽري استقباليه ڪميٽي

الوحيد، تاريخ 1940-04-13

..........................................................................

سنڌ مسلم ليگ کي هڪ خط

سنڌ مسلم ليگ جي عرض

بخدمت والا شاهه حضور سيٺ حاجي عبدالله هارون

رستم: 1941-05-26

جناب عالي: اسين هيٺ صحيح ڪندڙ سڀ مسلمان ويٺل ڳوٺ رستم تعلقي سکر جا حضور جن جي خدمت ۾ عرض ٿا ڪريون ته اسان مسلمانن کي جيڪي اهنج ايذاءُ، درد ڏک آخرتن لاءِ اسين سلطان ڪوٽ تعلقي شڪارپور سنڌ ۾ آيا هو اصول ليڪن حضور جن فرمايو ته سموري حقيقت اسان کي لکي موڪليو.

حضور جن جي حڪم موجب هن هن سيٺ دک درد بيان عرض ڪريون ٿا ته جن لاءِ عنايت فرمائي جوڳو بندوبست ڪرڻ فرمائيندا ته دعاگو اقبال جا رهنداسون.

4.هن شهر جا مسلمان ماڻهو اڪثر ڪري هاري ناري، ڪاسبي ۽ غريب مزدور ماڻهو آهن جي هڏن جو رت ڏيو رات پرڀات ۾ ڏک ڏولالا سهي پوکون پچائين جڏهن تيار ٿين تڏهن زميندار ٻچن، خرچن، وياجن وڏن قرضن ۽ رساپن ۾ سمورو ئي ان کنيو وڃن اسين غريب اچيو سک ۽ ڏک ڏوجهڙا سهون.

انهن آزارن کانسواءِ اسان کي هن شهر جي هندن جيڪي درد ڏنا آهن سي بلڪل عاجز ڪندڙ آهن.

2.هن شهر ۾ سينيٽري بورڊ آهي جنهن جو نه ڏئي نه ڌوڻي رڳو بيدار، صفائي، روشن ئي جو بندوبست هندن لاءِ فائدو وٽن هندو، مسلمان رڳو ڪني پاڻيءَ جو واس وڻن ۽ گذر جو هندن جي محلن ۽ گهٽين مان ميڙي مسلمانن جي پاڙن جي ڀرسان ڦٽوڪن ۽ انهيءَ ڪني پاڻيءَ جي گند جو واس مسلمان وٽن ۽ بيمارين ۾ مبتلا به مسلمان ٿين پر چندو به مسلمان ڀرين. اڳ ۾ اصل مسلمان چندو ڏيندا ئي ڪو نه هئا هاڻي هو ونيون وڌيڪ ٻيا ڏني ۽ ڪنهن ۾ حڪم کانسواءِ زوريءَ وصول ڪيو پيو وڃي جي غريب وٽ پئسو نه هوندو ته پوءِ هنڌ ٽپڙ ۽ ٿانوءَ ٿپا زوريءَ کڻي نيلام ڪري وٺي پيا ڪن انهيءَ آزار جو بندوبست فرمائيندا.

3.هن شهر ۾ هندو قوم زبردست آهي جن مان 80 سيڪڙو زميندار باقي واپار جي لائين جا ماڻهو آهن جن وٽ 135 ليسن بندوقن ۽ 30 ليسن روالور آهن انهيءَ هوندي به توڻيڪ پوليس جو ۽ خانگي ماڻهن جو زبردست ڪيو آهي تڏهن به اسان مسلمانن کي خاص طرح ايذائڻ جي ارادي سان ڳوٺ ۾ دروازن وجهڻ جو آزار کڙو ڪيو ويو آهي جو زوريءَ سرڪار کان منظوري وٺي سرڪاري رستن ۾ دخل ڪري پاوا ڪڍي دردار بيهاريا ويا آهن جن مان اسان جو ڪڙٻ، پلال ۽ ڪاٺين جون گاڏيون نٿيون لنگهي سگهن جن کان سخت آزار ۾ مبتلا آهيون.

4. هندن جو ايترو آزار آهي جو اسين جيئرا ته انهي جي آزار کان آزاد نه آهيون ليڪن فوت ٿيل مقامن وارا به آزاريل آهن يعني مقام ڏي وڃڻ جو رستو هندن جي زمين مان نڪتل آهي سو بند ڪري ڇڏيو ويو آهي، ڪٿان به وڃڻ جو رستو ڪونهي لاچار ٻنين مان ڌڪا ڌوڻا کائي لاش روليندا مقام پهچون ٿا، ڪو به ڪامورو يا زميندار ڪا به فرياد نٿو ٻڌي. سائين جن عنايت فرمائي ڪو بندوبست ڪرڻ فرمائيندا.

5. هن شهر ۾ هندن جو ايترو زور آهي جو ڪنهن به مسلمان ڳوٺ جي بلڪ ڪلهي ڪلهي پندرجي مسلمانن کي ايتري جرئت نه آهي جو ڪو شهري اندر رهندو ماڻهن سان سوال جواب ڪري سگهي. جي نماز نوڙت ڪري ڪم ڪڍندو ته واهه نه ته عزت ٿيو خير.

ڪيئي مسلمان ڏينهن ڏٺي جو وچ بازارن ۾ موچڙا کائي ويا نڪو انهن جو دادو نڪو فرياد هندو ڪو به مسلمانن سان ايذاءُ ڪري ته ان جو فيصلو هندوڪن ڏنڊو وغيره ورتو وڃي جو پوءِ به کائين فقط هندو ڀائر مسلمانن جو جيڏانهن تيڏانهن ٿيو ڀلو. انهيءَ آزار لاءِ ڪو خلاصو بندوبست فرمائيندا.

6.هندن جو ايترو زور آهي جو ساري شهر ۾ ڪنهن مسلماني گهٽي گهر يا محلي ۾ اچي سگهي ٿو ليڪن مسلمانن کي ڪن خاص گهٽين کانسواءِ ٻين ۾ اچڻ جي اجازت ئي ڪانهي، جي اتفاق ڪو مسلمان پرديسي اوچتو انهن بندشن واري گهٽين مان لنگهيو ته هڪدم موچڙن جي ڌوم اچي ويندس ڀل ڪو به واهرو سندس ٿئي ته ان کي به به موچڙن تکو ڪري ڇڏين.

7. هندن جي گهرن ۾ کهيون ۽ نل لڳل آهن جن مان جيڪو پاڻي وافر ٿو ٿئي سو سڀ مسلمان پڙوسين جي جاين جي پاڙن ۾ ڇڏي مسلمانن جا گهر ڪيرائي مسلمانن جون پاڙون سايون ڪيون وڃن يا وري اهو رستن ۾ نيڪال ڪيو وڃي ٿو جتي ٻڍا عاجز ۽ جهونا ماڻهو ترڪي يڪدم اعتراف جي ٽڪيٽ خريد ڪن ٿا.

8. هن شهر ۾ ڪيتريون فيڪٽريون آهن جي سواءِ ڪنهن ضابطي جي رات ڏينهن پيون هلن جتي هزارن گاڏين وارا رات پرات ۾ رڙين واهن ۽ گوڙ گهمسان ڪرڻ سان شين جي وسيلن ڏيڻ سان مسلمانن جو آرام ڦٽايو ٿو وڃي. هڪ گرميءَ جو آزار پيو هي آزار سو آرام کي به جواب انهيءَ لاءِ ڪو به بندوبست ڪندو.

9. هندو ماڻهن جو ايترو آزار آهي جو جيڪي کوهه آهن انهن تي گڏهن وارن جو ضابطو آهي جتي گاڏين وارن ۽ گڏجي نوڪرن جو سدائين گوڙ لڳو پيو آهي جتان ان غريب مسلمانن جون زالون پاڻي ڀري ٿيون سگهن.

هاڻي حضور جن آغا نظر علي کي هن سرزمين تي موڪلي ڏيندا ته روبرو حقيقت وٺي واقف ٿي مسلم ليگ برپا ڪري آئينده لاءِ اسان کي سهنج ڪري ڏيندا ته اسان جون دليون مايوس آهن. جن کان لاچار مجبور آهن جڏهن هن خط جي ڪارلواري موڪليندا ته شڪرگذار رهنداسون.

صحيح

کٻو انڱوٺو

علي بخش، خدا داد مهر ۽ ٻيا.

1941-05-26

..........................................................................

مسلم ليگ جو حلف نامه

جيڪو پاڪستان ڏينهن تي پڙهيو ويو

اسان جو اهو ڪامل يقين آهي ته اسان هندستان جا مسلمان ٻين هندوستاني قومن کان هڪ جدا ۽ ڌار قوم آهيون اسان کي الله تعاليٰ وٽان دنيا ۾ هڪ خاص مقصد جي حاصل ڪرڻ لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي اسان جو ايمان آهي ته انسان ذات ۾ جيڪي ملڪي، زباني، نسلي ۽ رنگي امتياز پيدا ڪيا ويا آهن سي ناجائز آهن اسان جي مقصد جي مراد هي آهي ته سياري انسان ذات جي بهبودي بنا هيٺ مٿاهين جي حاصل ڪئي وڃي! جيئن اسان جي سياسي فلسفي جي مراد آهي ته انسان جي روحاني بهبودي ۽ ترقي حاصل ٿئي تنهنڪري هر ٻين کان نرالو ۽ عليحده آهي، مللوڪيته ۽ سرمايه داري ۽ دينوي لحاظ تي مليل بزرگي يا برتريءَ کي اسان جي سياسي فلسفه ۽ ڪا به جاءِ ڪانهي، مساوات، اخوت ۽ انصاف اسان جي طرز زندگيءَ جا بنيادي اصول آهن، اسان جي سياست جو مقصد ته روءِ زمين تي حڪومت الاهي قائم ڪرڻ آهي.

مٿين مقصد کي دنيا ۾ حاصل ڪرڻ لاءِ الاهي امر اسان کي مليل آهي تنهنڪي کي ڪاميابي ۽ ايمانداريءَ سان ادا ڪرڻ لاءِ آهي ته اسنا کي هندستان اندر ضرور پنهنجي خودمختيار آزاد حڪومت هئڻ گهرجي جنهن جي وسيلي اسان پنهنجو اعليٰ مقصد ٻين جي مداخلت ۽ روڪ کانسواءِ حاصل ڪري سگهون، تنهنڪري دارالاسلام يا پاڪستان جنهن کي اسان هندوستان جي مسلمانن لاءِ مسلم ليگ نصب العين مقرر ڪري رکيو آهي سوئي هڪڙو عملي وسيلو آهي جنهن جي ذريعي اسان پنهنجو مقصد حاصل ڪري سگهون ٿا.

آءٌ خدا کي حاضر ناظر ڄاڻي سچي دل سان اقرار ٿو ڪريان ۽ وعدو ٿو ڪريان ته اڄ ڏينهن کان وٺي آءٌ پنهنجن خيالن خواهه عملن کي اهڙي طرح ڪم آڻيندس جنهنڪري پاڪستان جي تحريڪ کي وڌائڻ ۽ زور وٺائڻ ۾ مدد ملندي آءٌ وعدو ٿو ڪريان ته هندوستان ۾ جلد ۾ جلد پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ جڏهن به مسلم ليگ مون کي ڪنهن به قرباني ڪرڻ جو حڪم ڪيو ته ان قرباني ڪرڻ کان ڪين هٽندس آءٌ مسلم ليگ کي زور وٺائڻ لاءِ هر ڪا ڪوشش سچيءَ دل سان ڪندو رهندس ۽ ليگ جي ڪم ڪندڙن جي اخلاقي معيار کي بلند رکڻ ۽ سڄي جماعت کي پاڪ ۽ صاف رکڻ لاءِ هر طرح سنيڪار رهندس. شل الله تعاليٰ مون کي اها توفيق عطا ڪري.

آمين.

..........................................................................

نحمده و نصلي عليٰ رسولہ الڪريم (صلعم)

آل انڊيا مسلم ليگ جو ايڪٽيهون ساليانو اجلاس

استقباليه ڪاميٽيءَ جي چيئرمين جي تقرير

جناب قائداعظم محترم خواتين ۽ معزز حضرات!

آل انڊيا مسلم ليگ جي استقباليه ڪاميٽيءَ طرفان آءُ اوهان سڀني حضرات جو هن ”سر زمين سنڌو“ ۾ خير مقدم ڪريان ٿو.

”سنڌوءَ“ مان منهنجو مطلب کنڊ جو اهو ڀاڱو آهي جو دريائي سنڌ ۽ ان سان ملحقه ندين جي ڪنارن سان لاڳو ملڪ آهي. قديم زماني ۾ صوبه سرحد، پنجاب، بلوچستان ۽ موجود صوبه سنڌ ۾ شمار ڪيا ويندا هئا. ليڪن جيئن زمانو گذرندو ويو تيئن انهيءَ نالي وارو ملڪ اراضيءَ ۾ گهٽبو ويو. تان جو هينئر درياهه سنڌ جي فقط آخري حصي واري اراضيءَ سان وڃي منسوب ٿيو آهي. اڄ انهيءَ حقيقت کان بخوبي واقف رهي اسان انهي منزل ڏانهن دوبده وک وڌائي رهيا آهيون، جنهن ۾ اهي سنڌ جا مختلف حصا وري ملي هڪ ٿي ويندا جنهن جو راز پاڪستان جي پياري نالي ۾ مضمر آهي.

حضرات! سنڌ جي ماضيءَ کي قدرت شاندار نياپو هو ۽ اسان کي ص 1 اميد آهي ته سنڌ جو مستقبل به اهڙو ئي شاندار ٿيندو. ڪيترين ڳالهين ۾ هن سرزمين جي تواريخ يگاني ۽ يگاني ۽ يڪتا آهن. هي ملڪ قديم تهذيب جو گهوارو ٿي رهيو آهي جنهن جي تصديق موهن جو دڙو ۽ ٽيڪسلا جون کوجنائون ڪري رهيون آهن. هن سرزمين ۾ رلي ملي هڪ ٿي ويا آهن. هتي دراويدي، سامائيٽ، آريه، منگو، حبشي نسلن جا نشان اڃا تائين نمودار آهن. هتي ڪيئي قومون آيون ۽ هن سرزمين ۽ نه فقط نسلن ۽ قومن کي گڏي هڪ ڪري ڏيکاريو آهي بلڪه جنهن پيماني تي متضاد فلسفات ۽ مختلف مذهبن جو اختلات ڪري ڏيکاريو آهي. ان جو مثال دنيا جي ڪنهن ٻئي حصي ۾ مشڪل نظر ايندو. ٻڌ ڌرم جيتوڻيڪ سرزمين هند ۾ ظهور ورتو تڏهن به ان جا عقيدا جيتري قدر اڃا تائين سرزمين سنڌ ۾ اثرائتا نظر اچن ٿا اوترا سندس ظهور واري زمين تي اڄ پيدا نه آهن ۽ مهاتما بڌ جو ”نفي“ (نروانا) وارو پڙهايل سبق هن ملڪ جي ماڻهن اڃا نه وساريو آهي. جڏهن اسلام هن سرزمين تي پير پاتو تڏهن ٻڌ جي ”نفيءَ“ واريءَ تعليم ۾ ”اثبات“ جو اضافو ٿيو. ويدانيت ۽ وجدانيت جي فلسفن جو به هڪٻئي تي جيترو اثر هن ملڪ اندر پيدا ٿيو اوترو ٻئي ڪنهن هنڌ ڪو نه ٿيو. هڪ طرف هندو جوکين تي وحدانيت اثر وڌو ۽ بت پرستي گهٽجڻ لڳي ته ٻئي طرف مسلم درويش سنياس ۽ راڳ مان مستفيد ٿيا ۽ اهڙيءَ طرح هندو ۽ مسلم عقائد هڪٻئي کي وڌيڪ ويجها آيا. گرونانڪ صاحب جي سکيا انهيءَ حقيقت جو هڪ خاص مثال آهي مذهبي اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ شاهه ڀٽائيءَ جهڙن صوفي شاعرن جي نيڪ ڪوشش هميشه هلندي رهي آهي. هن سرزمين جي باشندن خيالي اتحاد جي قيام جو جيڪو عملي ثبوت پيش ڪيو آهي. سو ناقابل ترديد حقيقت آهي ۽ انهيءَ ڪري ڇوت ڇات جا فرق ڦير هن سرزمين ۾ ايتريقدر نظر نٿا اچن جيتري قدر ٻين هنڌن تي اهي نمايان ڏسجن ٿا. واپار ۽ تجارت جي ذريعي مشرق ۽ مغرب جي مختلف تهذيبن کي ملائي هڪ ڪرڻ لاءِ قدرت طرفان جيڪا ڪوشش هن سرزمين تي ٿي آهي. اهڙي ٻئي هنڌ ڪٿي به ڪا نه ٿي آهي هڪ طرف ديبل جو بندر بحري تجارت جو مرڪز هو ته ٻئي طرف سنڌ جا قافلا بين الاقوامي تجارت جو سلسلو بخارا ۽ سمرقند تائين جاري رکندا رهيا. درياهه سنڌ جي زرخيز زمين ڪيترن ئي قومن کي ڪشش ڪري هن سرزمين تي آندو جن مان گهڻيون هت پنهنجو وطن ڪري ويهي رهيون جنهن جو ثبوت هڪ طرف آثار قديمه ۽ ٻئي طرف تواريخي ڪتاب پيش ڪري رهيا آهن.

سياسي نقطه نگاهه کان هي ملڪ گهڻن ئي قومن ۽ نسلن جو آماجگاهه تصادم ٿي رهيو اهي. هن ملڪ جي زرخيزيءَ تازه طبع جنگي نسلن کي الهندي طرف کان هت اچڻ لاءِ گهڻو ڪري پئي حرصايو آهي ۽ جيڪڏهن انهن مان ڪي قليل ڦرلٽ جي مال تي راضي ٿي هتان موٽي هليا ويا ته گهڻا هت اچڻ بعد وري موٽي وڃڻ تي مائل نه ٿيا جنهنڪري هن ملڪ جي ماڻهن جي رڳن ۾ هميشه تازه خون موجزن رهندو آيو آهي. انهيءَ ڪري ئي بابل، مصر، ايران، يونان، عربستان ۽ افغانستان جا آثار اڄ به آسانيءَ سان هت نظر اچي سگهن ٿا جن جي اثر جي مقابلي ۾ جنوبي هندستان جو جيڪڏهن ڪو اثر هن سرزمين تي آهي ته اهو ڪو به وزن ڪو نه ٿو رکي. مٿيون مختصر احوال هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ بابت محض هن مراد سان عرض رکيو اٿم ته جيڪي ماڻهو هينيئر ”هندي“ تسلط هيٺ فريضته ٿي سنڌ جي شان ۽ عروج کي وساري ويٺا آهن يا وساري ڇڏڻ لاءِ تيار آهن تن جي ستل غيرت کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ هي حقيقتون تازيا نه جو ڪم ڏئي سگهن.

گاه گاهي باز خوان اين دفتر پارينہ را

جنهن صورت ۾ اوهان کي هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ مان ڪي ٽڪرا ياد آوريءَ لاءِ پيش ڪيا اٿم تنهن صورت ۾ اهو به ضروري آهي ته هن ملڪ جي مستقبل بابت ڪي پنهنجا رايا توهان اڳيان پنهنجي خيال موجب ظاهر پنهنجي خيال موجب ظاهر ڪريان. انسان ابتدائي آفرينش کان وٺي ارتقائي مرحلا طئي ڪندو پنهنجي اصلي مقصد يعني انسان ذات جي وحدت انڪار و ڪردار ڏي وڌي رهيو آهي. ان جون مذهبي خواه سياسي، نسلي خواهه اقتصادي هنگامي آرايون ۽ تمنائون صرف ان مقصد عام کي پهچڻ لاءِ جدا جدا ڪوششون آهن. تواريخ جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جو سلسلو صاف ڏسڻ ۾ ايندو. اوائل ۾ انسان ذات ننڍن ننڍن ڪٽنبن ۾ ورهايل هئي ۽ پوءِ ڪٽنبن مان گڏجي قبيلا قائم ٿيا جن وري پوءِ قومن جي صورت اختيار ڪئي. انهيءَ اتحاد جا بنياد به مختلف هئا جن مان ڪي هي هئا ملڪ، زبان، طريقه زندگي ۽ خيالات. ڪجهه وقت کانپوءِ ماده پرستي تي اتحاد جو بنياد آهستي آهستي ڪمزور ثابت ٿيڻ لڳو ۽ ان جي عوض تخيل وڌيڪ مقبوليت حاصل ڪرڻ لڳو. نيٺ عربستان جي ريگستان مان هڪ نئون آواز اٿيو جنهن قبيلن ۽ قومن کي اهڙي نئين طريقي سان ملائي متحد ڪري ڇڏيو، جنهن جهڙي ڪاميابي دنيا جي تواريخ مان اڳي ڪنهن طريقي حاصل نه ڪئي هئي. اهو طريقو اهو هو جنهن نسل، رنگ، طريقه زندگي، ملڪ ۽ زبان وغيره جا امتياز جن تي اتحاد جو بنياد اڳي رکيو ويندو هو، سي خارج ڪري ڪڍي ڇڏيا. جيتوڻيڪ شروع ۾ انهيءَ آواز جو اثر قديم دنيا جي وڏي حصي کي ويڙهي ويو تڏهن به دنيا وري پراڻن خيالات ۽ خرافات ۽ غلطان ٿيڻ لڳي جنهن جو نتيجو هي نڪتو جو ملت جو شيرازه منتشر ٿيڻ لڳو ۽ جيڪي ماڻهو انهيءَ نئين طريقه جا امانتدار هئا سي هڪ ٻئي کان ڇڄي تفرقه جي قيد ۾ اچي تنزل طرف هلڻ لڳا. ان خاميءَ کي سنڌوءَ جي سرزمين جي ڪن دانا ۽ دور نظر هستين محسوس ڪري ورتو جن مان شاهه ولي الله، سيد احمد ۽ سيد جمال الدين افغاني قابل ذڪر اهن. جن ملت اسلام جي اصلي تعليم تازه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. الحمد الله جو موجوده دور اهو آواز از سر نو اٿاريو جنهن جي اثر جي برڪت سان اڄ توهان پنهنجي ملت جي تازه دمي ڏسي رهيا آهيون.

ٻئي طرف مغرب به گهڻي خونريزي بعد محسوس ڪرڻ لڳو آهي ته جيستائين انساني اتحاد جو بنياد بلڪل بدلايو نه ويندو تيستائين دنيا جو ڪو ڪلياڻ ڪو نه ٿي سگهندو. اڄ به خيالن جي يڪساني جي دعويٰ عام شيوه ٿي رهي آهي. مگر اهي خيالات وري وري پيا آزمائجن جي ناقص آهن ۽ اڳئي آزمائي ڏٺا ويا آهن ته برابر ناقص ۽ بي سود آهن، جنهنڪري وري به ناڪامياب ثابت ٿين ٿا ۽ هڪ جنگ مٿا وري ٻي جنگ پيدا ڪن ٿا. دنيا جي مشڪلات جا بي اثر حل جدا جدا نالن هيٺ سرسري غور ڪرڻ سان وري وري پيش ڪيا وڃن ٿا جن کي ڪو به جٽاءُ حاصل نٿو ٿئي ۽ ٿورن سالن اندر جي انسان جي تواريخ ۾ ڪن گهڙين برابر آهن پاڻي جي چٽ وانگر چٽ ٿيو وڃن! جيتوڻيڪ عالمگير اخوت ۽ انساني اتحاد جي جستجو اڄ شروع ٿي چڪي آهي تڏهن به حقيقي همنوائي ۽ ابدي اصلاح تيستائين قائم نه ٿي سگهندا جيستائين دنيا جي موجوده سياسي، اقتصادي ۽ مذهبي نظريات جو ڪو خاطر خواهه حل هٿ نه ڪيو ويو آهي. انهيءَ قسم جي حل هٿ ڪرڻ ۽ ان کي عملي صورت اختيار ڪرائڻ لاءِ تواريخي روايات جي بنياد تي ڪنهن خاص ملڪي ماحول ۽ دماغي تربيت جي ضرورت آهي. انهيءَ عالمي مقصد جي سرانجاميءَ لاءِ سنڌو جي سرزمين جا باشنده دنيا جي ٻين ڀاڱن جي رهاڪن کان قدرت زياده قابل بڻايا آهن. قديم زماني جي تواريخ شاهد آهي ته هن سرزمين ۾ مختلف نسل، تهذيبون مذهبي فلسفو ۽ سياسي طريقا ڪيئن گڏجي هڪ ٿيا آهن. دنيا جي نئين نظام قائم ڪرڻ ۽ مشرق ۽ مغرب کي پاڻ ۾ ملائڻ لاءِ ”سرزمين سنڌو“ خاص پيغام ڏيندي جنهن جا آثار آءُ اڳيئي ڏسي رهيو آهيان. ان پيغام جي ابتدا هن سرزمين تان ٿيندي. جيتوڻيڪ روس ۽ آمريڪا جا اقتصادي ۽ سياسي عقيده هڪٻئي جا مخالف آهن تڏهن به جيڪڏهن دنيا جي نئين نظام کي نزيدڪ تر آڻڻ لاءِ هو پاڻ ۾ گڏجي ڪوشش وٺي سگهن ٿا ته خضر حيات خان ۽ سر ڇوٽو رام ڇو نه گڏجي مٿيون پيغام پهچائڻ لاءِ همنوائي مثال پيش ڪري سگهن ٿا؟ ليڪن ارمان آهي ته عارضي ۽ بي بقا ڳانڍاپي آڻڻ لاءِ هند سرزمين جي ماڻهن کي ڀنڀلائي ڀڙڪائي رهيا آهن ۽ اسان جي هن سرزمين جا ڪي مسلم خواه غير مسلم دوست انهن جي گمراهه ڪندڙ پروپيگنڊا جي اثر هيٺ اچي ويا آهن ۽ هنن تواريخ خواه حقيقت کي نظرانداز ڪري ڇڏيو آهي ۽ ”متحده قوميت“ ۽ متحده هندستان جا آواز اٿاري رهيا آهن. مگر سر زمين سنڌو جا باشندا  نه فقط هندستان مگر ساري روءِ زمين کي متحد ڪرڻ گهرن ٿا! الله تعاليٰ شال اسان جي دوستن کي راهه هدايت نصيب ڪندو. مگر جيڪڏهن هو غير جي جادو بيانيءَ جي ڄار کان پاڻ آجو نه ڪندا ته ان مان اجايو فتنه ۽ فتور پيدا ٿيندو!

سر زمين سنڌ جا باشندا هاڻ سجاڳ ٿي چڪا آهن ۽ دنيا جي نئين نظام جي تنظيم ۾ بهرو وٺڻ لاءِ هنن کي غير جي اثر کان ضرور آزاد ڪرائڻ گهرجي!

آءُ وري به پنهنجي ملڪ جي غير مسلمن کي اپيل ٿو ڪريان ته اسان سان هٿ هٿ ۾ ڏيئي پنهنجي وطن کي آزاد ۽ خودمختيار بڻائڻ ۾ مدد ڪريو. ”مسلمانن کان خريد ڪريو“، جي تحريڪ جڏهن اسان شرعو ڪئي ته هنن هاءِ گهوڙا مچائي ڏني جنهن مان هنن ظاهر ثبوت ڏنو ته اسان جي انهن دوستن ۾ قوميت جو احساس بلڪل ڪو نه آهي. اسان جا مسلمان هند خواه دولت ۾ پٺتي پيل آهن. تنهنڪري اسان جي غير مسلم هم وطن دوستن کي جيڪڏهن قوميت جو صحيح جذبو هجي ها ته جيڪر اسان جي انهيءَ تحريڪ جي تائيد ڪري مسلمانن کي همٿائي ملڪ ۾ جمهوري حڪومت جو بنياد ۽ ان جي باشندن جي اقتصادي بهتريءَ جو باعث بڻجي پوي ها. مگر جڏهن به ڪي مسلمان پنهنجي مسلم ڀائرن جي حالت سڌارڻ ص نمبر 4. جي ڪوشش ڪن ٿا ته کين همٿائڻ جي عيوض اسان جا غيرمسلم دوست پاڻ مسلمانن جي مخالفت ۽ ان تي اعتراض ڪن ٿا. مگر هو ڏسن ٿا ته سندن اها روش سندن قومي احساس جي قلت ۽ سندن تنگولي جو مظاهرو ڪري ٿي جنهن مان قومي اتحاد جي اميد بلڪل نابود ٿي وڃي ٿي ان هوندي به جيڪڏهن هو انهيءَ روش تان نه هٽندا ته پوءِ اسان مسلمانن لاءِ فقط هي رستو رهندو جو اسان الله تعاليٰ تي توڪل رکي پنهنجي نجات ۽ فلاح جي رستي تي وک اڳتي وڌايون.

هن موقعي تي آءُ هند جي مسلمانن کي اپيل ٿو ڪريان ته جيتوڻيڪ اسان جي هن سرزمين جي غير مسلم باشندن جو مفاد مسلم مفاد سان ناموافق به نه آهي تڏهن به هو هند جي غير مسلمانن سان ملي اسان کي هند جو غلام بڻائڻ ۾ هنن جي حمايت ڪري رهيا آهن، فقط انهيءَ سبب ڪري جو اسان مسلمان آهيون. ان صورت ۾ هند جي هر هڪ مسلمان جو فرض آهي ته اسان جي هن سرزمين کي آزاد ۽ خودمختيار ڪرڻ ۾ اسان جي مدد ڪري پاڪستان جي تحريڪ ۾ هند جي مسلمانن جيڪي نيڪ ڪوششون ڪيون آهن تن جو مون کي پورو پورو اعتراف آهي مگر آءُ سمجهان ٿو ته اهي اڃا ڪافي نه آهن. قوم جي خودمختياري ۽ آزادي فقط ٺهراءُ پاس ڪرڻ ۽ اخباري پروپيگنڊا ڪرڻ سان حاصل ڪا نه ٿيندي. انهيءَ مقصد لاءِ وڏي جدوجهد ۽ گهڻي قرباني جي ضرورت آهي. هن سرزمين جا باشنده قرباني ڪرڻ لاءِ تيار آهن ۽ حالتون به سازگار آهن مگر اسان کي ضرورت مخلص ڪارڪنن ۽ سرمائي جي آهي.

مخلص ڪارڪنن مان منهنجي مراد آهي مرد ۽ عورتون آهن جي ملت ۽ مذهب خاطر هن ملڪ ۾ اچي ملت جي سياسي ۽ معاشرتي ترقيءَ لاءِ خدمت ڪن ۽ اسان جي ماڻهن کي منظم ڪري آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪن.

سرمايه مان منهنجو مطلب آهي ته هند جا مسلم سرمائيدار آئينده پنهنجي تجارتي ۽ هنري سرگرمين کي هن سرزمين ڏانهن منتقل ڪن جيئن آئينده هي ملڪ اقتصادي طرح پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجي ضرورت جي پوري ڪرڻ جو پاڻ ڪفيل ٿي سگهي.

اهي ٻه خاميون دور ڪرڻ ۾ اوهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا. تواريخ شاهد آهي ته مٿي ذڪر ڪيل مقصد لاءِ هن کان اڳي به توهان سيد احمد بريلوي ۽ اسماعيل شهيد جهڙا مجاهد بزرگ اسان لاءِ موڪليا آهن. ڇا اڄ اوهان وٽ انهن جهڙا ماڻهو موجود نه آهن؟ مون کي يقين آهي ته اڄ به اهڙا احمد ۽ اسماعيل توهان وٽ اندر سندن سرگرميون کين اجازت نٿيون ڏين جو ٻئي پاسي متوجهه ٿي سگهن. جيڪڏهن گجرات ۽ بمبئيءَ جون عورتون هندو تسلط قائم ڪرڻ خاطر صوبه سرحد تائين وڃي سگهيون آهن ته ڇا اسان توهان ڀائرن ۾ اميد رکي نٿا سگهون؟ اسان جي مستقبل سان توهان جو مستقبل وابسته آهي. هند ۾ اوهان ڀلي ڪهڙي اوج تي به هجو تڏهن به مون کي يقين آهي ته اسان جي وطن جي مضبوطي کانسواءِ توهان جو اهو اوج پائيدار ڪين ٿي سگهندو. هند ۾ توهان جو وجود اسان جي سرزمين جي اقتدار ۽ استقامت تي ئي مدار رکندو. ملت کي منزل مقصود تائين پهچائڻ لاءِ هيٺين ٽن ڳالهين جي درڪار آهي:-

1. ملت جي متشر شيرازه کي منظم ڪري وحدت ڪردار پيدا ڪرڻ،

2. ملڪ جي اقتصادي حالت درست ڪري ان کي پنهنجي پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجو پاڻ ڪفيل بڻائڻ،

3. آئينده جي سياست مليه جو پروگرام اسلامي مساوات ۽ اخوت تي تعمير ڪرڻ.

پهرين ضرورت تڏهن پوري ٿيندي جڏهن ساري ملت ۾ مجاهدانه روح ڦوڪي ملت جي هر هڪ بالغ فرد کي ”نيشنل گارڊ“ ۾ داخل ڪيو ويندو.

ٻي ضرورت جي پوري ڪرڻ ۾ توهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا. هن ملڪ جا باشندا گهڻو ڪري راعت پيشه آهن ۽ تجارت ۽ صنعت کان بي بهره آهن. اوهان جو پئسو ۽ تجربو اسان جي اها خامي دور ڪري سگهن ٿا. اسان توهان کي سڀ قسم جون سهوليتون ڏيڻ لاءِ تيار آهيون. توهان جي انهيءَ ڪم کي توهان لاءڀ آسان ڪري ڏيڻ لاءِ ”مسلمانن کان خريد ڪريو“ جي تحريڪ اسان اڳئي شروع ڪري ڏني آهي ۽ خدا تعاليٰ جي فضل سان انهيءَ تحريڪ چڱو اثر پيدا ڪيو آهي. انهيءَ تحريڪ جي اثر کي پايه تڪميل تائين پهچائن ۾ دير فقط تجربا ۽ سرمايه جي آهي جنهنڪري اسان کي اميد آهي ته هن باره ۾ توهان اسان جي دستگيري ڪندا.

اسان جي مخالفن هينئر اسان جي ملت کي هڪ مرڪز تي گڏ ٿيندو ڏسي اسان جي ملت جي شيرازه کي منتشر ڪرڻ لاءِ سرمايه داري ۽ غير سرمايه داري جو حربه (هٿيار) ڪتب آڻڻ شروع ڪيو آهي ۽ غريب طبقي کي ڀنڀلائي شاهوڪار طبقي خلاف ڀڙڪائڻ لڳا آهن. بدقسمتيءَ سان ڪيترا سادا ماڻهو انهيءَ هٿيار جو شڪار ٿيا آهن ۽ ملت جي مخالفن جا ايجنٽ تي ڪم ڪري رهيا آهن ۽ قوم جي مسڪنت جي مڪر سان ملت ۾ خانه جنگي ۽ تباهي پيدا ڪري رهيا آهن. امڪان آهي ته ڪي بکايل ۽ بي علم ماڻهو صياد جي دام تزوير ۾ گرفتار ٿي وڃن. تنهنڪري اهو نهايت ضروري آهي ته هن مسئلي کي خاطر خواهه نمونه ۾ حل ڪرڻ لاءڀ ترت تدارڪ ڪيو وڃي جنهن لاءِ اسان مان مخلص ڪارڪن، مسڪين، هارين ۽ غريب مزدورن کي مسلم ليگ جهنڊي هيٺ منظم ڪري انهن جي اقتصادي ۽ سياسي بهتريءَ واسطي سڀ ممڪن ڪوشش ڪن جيئن مخالفن جي فتنه ۽ شرارت کي هميشه لاءِ روڪي رد ڪري ڇڏجي.

دوستو! تواريخي نقطه نگاهه کان هيءَ ڪانفرنس وڏي اهميت رکي ٿي. هن وقت تائين مسلم ليگ ملت کي آزاد ۽ خودمختيار قومي حڪومت جي بنياد تي متحد ڪرڻ لاءِ پئي ڪوشش ڪئي آهي. خدا جي فضل سان هنيئر مسلمان انهيءَ اصول تي متحد ۽ متفق ٿي چڪا آهن ۽ هنيئر انهيءَ منزل تي پهتا آهن جڏهن عملي قدمن کڻڻ جي ضرورت پيدا ٿي آهي. ملت جي سياسي تواريخ ۾ هيءَ هڪ نئين دور جي شروعات آهي.

آخر ۾ آءُ وري به توهان جو شڪريه ادا ڪريان ٿو جو هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هن سياري جي موسم ۾ دور دراز ملڪن مان ڪهي هت ڪراچيءَ تائين آيا آهيو. پنهنجي مهمانن جي آسائش جي انتظام ڪرڻ لاءِ اسان پنهنجي ناقص حال سارو وس مان ڪين گهٽايو آهي. ممڪن آهي ته ڪيتريون اوڻايون رهجي ويون هجن مگر اميد آهي ته توهان اسان جون خاميون خيال ۾ نه آڻيندا.

خطبه صدارت

جناب سيد غلام مرتضيٰ شاهه (ايم. ايل. اي)

چيئرمين استقباليہ ڪميٽي

آل انڊيا مسلم ليگ (ايڪٽيهون) اجلاس

24، 25، 26 ڊسمبر 1943ع، ڪراچي.

Printed by Din Muhammad Mistri Chhatan Lakho at the “Al Wahid” printing press (for Alwahid Ltd.) frere road.

Published by Mr. G.M Sayed, Chairman, Reception, Committee, 31 at All India Muslim League Session, Karachi.  

................................................................................................

سنڌ صوبه مسلم ليگ جي سالياني ميٽنگ

نوٽيس

سنڌ صوبه مسلم ليگ جي سالياني ميٽنگ تاريخ 3 جون 1945ع آچر جي ڏينهن وقت 5 بجي شام جو ڪراچي ضلعي لوڪلبورڊ هال ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيندي.

جنهن ۾ هيٺ ڏيکاريل سوال فيصلي لاءِ پيش ٿيندا. سڀني ميمبر صاحبن کي گذارش آهي ته انهن سوالن جي اهميت جي مدنظر ميٽنگ ۾ شريڪ ٿي ممنون ڪندا.

ايجنڊا

1. گذريل ساليانا ميٽنگ جي ڪارروائي پڙهي بحال ڪرڻ.

2. گذريل سال جي رپورٽ پيش ڪرڻ.

3. سال 46-1945ع لاءِ صوبه مسلم ليگ جا نوان عهديدار چونڊڻ.

هڪ صدر، ٻه نائب صدر، هڪ جنرل سيڪريٽري، ٻه جوائنٽ سيڪريٽري، هڪ خزانچي چونڊڻ

4. سال 46-1945ع لاءِ صوبا ڪائونسل تي 10 ميمبر ڪو آپٽ (نامزد) ڪرڻ.

5.  عام ماڻهن جي شڪايتن کي دور ڪرڻ لاءِ صوبه ڪاميٽي مقرر ڪرڻ.

6. آرگنائيزيشن (تنظيمي) ڪاميٽي مقرر ڪرڻ.

7. سنڌ ۾ چونڊن جي تڪرارن کي نيصل ڪرڻ لاءِ ايڪشن ٽربيونل مقرر ڪرڻ.

8. صوبي لاءِ پارليامينٽري بورڊ مقرر ڪرڻ.

9. تنظيمي پروگرام بڻائڻ.        

10. ٻيو ڪو به ڪم جناب صدر صاحب جي منظوريءَ سان.

(سيد) غلام مرتضيٰ شاهه.

صدر سنڌ صوبه مسلم ليگ ڪراچي

11 مئي 1945ع، ڪراچي

..........................................................................

SINDH MUSLIM LEAGUE AND ITS ACTIVITIES (1937-1947) AS RECORDED AND REPORTED BY SINDH GOVERNMENT.

[This information consists of reports sent by the Home Department of Sindh to the Government of India. Reference has been given at the end of every entry. Dr.Pathan.

Part One

1. The members of the "Sind Provincial Muslim League"- which has for its members those Muslims who are opposed to the present ministry have been active during the fortnight, touring the province and established branches of the League in the mofussil. At one place the party was hustled in its endeavours  to hold a public meeting in the local mosque and was eventually compelled to convene the meeting elsewhere. Sheikh Abdul Majid Lilaram, M.L.A., a member of the League, has left for Delhi en route for Calcutta to attend the  meeting of the All-India Muslim League at the latter place and to persuade Mr. M.A.Jinnah and Moulanas Shaukat Ali and Hasrat Mohani to visit Sind in order "to organise the League and consolidate unity amongst the Muslim members of the Sind Assembly."[Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 7th March 1938 Fortnightly report for the Second half of February 1938].

2. Propaganda by the Sind Provincial Muslim League against the present ministry still continues but is now being met by counter-propaganda by the supporters of the ministry, and the League's attempts to raise the cry of "Islam in danger" have met with very little success. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th May 1938 Fortnightly report for the First half of May1938].

3. Branches of the Muslim League were formed in several places, namely, Tatta, district Karachi, Ghotki, district Sukkur, Mohabat Tunio, district Larkana, Mirokhan, district Larkana and Matiari, district Hyderabad, with a view to counteract the Congress propaganda. It is reported that Maulana Said Ahmed, Secretary, Jamiat-ul-Ulemai Sind, Delhi, proposes to visit Sind in September 1938, in order to carry on propaganda against the Muslim League. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 10th June 1938 Fortnightly report for the Second half of May1938].

4. The events of the fortnight were overshadowed by the Conference of the Muslim League, which commenced at Karachi on the 8th October and continued till the 12th October. A number of distinguished Muslims from various parts of India attended the Conference, prominent amongst whom were the Premiers of Bengal and the Punjab, Moulana Shaukat Ali, the Raja of Mahmudabad, Nawabzada Liaquat Ali Khan and Sir Currimbhoy Ibrahim. A rousing reception was accorded to Mr. M. A. Jinnah, President-elect, on his arrival at Karachi on the 7th October. A number of social function were organised in his honour and addresses were presented to him by the Karachi Municipal Corporation and the Karachi District Local Board. [Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

5. Scenes of great enthusiasm were witnessed during the session of the Conference. An impassioned appeal for Muslim unity and  vehement denunciation of the Congress formed the main features of Mr.Jinnah's presidential address. His sentiments were echoed by most of the visitors from outside Sind, while the local leaders of the Muslim League spoke mainly on the political situation in Sind and attacked the Ministry in very strong terms. The 'frontier policy of the Government of India, the liquidation of the Barrage debt and the Palestinian affairs were some of the other subjects discussed at the Conference. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

6. During his stay at Karachi, Mr. Jinnah met all the prominent Muslims in Sind, including most of the Muslim members of the Legislative Assembly. He had prolonged conversations with the Chief Minister and the Revenue Minister on the political situation, but owing to fundamental differences, the negotiations for forming a Muslim League Ministry broke down. The statements made by Mr. Jinnah and the Chief Minister in regard to these proceedings have already appeared in the press. The Conference has widened the gulf between the Ministerialist and the Opposition parties, and although the storm has passed for the present, the Ministry is likely to have a very difficult time during the ensuing session of the Legislative Assembly. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

7. Mr. Jinnah left Karachi on the 16th October for a tour in the districts and is expected to return to Karachi on the 20th October en route to Bombay. Source No. P-25-h(s)/38, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th October 1938 Fortnightly report for the First half of October 1938].

8. A proposal to introduce joint electorates in Sind is being vigorously opposed by the local Muslim League and it has also condemned the action of the Bombay Government in allowing Muslims to be fired upon on 1st August. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 16th August  1939 Fortnightly report for the First half of August 1939]. 

9. The Sukkur Manzilgah continues to cause anxiety. The threatened picketing of the residences of the Ministers (excepting the Chief Minister) did not take place, mainly because of the Ordinance mentioned in my last report, but also because there appears to be a split among the Muslim agitators, the extremists among them having no liking for negotiations on any terms with the Ministry. Propaganda both in the Press and on the platform continues. It is assuming a violent tone- speakers and writers on both sides adopting a communal attitude and trying to give the dispute an all-India aspect. For instance, Mr. Shamdas P. Gidwani at an Arya Samaj meeting held in Karachi on the 15th October moved a resolution protesting against the illegal occupation of the Manzilgah and urging the Hindu Maha Sabha to depute an Enquiry Committee to investigate into the conditions of Hindus in the Provinces of Sind, Bengal and the Punjab. Similarly Muslim leaders have appealed to the Muslim League in other Provinces for moral support. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 3rd November 1939 Fortnightly report for the Second half of October 1939].

10. Political activity during the fortnight has been enlivened by the brisk preparations of the Muslim League to celebrate the All-India "Deliverance Day", which is to be held on the 22nd December throughout Sind. It has been decided that Muslims all over the Province should be asked to go en masse for prayers on Friday, the 22nd December, and public meetings should be held after the juma prayers at which two resolutions, the next of which has been prepared in advance, should be passed. Every Muslims has been asked to offer prayers of thanksgiving to God on that day for delivering the country from the oppressive and unjust rule of the Congress. The second resolution mentions the anti-Muslim policy of the Congress, which failed to safeguard the rights and interests of Muslims and other minorities. Mention in the resolution has also been made of Muslim opinion being flouted at every turn by the Congress Ministries during their unjust rule of two and a half years. It is learnt that Sir Haji Abdullah Haroon has instructed workers of the Sind Muslim League to call a meeting at Karachi on the 22nd December in connection with this movement. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].        

11.The Muslim and Hindu Press in Sind continue to fan the flames of communalism by publishing articles likely to excite communal feelings. Hindu for instance started wild rumours that Muslims were disintering the bones of the dead from grave yards and were reburying them within the precincts of the Manzilgah while. Muslim papers appealed to their brethren not buy food from Hindu shops as a Hindu had been caught cooking pork, Agitation carried on in the press by Muslims characterises the Hindus as narrow-minded, cowardly and mean. One paper goes on to say " the Hindus should use their own commonsense and realize that eventually they have to live in Sind by sucking the blood of Muslims". According to reports from Sukkur the Hindus are jubilant over the promulgation of the Sind Ordinance. Some Muslim agitators on the contrary consider the Ordinance as a challenge and are inclined to treat it with defiance, while others think that it is a game of blutt and will remain a dead letter. The Pir of Bharchundi is annoyed with Moulvi Abdul Hamid editor of "Alminar" of Sukkur for reporting that the Pir had decided to withdraw himself and his men from the Manzilgah agitation. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 3rd November 1939 Fortnightly report for the Second half of October 1939].

12.The Hindus have further started an agitation against the separation of Sind from Bombay and an attempt is being made to induce the authorities to rescind the order of separation and to reunite the two provinces. They say that they have suffered in the judicial, Public Works, Police and other Government departments in the Judicial, public Works, Police and other Government departments in which the rights of Hindus have been completely ignored although there is a standing order that 50 per cent. of posts are to be given to non-Muslims. Men and money are being collected for propaganda to get Sind reunited with Bombay. As a counter move it is understood that Haji Sir Abdullah Haroon is requesting His Excellency the Viceroy that Sind be joined to the Punjab if as a separate province it cannot stand on its own legs. It is said that Mr.M.A. Jinnah is to accompany Sir Abdullah Haroon on this mission. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].

13. At a Muslim meeting at Ghouspur, Upper Sind Frontier District, Muhammad Saleh "Ajiz" made a strong communal and anti-British speech in which he urged the Muslim not to enlist in the Army, or to help the British in any way, as the latter intend to wage war against the Turks. He added that British rule was doomed, and urged the audience to pray to the Almighty that the British tyranny may end. The prosecution of his man has been ordered. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 22nd December 1939 Fortnightly report for the First half of December 1939].

14. A deputation of the All-India Muslim League visited the province form the 26th May and during their stay of a week toured through various places accompanied by members of the local Muslim League. A fervent appeal for Muslim unity and a scathing denuciation of the Congress and its policy formed the main features of the visitors' speechs. Gandhi was rated as working against Muslims in consort with the Imperial power and the Congress demand for a Constituent Assembly was declared to be wrong in principal. The fate of the Muslims in India was alleged to be no better than that of the Arabs in Palestine and Muslims were urged to seek emancipation in the fold of the Muslim League. The view was also expressed that the Congress High Command was riding for a fall and a suggestion was made that the Government of India should appoint an international commission to report on the allegations made against the Congress Ministers. The anti-Nizam agitation, the conquest of Albania by Italy and affairs in Palestine were some of the other subjects referred to and condemned by the visitors while the local leaders of the Muslim League spoke mainly on the political situation in the province and attacked the Ministry in very strong terms. A foreign office of the All-India League has been opened at Karachi. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 30th  June 1939 Report on the political situation for May/June 15th.      

15. As a counter-blast to the activities of the Muslim League, the opponents of the League convened the "First Provincial Ahrar Political Conference" which was held from the 9th to the 11th June, the attendance numbering about two thousand persons each day. The burden of the speeches was an eulogium of the present Ministry, a vehement condemnation of the Muslim League and its supporters - particularly Sir Sikandar Hayat Khan and M.A. Jinnah - as having pro British tendencies and an appeal for co-operation with the Congress so long as it worked for the freedom of India. "[Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 30th  June 1939 Report on the political situation for May/June 15th].

16. "Deliverance Day" was observed in Karachi by offering prayers in the various mosques. Sir Haji Abdullah Haroon presided at a meeting organized on the occasion by the Sind Provincial Muslim League, Karachi, where resolutions drafted by the All-India Muslim League for the "Deliverance Day" were passed. There was no disturbance and not much interest was aroused by the proceedings. In Sukkur, observance of the Day was prohibited by the District Magistrate. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 13th January 1940 Fortnightly report for the Second half of December 1939].

17. The Sind Muslim League are believed to have asked Mr. M.A. Jinnah to expedite the enquiry on behalf of the League into the Manzilgah affair, since the Congress enquiry has been finished. Workers of the League also contemplate visiting the affected areas in Sukkur District to enquire into the alleged police atrocities in the villages. They intend to assist the Muslim accused in defending the charges brought against them, and to provide some financial relief also. It is understood that the North West Frontier Muslim League have informed the Sind Muslim Leaguers that since the Congress Relief Committee has already started work, anything done by the League would look "sham and imitation". They have, however, persuaded a young lawyer, Sajad Ahmed Jan of Abbotabad, to go to Sukkur and appear gratis on behalf of the Muslim in the cases there. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th January 1940 Fortnightly report for the First half of January 1940].

18. Ali Muhammad Rashidi, Secretary, Foreign Sub-Committee of the All-India Muslim League, who is at Lahore at present, saw the Honourable Sir Sikandar Hayat Khan, the premier of the Punjab, in connection with the Sukkur Manzilgah affair, and has asked Khan Bahadur M.A. Khuhro, M.L.A., to visit Lahore to interview the Punjab Premier. It is learnt that Mr. Hassanally, Barrister-at-Law, who is an Assistant Public Prosecutor, has offered his services free to the Muslims who are accused of offences in connection with the Sukkur riots. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 18th January 1940 Fortnightly report for the First half of January 1940].

19. At a meeting of  the local Muslim League held at Hyderabad, resolutions were passed recording a sense of disapproval at the attitude of the Speakers, the Hon'ble Sayed Miran Muhammad Shah, who saved the Allah Bakhsh Ministry by a casting vote, and demanding his resignation. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March1940 Fortnightly report for the First half of March 1940].

20. The Karachi District Muslim League Conference, referred to in paragraph 3 of my last fortnight letter, has been postponed sine die. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March1940 Fortnightly report for the First half of March 1940].

21. On arrival at Larkana, Kazi Fazlullah, one of the leaders who were arrested under the Ordinance on account of the Manzilgah agitation, was received at the station by about eight hundred Muslims who welcomed and garlanded him. Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 4th March 1940 Fortnightly report for the Second half of February 1940].

22. The Secretary, Sind Provincial Muslim League, has appealed to the Muslim public and the branches of the Leagues in Sind to protest against the proposed extension of the Sind Frontier Regulation to Sukkur District. Leaflets regarding the Manzilgah entitled "The Truth about the Manzilgah. My interview with His Excellency", over the signature of T.D Chatlani of the Union Shrine Agency, and by Shamsulhaq regarding the Muslim demands in relation to the Manzilgah were sold in Karachi for one pice each. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 4th March 1940 Fortnightly report for the Second half of February 1940].

23. It is understood that Sir Abdullah Haroon, M.L.A., (Central), President of the Provincial Moslem League, has written to the Honble' Khan Bahadur M.A. Khuhro, Minister for Public Works Department, the Hon'ble Shaikh Abdul Majid, Finance Minister, and the Hon'ble Mr. G.M. Sayed, Education Minister, calling upon them to resign from the Ministry on the grounds that they have accepted joint electorates and failed to give adequate relief to the families of Muslims arrested in connection with the Sukkur riots. Sir Abdullah Haroon has also emphasized that Muslim Leaguers Premier. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 10th July 1940 Fortnightly report for the Second half of June 1940].

24. The Sind Provincial Muslim League held at the residence of Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central), passed the following resolutions:- No members of the Muslim League should participate in the War Committees appointed by Government till a settlement was reached between Mr. Jinnah and His Excellency the Viceroy branches of the Muslim National Guard should be established in various parts of Sind, the second Sind Provincial Muslim League Conference should be held at Larkana from 15th to 17th November and the Honble's Sir Sikander Hayat Khan, K.B.E., should be asked to preside over it. According to certain newspapers, Mr. Jinnah was expected to visit Karachi on the 26th of July. He was also expected to visit Sukkur . Great misgivings were expressed in the Hindu press over the proposed visit of Mr. Jinnah. It was said that his visit in the present circumstance would exacerbate communal feeling and increase lawlessness. There were appeals to Governmen to ban Mr. Jinnah's visit. Mr. Jinnah it is however, understood, had no intention to visit Sind. Mr. M.H.Gazdar, M.L.A., Financial Secretary of the All-India Pakistan Conferenc, invited Professor Muhammad Inayatullah, Professor Dildar Khan and Haji Amiruddin Serai to discuss matters in connection with the Pakistan scheme. A provisional committee consisting of Kazi Muhammad Mujtaba, Ghulam Rabani, Haji Fazal Hassan and Din Muhammad Khatib, has been formed to organize an Azad Muslim Jamait in Karachi as a counterblast to the Muslim League. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 5th August 1940 Fortnightly report for the Second half of July 1940].

25. Fresh branches of the Muslim League were opened at two places in Thar Parkar district. The main policy of the Muslim Leagues in Sind at present is to express faith in the present Ministry while at the same time urging them to restore the Manzilgah to the Muslims. .[Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 7th June 1940. Fortnightly Report for the second half of May1940].    

26. The Sind Provincial Muslim League has received instruction from the All-India Muslim League to observe "Pakistan Day" on 19th April 1940, by organizing meetings, etc. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 20th April 1940. Fortnightly Report for the First half of April 1940].       

27. It is learnt that Mr. Jinnah is of opinion that the Sukkur Manzilgah affair should be placed before the Working Committee of the All-India Muslim League, and that the investigating authority in this connection should be appointed by the Working Committee, though nothing could prevent the Nawab of Mamdot or Sir Currimbhoy Ebrahim Bart., who were said to be about to hold an enquiry, from doing so their own account. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

28. Mr. Ali Muhammad Rashidi, Secretary Foreign Sub-Committee of the All-India Muslim League, Lahore, is making efforts to secure the services of law-years from the Punjab to defend Muslims charged with rioting with at Sukkur. He has suggested to the Muslims in Jail with food and clothing. In order to collect funds it is proposed to send two or three deputations on a tour of India. Rashidi is afraid that if adequate collections for the sufferers in the Sukkur riots are not made, it would have a bad effect on the league's influence. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

29. Mahbub Ali Shah, Secretary, Muslim League Relief Committee, Sukkur, has sent a disappointing report to the Sind Provincial Muslim League regarding collections towards the Relief Fund. The amount collected seems to be Rs.1,019 and the expenditure to date is more than 700. Shaikh Abdul Majid, M.L.A., Secretary, Sind Provincial Muslim League has issued an appeal for the sale-proceeds of the skins of animals sacrificed on Bakri Idd day to be credited to the Provincial Muslim League Sukkur Relief Fund. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 2nd  February 1940. Fortnightly Report for the Second half of January 1940].

30. In pursuance of the appeal of the appeal of the Sind Provincial Muslim League, the local Young Men's Muslim League organised a public meeting Karachi on the 1st November to observe "Muslim Countries Day". Prayers for the preservation of Islamic territories were offered and various resolutions were passed expressing sympathy with the Muslims in Egypt, Siam, Palestine and Turkey and assuring them of support in the event of external aggression. The Pakistan scheme was supported and also the resolutions of the All-India Muslim- League withdrawing the restriction in regard to the to the participation of Muslim in the war. Dissatisfaction was expressed at the allotment of seats to Muslims on the Viceroy's Executive Council and the Advisory War Council Another meeting of Muslim attended by about a thousand persons was held at Larkana on Id day to condemn the activities of Hitler and to urge Muslim to support the British Government. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 21th  November 1940. Fortnightly Report for the First half of November 1940].

31. There has been no noticeable activity of the Muslims League. November 1st was observed as a day of sympathy for Muslim countries and prayers were offered in different parts of the province for the preservation of Muslim territories. The Jamait-ul-Ulema, Sind, has condemned the murders of Hindus and deplored the alleged weak policy of the Sind Government. The Jamait has also strongly protested against the arrest of the Pir of Bharchundi and urged the Government to release him forthwith. The arrest of the Pir of Bharchundi, which was quietly received in the beginning, is now causing some resentment. Meetings have been held at a few places protesting against his arrest and demanding his trial. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 6th  November 1940. Fortnightly Report for the Second half of October 1940].

32. The visit of Professor Inayatullah, President of Majlis-i Millia Pakistan, to Karachi aroused considerable enthusiasm in Muslim League circles. Three public meeting were held in Karachi between the 16th and the 24th September and were well attended. Mr. M.H. Gazdar, M.L.A., presided at two of these meeting. The main speaker was Professor Inayatullah. He stated in his speeches that Islamic culture first entered India through Sind and deplored the fact that Province was now the most backward in India. For this he blamed the local Muslim leaders. He explained at length the circumstances in which the Pakistan scheme had been adopted by the Muslim League. He observed that the politics of Hindus were confined to Indian affairs while the politics of Muslims were international. Indian Muslims had to bear in mind the effect of their policy on Turkey, Afghanistan, Iran and Egypt. He stated that the Muslim League desired that there should be three Muslim states in India, Pakistan comprising Punjab, North-West frontier Province, Baluchistan and Kashmir, Bangistan comprising Bengal and Assam and Usmanistan comprising the Hyderabad state, and suggested that these three states should then federate. He deplored the distinction between Sindhi Muslims and non-Sindhi Muslims as un-Islamic and suggested that if Sindhi Muslims were not available for appointments, they should go to Muslims of other Provinces and not to non-Muslims. A Pakistan Fund has been started and donations have been invited. A meeting of the Provincial Muslims League is to be held at Nawabshah on the 4th of October. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 7th  October 1940. Fortnightly Report for the Second half of September 1940].

33. The Working Committee of the Sind Provincial Muslim League met at Nawabshah on the 4th October under the presidentship of Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central). It issued a long statement reviewing the present political condition in Sind and suggesting its causes and remedies. While admitting that there were murders and dacoities in Sind, the statement goes to say that the ordinary crime rate in Sind is not high as in certain other provinces of India, and that the recent murders etc., have been given undue publicity by the Hindu press. The Committee strongly condemned the assaults on Hindu n the Rohri Division, but observed that these were acts a gang of irresponsible persons. The Committee were of the opinion that the obstructive policy of the Hindu parties in the Assembly which have not allowed any Ministry to function without fear of being overthrow and the poverty and indebteness of the Muslim masses for whom ameliorative measures could not be passed on account of the attitude of the Hindu parties in the Assembly, were mainly responsible for the present state of affairs. The Committee expressed the opinion that the Hindus desired to seek annulment of the separation of Sind, which they had always opposed for communal and political reasons. The Committee empowered the President to invite the leading Hindu organization of Sukkur to co-operate with him in his efforts for appeasement. A sub-committee consisting of Mr. M.H. Gazdar, M.L.A., and six other members was appointed to enquire into the alleged repressive policy of the District Magistrates in some districts. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 19th  October 1940. Fortnightly Report for the First half of October 1940].

34. Sir Abdullah Haroon, M.L.A. (Central), President, Sind Provincial Muslim League, Karachi, has issued an appeal to all the branches of the Muslim League in Sind to unite and to spread the Muslim League views among the masses. He suggest organising fortnightly meetings to discuss the political situation. He has also invited the opinion of the various branches of the Muslim League on the conduct of the present members of the Sind Legislative Assembly. [Source Government of Sind Home Department (Special) No. P-25-H(S)/40. Sind Secretariat, Karachi, 3rd  September 1940. Fortnightly Report for the Second half of August 1940].

35. The local Muslim League held a meeting at Bathi Hakra, Larkana district, at which resolutions were passed urging the authorities to expedite the disposal of the Sukkur riot cases and to release the accused persons pending trial, and expressing full confidence in Shaikh Abdul Majid Lilaram, M.L.A., who has been taking active interest in this matter, and in the newspaper “ Al Wahid”, which is the Muslim League organ, and the editor of which is being prosecuted under Section 153-A, Indian Penal Code. [Source No. P-25-h(s)/37, Home Department (Special), Sind Secretariat, Karachi, 19th March 1940 Fortnightly report for the first half of March 1940].

لاڙڪاڻي شهر ۽ ضلعي جي مسلمانن جو عظيم الشان اجلاس. جلسي ۾ مسلم ليگ جي قيام ۽ هڪ مهيني جي اندر ڏهن هزار مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ڪرڻ جو اٽل فيصلو!

18 اپريل 1938ع سومر ڏينهن مغرب جي نماز بعد لاڙڪاڻي جي تجر باغ جي کليل ميدان ۾ ضلعي ۽ شهر جي مسلمانن جو هڪ نهايت عظيم الشان جلسو منعقد ٿيو.

جلسي جو اشتهار ڪڍيو ويو جنهن تي 32 ماڻهن جو صحيحون هيون جن ۾ شيخ عبدالمجيد مولانا محمد صاحب نورنگي صدر جمعيت العلماءِ ضلعو لاڙڪاڻو، مولوي محمد دائود صاحب تنيه، مولوي الحاج عبدالڪريم بٺوري، مولوي الحاج خوش محمد صاحب هيرو خان، مولوي عبدالله صاحب، جلسي جي صدارت مولانا مولوي مير محمد صاحب نورنگيءَ ڪئي. جنهن مسلمانن کي ڪانگريس کان پري رهڻ جي تلقين ڪئي.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر9، 21 اپريل 1938ع.

.................................................................

لاڙڪاڻي وارو جلسو

ٺهراءَ نمبر 1:

لاڙڪاڻي ضلعي جي مسلمانن جو هي نمائنده جلسو آل انڊيا مسلم ليگ ۾ پنهنجو ڪلي اعتماد ڏيکاريندي ظاهر ڪري ٿو ته آل انڊيا مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن جي واحد قومي جماعت آهي.

هن جلسي جو غور شده رايو آهي ته مسٽر محمد علي جناح مسلمانن جي قائداعظم جي حيثيت ۾ مسلمانن جي صحيح طرح سياسي رهنمائي رهيو آهي ۽ اسان جو مٿس ڪلي اعتماد آهي جيڪا هو هندستان جي ٻين قومن ۽ جماعتن سان مصالحت جي گفت شنيد ڪري رهيو آهي تنهن تي پنهنجي اطمينان جو اظهار ٿو ڪري.

هي جلسو سنڌ جي مسلمانن جو ڌيان ڇڪائي ٿو ته جنهن قوم جو قومي نظام نه آهي سا مرده قوم آهي.

تنهنڪري تمام ضروري آهي ته سنڌ جا مسلمان هر ڳوٺ ۽ هر شهر ۽ هر ضلعي ۾ مسلم ليگ جون شاخون قائم ڪن ۽ هي جلسو ضلعي لاڙڪاڻي لاءِ هيٺينءَ ريت مسلم ليگ قائم ڪندي ان کي درخواست ڪري ٿو ته ضلعي ۾ چوطرف مسلم ليگ جون شاخون قائم ڪيون وڃن ۽ هڪ مهيني جي اندر گهٽ ۾ گهٽ ڏهه هزار مسلمانن کي ضلع مسلم ليگ ۽ ان جي شاخن ۾ ميمبر بڻايو وڃي.

هي جلسو سنڌ اسيمبليءَ جي سڀني مسلمان ميمبرن کي درخواست ڪري ٿو ته سنڌ اسيمبليءَ جي اندر سمورا مسلمان ميمبر مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿي وڃن ۽ مسلم ليگ پارٽي ٺاهي مسلم ليگ جي جوڙجڪ هيٺ پنهنجي ميمبرن جي اتفاق راءِ موجب حڪومت جو ڪاروبارهلائيندا رهن. هن جلسي کي ظاهر ڪندي خوشي آهي ته سنڌ مان وائسراءِ جي اسيمبلي ۾ جي مسلمان چيو هي آهي تن مان وڏيرو نبي بخش ڀٽه ۽ سر حاجي عبدالله هارون مرڪزخي مجلس ۾ مسٽر محمد علي جناح جي رهنمائيءَ هيٺ مسلم ليگ پارٽيءَ ۾ شريڪ ٿي ويا آهن ۽ هي جلسو سنڌ جي مسلمانن کي درخواست ڪري ٿو ته ساڳيءَ ريت پنهنجن تڪن جي عيوضين کي سنڌ اسيمبليءَ جي اندر مسلم ليگ پارٽيءَ ۾ شريڪ ٿي وڃڻ جي هدايت ڪن ۽ جي عيوضي سندن فيصلي کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪن تن کان پنهنجي ميمبريءَ کان استعيفيٰ ڏيڻ جي تقاضا ڪن.

هي جلسو انهن مسلمان ميمبران جي خود غرضانه طرز عمل تي اظهار افسوس ٿو ڪري جن محض پنهنجي ذاتي غرض جي بنا تي وزارت حاصل ڪرڻ جي ارادي سان مسلم اڪثريت کي ٽوڙي قوم ۽ ملڪ کي هڪ وڏو نقصان رسايو آهي.

هن جلسي جو پختو رايو آهي ته موجوده تشڪيل سان موجوده وزارت ڪڏهن به ملڪ۽ مفاد عام خصوصن مسلمانن جي واجبي مطالبن جي پورائي ۽ جائزحقن جو بچاءُ ڪري نه سگهندي. لهذا هي جلسو پنهنجي سڀني مسلم نمائندن کي پرزور درخواست ٿو ڪري ته هو پنهنجا تمام اختلاف وساري مسلم ليگ جي مقدس قومي جماعت ۾ شريڪ ٿي وڃن ۽ اهڙيءَ ريت مسلمانن جي ٽٽل اتحاد کي ازسر نو قائم ڪري قوم ۽ ملڪ کي بي اتفاقي جي اگرن نتيجن کان بچائي پنهنجي نمائندگيءَ جي حق بجا آڻڻ جو ثبوت پيش ڪن.

ٺهراءَ تي خان بهادر کهڙي صاحب اڌ ڪلاڪ کن تقرير فرمائي. جنهن ۾ هن صاحب مسلم ليگ جي ضرورت جو اظهار ڪندي مسلمانن کي جوق درجوق ان ۾ شامل ٿيڻ جي درخواست ڪئي ۽ اڳين وزارت جي ڪارنامن خصوصن پارٽيءَ جي پنج سال پروگرام کي ڪيتري حد تائين پورو ڪيو ويو آهي؟ ڪيئن جلدائيءَ سان باقي حصي کي اڳين وزارت پورو ڪرڻ ٿي گهريو، تنهن تي نهايت موثر نموني ۾ جلسي اڳيان حقيقت پيش ڪيائين جنهن تي حاضرين آفرين آفرين الله اڪبر نعرن سان تحسين ۽ پنهنجي خوش نودي ظاهر ڪري رهيا هئا.

خان بهادر کهڙي جي ٺهراءَ جي تائيد سرائي علي گوهر خان لاهوري مختصر مگر دلچسپ الفاظن سان ڪئي جنهن ۾ هن صاحب به موجوده وزارت جي قوم فروشا نه ڪم جي خوب قلعي کولي. ان کانپوءِ آغا نظر علي خان ٺهراءُ جي هڪ هڪ فقره تي روشني وڌي. ڏيڍ ڪلاڪ کن تقرير ڪيائين جنهن ۾ هن صاحب سليس ۽ عام فهم الفاظن ۾ ملسم ليگ جي ضرورت، ڪانگريس جي هندو سڀائي ذهنيت ۽ هندستان اندر هڪڙن پرڳڻن ۾ هڪڙي پاليسي ٻين ۾ ٻي پاليسي قائم ڪري مسلم قوم کلي سندس واجبي حقن کان محروم ڪرڻ ۽ سندس وطن جي آزادي گهرڻ جو صحيح مطلب (ته هو انگريزن جي موجودگي ۾ هندو مئجارٽيءَ جي راڄ قائم ڪرڻ کي وطن جي آزادي سمجهي رهي آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو مسلمان ٻٽي بادشاهت قائم ٿيڻ ڪري ڪانگريس کان پنهنجي واجبي حقن جي بچاءَ جي قبوليت گهري رهيا آهن) ۽ سنڌ جي اڳين وزارت جي ملڪ ۽ ملت ۽ نوازي ۽ موجوده وزارت جي خود غرضيءَ ڪري مسلمانن جي اتحاد کي پهتل نقصان ۽ موجوده وزارت جو هندو سڀائي ۽ ڪانگريسين جي نرغ ۾ اچي عمليءَ طرح بيوس ٿي پوڻ تي خوب تبصرو ڪيو. آغا صاحب جي تقرير عام فهم ۽ زبردست دليلن سان لبريز هئي. تنهنڪري حاضرين هر وقت کيس الله اڪبر جي نعرن بلند ڪرڻ ۽ آفرين چوڻ سان داد ڏئي رهيا هئا آغا صاحب جي تقرير بعد ٺهراءُ يڪراءِ پاس ڪيو ويو.

ان کانپوءِ ٻيو هيٺيون ٺهراءُ مسلم ليگ جي عهديدارن جو سيد ميان وريل شاهه پيش ڪيو.

ٺهراءُ نمبر 2:

مسلم ليگ ضلعو لاڙڪاڻو

1. خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو صدر

2. سرائي علي گوهر خان لاهوري نائب صدر

3. قاضي فضل الله

عبيد الله جنرل سيڪريٽري

4. ميان غلام عباس قادري جوائنٽ سيڪريٽري

ورڪنگ ڪميٽي

1. خانبهادر حاجي امير علي خان لاهوري

2. رئيس حسن علي خان اسراڻ

3. وڏيرو فقير محمد خان انڙ

4. وڏيرو محمد هاشم جوڻيجو

5. رئيس الهداد خان تونيه

6. خان صاحب رئيس گل محمد خان ابڙو

7. رئيس جان محمد چانڊيو

8. دوست محمد خان هڪڙو

9. رئيس غلام حسين شيخ

10. رئيس مٺل خان شيخ

11. حاجي الهه بخش کوکر

12. مولوي خوش محمد

13. رئيس پير بخش خان کهاوڙ

14. رئيس حاجي دريا خان

15. رئيس محمد علي خان کهاوڙ

16. حاجي علي نواز گهانگهرو

17. حاجي الهه بخش هڪڙو

18. ميان وريل شاهه

19. گل محمد خان ڦل

20. شير محمد ابڙو

21. ميان علي محمد قادري

22. رئيس فريد خان جتوئي

23. وڏيرو عبدالهادي ٻگھيو

24. سيد ميهر شاهه

25. مسٽر محمد حنيف وڪيل

ڏهه وڌيڪ ميمبر هن کانپوءِ شريڪ ڪرڻ لاءِ هن جماعت کي اختيار رهندو.

3- ڪورم صرف 12 ميمبرن جو رهندو.

4- چنده جي رقم هڪ سئو تائين سيڪريٽريءَ وٽ رهندي ۽ انهيءَ کان زياده صدر صاحب ۽ سيڪريٽريءَ جي تافي گڏيل ڊپازٽ طور بئنڪ ۾ جمع ڪرائي ويندي.

ٺهراءُ نمبر ٻيو شاهه صحب به علامه اقبال جي ولولا انگيز اشعارن سان ڪانگريس ۽ موجوده وزارت جي خودغرضانه روش ۽ مسلم ليگ اهميت تي هڪ زبردست تقرير ڪئي سندس ٺهراءَ جي تائيد ص نمبر 3 قاضي فضل الله صاحب ڪئي.

ڇو ته وقت گهڻو گذري چڪو هو. تنهنڪري قاضي صاحب کي پنهنجن بي پناهه جذبات ظاهر ڪرڻ جو موقعو ملي نه سگهيو. ٻيو ٺهراءُ به يڪراءُ پاس ٿيو.

ان کانپوءِ مولانا خوش محمد صاحب مسلمانن کي متحد ٿي رهڻ ۽ صادقانه طرح قرآن شريف تي عمل ڪرڻ جي هدايت ڪئي. پڇاڙيءَ ۾ صدر جلسي جناب مولانا نورنگي صاحب هڪ نهايت فاضلانه و عالمانه تقرير ڪئي جنهن ۾ هن صاحب جي هليل سموري ڪارروائي ۽ ٿيل تقريرون جي کليل لفظن ۾ تائيد ڪندي مسلمانن کي فرمايو ته اوهان هرگز ڪانگريس ۾ شريڪ نه ٿيو. ڪانگريس ڪڏهن به مسلمانن جي خير خواهي نه گهرندي. مولانا موصوف دوران تقرير ظاهر ڪيو ته مون مولانا محمد صادق صدر جمعيت العلماءِ سنڌ کي به قنبر ۾ ساڳيو عرض ڪيو هو ته مسلمانن کي ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيڻ جو ضرور ڪو نه آهي. مسلمانن کي پنهنجو قومي نظام قائم ڪرڻ گهرجي.

وڌيڪ مولانا صاحب فرمايو ته کان هڪ مذهبي ماڻهو آهيان. اسلام جو جيتري قدر مون مطالعو ڪيو آهي ۽ ان موجب مون کي جيڪا ڄاڻ حاصل ٿي آهي ساهيءَ آهي ته مسلمانن جو شان ۽ مان ۽ وقار هن ۾ آهي ته هو پنهنجو خالص اسلامي نظام قائم ڪن ۽ غير جي مدد جا محتاج نه رهن. مولانا موصوف پنهنجي تقرير ۾ قرآن پاڪ ۽ احاديث نبوي صاحب جو به نهايت پراثر وعظ فرمايو. جنهن کانپوءِ سڄي جلسي تي ڪافي اثر ٿيو ان کانپوءِ مولانا موصوف دعاءِ خير گهري ۽ اهڙيءَ ريت جلسه خير و خوبي ۽ نهايت شاندار ڪاميابيءَ سان اختتام پذير ٿيو.

زنده باد مسلمانان لاڙڪاڻه

صحيح مولوي نورنگي

صدر جلسه مسلمانان لاڙڪاڻه

الوحيد، جلد سترهون، نمبر91، 22 اپريل 1938ع، ص 4.

...............................................................

سکر ۾ مسلم ليگ جي تحريڪ

17 جون جمعي ڏينهن جامع مسجد تالاب تي مسٽر غلام نبي خان ميونسپل ڪائونسلر موجوده حالتن تي تقرير ڪندي ڪانگريس جي روش تي خوب روشني وڌي ۽ مسلم ليگ ۾ شرڪت لاءِ ماڻهن کي دعوت ڏني جنهن تي عام جماعت ڪانگريس کان بيزاري ڏيکاريندي ليگ ۾ شامل ٿيڻ جو شوق ڏيکاريو. جلسي ۾ هي به ظاهر ڪيو ويو ته ڪانگريس مولوي جيئن ته مولانا محمد صادق ۽ حڪيم فتح محمد اسان وٽ منزل گاهه مسجد لاءِ آيا پر هنن هن وقت تائين ان باري ۾ وري ڪا به ڪوشش ڪا نه ورتي ۽ سرڪار جي خوشامد ۾ پورا آهن. ڇو نٿا پنهنجو بيان پڌرو ڪن ته هو مسجد ڇڏائڻ لاءِ ڇا ڪرڻ وارا آهن. مطلب ته تقرير جو عام تي چڱو اثر ٿيو. (خاطو)

الوحيد، جلد سترهون نمبر 140، 21 جون 1938، ص 8

..................................................................

جيڪب آباد ۾ مسلم ليگ جو جلسو

28 تاريخ تي جيڪب آباد ۾ رات جو مفتي و پيش امام سيد عبدالنبي شاهه جي صدارت ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو. ايڊيٽر (اتحاد) ڪانگريس مسلم ليگ اميدوار جي خلاف جيڪا پروپئگنڊا ڪئي آهي ان تي روشني وڌي. پوءِ شيخ عبدالمجيد صاحب تقرير ڪئي.

ايڊيٽر (اتحاد) پنج ٺهراءَ پيش ڪيا جيڪي بحال ٿيا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 150، 2 جولاءِ 1938ع، ص 5.

.....................................................................

سنڌ اسيمبلي جي مسلم ميمبرن ۾ اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ ميرو خان تعلقي جي علمائن جو عملي قدم

سنڌ اسيمبليءَ جي مسلم ميمبرن صاحبن جي وچ ۾ جو تعساني غرضن تي ڦيٿارو پيدا ٿيل آهي ان ڪري جي مصائب سنڌ جي مسلمان ميمبرن تي آيل آهن يا اچڻا آهن انهن کي محسوس ڪندي ميروخان تعلقي جي علمائن جي ميٽنگ ڳوٺ بٺي ۾ مولوي محمد ابراهيم جي مدرسي ۾ ٿي گذري گهڻي مباحثي کانپوءِ طئي ڪيو ويو ته حيدرآباد ۾ مسلم ليگ جي جهنڊي چاڙهڻ وقت جيڪا رٿ پيش ڪئي ويئي آهي ته مسلم ميمبرن جي درن تي پيڪٽنگ جاري ڪجي ان رٿ کي تحسين جي نظر سان ڏسندي فيصلو ڪيو ويو ته ان رٿ کي عملي جامي پهرائڻ لاءِ پروگرام ٺاهجي اسيمبليءَ جي اجلاس شروع ٿيڻ تائين ساري سنڌ ۾ ورڪ ڪري والنٽيئر پيدا ڪجن. جيئن هزارن جي تعداد ۾ والنٽيئر شريڪ ٿي وڃن ۽ وڏي طاقت سان وڃي. اسيمبلي ميمبرن صاحبن جي درن تي پهچن ان ڪم کي ڪامياب بڻائڻ لاءِ سڀني مولوي صاحبن مدد ڏيڻ جو انجام ڪيو. ميٽنگ ۾ تعلقي جي صدر حضرت مولانا خوش محمد صاحب دام فيضه جن به شريڪ هئا ۽ وقتي صدر چونڊيل هئا. ان کانسواءِ مولوي محمد دائود صاحب مهتم، مولوي عبدالڪريم بٺوي، مولوي محمد ابراهيم بٺوي، مولوي محمد خان اهير وغيره علماءِ ڪرام شريڪ هئا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 159، 13 جولائي 1938، ص 3

.....................................................................

مسلم ليگ محبوب تنيه جو اهم اجلاس

تاريخ 8 جولائي 1938ع جامع مسجد ڳوٺ محبوب تنيه تعلقي ميروخان مسلم ليگ جي عهديدارن ۽ ميمبرن جي هڪ خاص ميٽنگ ٿي صدارت رئيس ميان ڪريم بخش صدر مسلم ليگ جي منعقد ٿي.

ابو عبيدالله مولوي محمد دائود تقرير ڪئي.

ٺهراءَ نمبر 1: هي جلسو مولوي محمد هاشم صاحب سان همدرديءَ جو اظهار ڪري ٿو جو قرآن شريف ٻڌائيندي ڪن جاهلن مٿس حملو ڪيو آهي ۽ سچن مجرمن کي سخت سزا ڏني وڃي.

ٺهراءَ نمبر 2: هي جلسو گورنمينٽ جي ورتل روش ۽ بيجا حملن ۽ ظلمن کي فلسطين جي مقدس مقامات ۾ عربن مٿان ڪيا وڃن ٿا. نهايت نفرت ۽ حقارت جي نظرت سان ڏسي ٿو ۽ جاني مالي قرباني ڪرڻ لاءِ پنهنجو جذبو ظاهر ڪري ٿو.

ٺهراءَ نمبر 3: هي جلسو اصلاح اخبار جي لڳولڳ اشاعت خصوصن 2 جولائي واري مضمون کي نهايت نفرت جي نگاهه سان ڏسي ٿو جو سنڌ جي امن واري علائقي ۾ عالمن سڳورن ۾ اختلاف پيدا ڪرڻ جي بيجا ڪوشش ڪري پنهنجي بدنيتي جو ثبوت پيش ڪيو آهي.

ٺهراءَ نمبر 4: هي جلسو ميروخان جي علمائن ۽ ورڪرن جي جنرل ڪميٽي 7 جولائي سڏايل جي پرزور تائيد ٿو ڪري جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو آهي ته جيڪڏهن جمعيت العلماءِ سنڌ ۽ سندس آرگن اصلاح سڳوري موجوده وزارت جي حمايت ۾ رهي ملڪ ۽ قوم جي بربادي ڪندي ته اسان اهڙي جمعيت کان هڪدم عليحده ٿي پنهنجي ضلعي لاڙڪاڻي جو ڪم پنهنجي جوابداريءَ تي ڪندا رهنداسون.

ٺهراءَ نمبر 5: هي جلسو ڳوٺ محبوب تونيه گهڻي ارمان سان گورنمينٽ سنڌ جو ڌيان ڇڪائي ٿو ته اسان جي ڳوٺ محبوب تونيه يا تعلقي جي ٻين ڳوٺن ۾ جتي مسلم ليگ جون جماعتون قائم ڪيون ويون آهن. انهن جي عهديدارن ۽ ميمبرن جو تحفظ.

سيڪريٽري مسلم ليگ محبوب تونيه

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 160، 14 جولائي 1938ع. ص 4

.....................................................................

مولوي حڪيم محمد عبدالڪريم جو مسلم ليگ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ خط

سنڌ جي باشندن ڪانگريسن کي مذڪوره مولويءَ اپيل ڪئي آهي ته ڪانگريس کي ڇڏي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جو اها واحد پارٽي مسلمانن جي حقن جي حفاظت ڪندي. اها اپيل شاگردن کي به ڪئي ويئي جيڪي ڪانگريس ۾ هئا.

فقط

(شان مهر)

اوهان جو خير انديش

(مولانا) نور محمد صاحب چاچڙ ازڪنڊو

چاچڙ تعلقو گهوٽڪي.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1938ع، ص 3

.....................................................................

مسلم ليگ گوزه تعلقه ڪڪڙ جو اجلاس

28 سيپٽمبر 1938ع جنرل اجلاس مسلم ليگ گوزي جو زير صدارت وڏيرو غلام محمد خان ٻرڙي جي منعقد ٿيو. جنهن ۾ اٽڪل 400 کن ماڻهو هئا.

صدر صاحب ڪانگريس حڪومت جي ڪارنامن ۽ مسلم ليگ جي زور وٺائڻ لاءِ تقرير ڪئي، ان بعد مولوي دين محمد خان پاٽائي، مولوي محمد حمزو خان ڊگهائي، ميان تاج محمد صاحب، مولوي الاهي بخش صاحب، مدرس تقريرون ڪيون.

(1)سال 1938ع- 1939ع لاءِ 59 جنرل باڊيءَ جا ميمبر چونڊيا ويا.

(2) سال 1939ع لاءِ هيٺيان عهديدار جنرل باڊيءَ جا چونڊيا ويا.

1. وڏزيرو غلام محمد خان ٻرڙو (صدر)

2. سرائي حاجي لعل بخش خان راهوجو (نائب صدر)

3. ماستر ميان محمد بخش مڱريه (جنرل سيڪريٽري)

4. وڏيرو جان محمد ڪوريجو(جوائنٽ سيڪريٽري)

5. مولوي الاهي بخش صاحب (مبلغ)

6. ميان تاج محمد صاحب (مبلغ)

(3)ورڪنگ ڪاميٽيءَ تي عهديدارن کانسواءِ وڌيڪ 8 ميمبر کنيا ويا.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1938ع، ص 3

.....................................................................

مسجد منزل گاهه تان پوليس جو پهرو کنيو ويو ۽ مسلمانن کي اندر اچڻ جي اجازت ڏني ويئي.

عيدگاهه مان مجاهدن جي ڪيمپ کڻي منزل گاهه ۾ مسجد جي سامهون ڪئي وئي.

مسجد جي آزادي جي آرڊر کان اڳ مجاهدن جيل مان نڪرڻ کان انڪار ڪيو. 3 هزار مجاهد ڪيمپ ۾ موجود (خاص تار)

آل انڊيا مسلمانن جا مسجد منزل گاهه جي مجاهدن سان همدردي ۽ امداد جا پيغام.

حيدرآباد دکن                پشاور         ڪوئيٽا مان

4 آڪٽوبر           4 آڪٽوبر   4آڪٽوبر

بمبئي مان 4 آڪٽوبر تي.

سال ارڙهون، نمبر 226، 4 آڪٽوبر 1939ع، ص 1.

.....................................................................

ڳوٺ محبوب تونيه تعلقي ميروخان ۾ احتجاجي جلسو

تاريخ 30 سيپٽمبر1938ع ڳوٺ محبوب تونيه ۾ زير صدارت ميانجي محمد يوسف صاحب قريشيءَ جي جلسو منعقد ٿيو. ابو عبيدالله مولوي محمد دائود صاحب تقرير ڪئي. سنڌ جي نام نهاد جماعت ڪانگريسي ملن جي تازو خالقڏنو هال ۾ ورتل روش کي ننديو ويو.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 229، 27 آڪٽوبر 1938ع، ص 5

.....................................................................

سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس ڪراچيءَ جي ٽي ۽ چوٿين نشست

فلسطين جي مظلومن سان همدردي ۽ براج جي قرض بابت ٺاهه.

ٽي نشت 10 آڪٽوبر 1938ع سومر ڏينهن شام جو 7 بجي شروع ٿي. ابوالقاسم فضل الحق، مولانا شوڪت عليءَ تقريرون ڪيون.

ڪانفرنس جي چوٿين نشست ساڍي 9 بجي زير صدارت قائداعظم محمد علي جناح جي ٿي.

جلد 17، نمبر 231، الوحيد 13 آڪٽوبر 1938ع، 1 کان 8 ص.

.....................................................................

پهرين سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس جو اختتام

گورنر سنڌ ۽ موجوده وزارت تي ملامت جا ٺهراءَ پاس ٿيا.

سنڌ اسيمبليءَ جا 27 مسلمان ميمبر مسلم ليگ ۾ شامل. قائداعظم محمد علي جناح ۽ ٻين رهنمائن جون تقريرون.

رات 9 بجي پنجين نشست قائداعظم صدارت ڪئي.

سر عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد سنڌي، خانبهادر کهڙي، محمد هاشم گذدر ۽ ٻين تقريرون ڪيون.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 232، 14 آڪٽوبر 1938ع، 1 کان 8 ص.

.....................................................................

قائداعظم محمد علي جناح جو جيڪب آباد- شڪارپور ۽ سکر ۾ شاندار استقبال

سکر جي جلسي ۾ 12 هزارن کان مٿي ماڻهو هئا. قائداعظم سان گڏ راجا صاحب محمود آباد، سر عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد، مسٽر محمد هاشم گذدر ۽ ٻيا مسلم ليگ جا اڳواڻ به هئا. مختلف هنڌن تي تقريرون ٿيون.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 237، 25 آڪٽوبر 1938ع، ص 8.

.....................................................................

قنبر ۾ مسلمانن جو زبردست اجتماع فلسطين ڪاميٽيون برپا

27 شعبان: انجمن فدائي اسلام جي اهتمام سان ملسمانن جو زبردست جلسو زير صدارت مولانا نورنگي ٿي گذريو. مولوي غلام مصطفيٰ جلسو سڏائڻ جو مقصد ٻڌايو. فلسطين ۾ عربن تي مظالم ٻڌايا، فلسطين ڪاميٽيون برپا ڪرڻ جي اپيل ڪئي. تنهن بعد مولوي عبدالڪريم بٺوي ۽ مولوي غلام فريد تقريرون ڪيون. هيٺينءَ طرح فلسطين ڪاميٽيون برپا ٿيون.

قنبر تعلقو: فلسطين ڪاميٽيءَ جو صدر مولانا مير محمد صاحب نورنگي ۽ نائب صدر مولوي غلام فريد ۽ ناظم مولوي غلام مصطفيٰ.

قنبر شهر: فلسطين ڪاميٽيءَ تي صدر غلام محمد خان نائب صدر گلاب خان ۽ ناظم حمزه خان چونڊيا ويا.

هندو زميدارن طرفان ڪوڙن ڪيسن کي منسوخ ڪرڻ لاءِ ٺهراءُ پاس ٿيو.

جلد سترهون، نمبر 243، 27 آڪٽوبر 1938ع، ص 5.

.....................................................................
مسلم ليگ جو جلسو

ڳوٺ وهره تعلقي عمرڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو عظيم الشان جلسو

ڪي اهم ۽ ضروري ٺهراءَ

تاريخ 9 نومبر تروايح نماز بعد مولوي شير محمد جي صدارت ۾ جلسو ٿيو. ڪيترائي ماڻهو آيل هئا. مولانا شير محمد ۽ مسٽر لطف الله زوردار تقريرون ڪيون.

ٺهراءَ:

1. مصطفيَ ڪمال جي وفات تي ڏک جو اظهار.

2. فلسطين جي عربن تي ٿيندڙ مظالم کي حقارت سان ڏسڻ.

رٿ:- محمد ابراهيم افغان

تائيد:- حڪيم مولوي محمد امين.

3. ڪانگريس تي ناراضگيءَ جو اظهار.

4. ڍلون نه وڌايون وڃن.

الوحيد، جلد سترهون، نمبر 268، 30 نومبر1938ع، ص 4.

.....................................................................

تلهار ۾ مسلم ليگ جو جلسو

20 جنوري جمعي نماز بعد مير فتح محمد خان صاحب جي صدارت هيٺ جلسو ٿيو جنهن ۾ 8، 7 سئو ماڻهو هئا. ٻين سان گڏ مولوي محمد صالح صاحب چانڊيو ۽ مولوي حڪيم سيد حاجي محمد حسن تقريرون ڪيون ۽ ماڻهن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ اپيل ڪئي.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 21، 26 جنوري 1939ع، ص 5.

.....................................................................

شهدادڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو جلسو

16 جون تي شهدادڪوٽ ۾ مولانا قمرالدين صاحب جي صدارت ۾ ٿيو. ماڻهو ڪافي تعداد ۾ آيل هئا. صدر صاحب ۽ مولوي عبدالعزيز ساڪن ضلع مظفر ڳڙهه جي تقريرون ڪيون. مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اپيل ڪئي ويئي.

خاطو

ڳوٺ نبي سر ۾ مسلم ليگ جو 6 جون تي جلسو ٿيو.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 143، 28 جون 1939ع، ص 4.

.....................................................................

شهر نبي هڪڙا تعلقي ميروخان ۾ قومي جلسو

21 جولائي جمعي تي حضرت مولانا شاهه محمد صاحب جي صدارت ۾ ٻه سئو کن ماڻهو هئا. اسلامي اخلاق ۽ آداب تي صدر صاحب روش وڌي.

ٺهراءُ نمبر1: سنڌ وزارت تي زور ڀريو ويو ته حضور نظام رکڻ جي خلاف هندن طوفان  کڙو ڪيو آهي ۽ رياست ۾ سول نافرماني ڪرڻ لاءِ جٿان موڪليا وڃن پيا جيئن ڪانگريس وزارتن ۽ ٻين حڪومتن اهڙن جٿن موڪلن تي قانوني بندش وڌي آهي. اميد ته سنڌ وزارت به فنڊز کي روڪڻ لاءِ قدم کڻندي.

ٺهراءُ نمبر2: مولوي صاحبن، وڏيرن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي اپيل.

ٺهراءُ نمبر 3: ضلعي سکر جي ڪن مولوي صاحبن تي خوني حملا ٿيا آهن. جوابدارن تي قدم کڻڻ لاءِ سنڌ وزارت کي اپيل.

ٺهراءُ نمبر 4: لاڙڪاڻي جي مسلم اسيمبلي ميمبرن کي اپيل ڪري ٿو ته مسلم ليگ ۾ جلد از جلد شامل ٿين.

ٺهراءُ نمبر5: هي جلسو سنڌ وزارت جي انهن ميمبرن تي اعتماد نٿو ڪري جيستائين مسلمانن جي حقن جي حفاظت نٿي ڪئي وڃي.

ٺهراءُ نمبر6: قرآن پاڪ جي فروخت لاءِ هندن کي روڪيو وڃي.

(خاطو)

الوحيد، جلد ارڙهون نمبر149، 29 جولائي 1939ع، ص5.

.....................................................................

18 آگسٽ تي جلسن ملهائڻ جو مسلم ليگ طرفان سڏ

سکر ۾ مسجد منزل گاهه جلسو

18 آگسٽ تي سنڌ مسلم ليگ جي سڏ تي جلسو ٿيو. ليوڪس پارڪ سکر ۾ مسٽر احمد علي خان جي صدارت ۾ ٿيو. اٽڪل پنج ڇهه هزار ماڻهو آباد هئا. مولوي محمد بخش صاحب مسجدن جي حرمت تي قرآن ۽ حديث جي روشنيءَ ۾ تقرير ڪئي.

ٺهراءَ:

(الف) سنڌ سرڪار تي زور ڀريو ويو ته مسجد منزل گاهه واري زمين مسلمانن جي حوالي ڪري.

(ب) اسيمبليءَ لاءِ سکر مان چونڊيل ميمبرن تي زور ڏنو ويو ته هو مسجد منزل گاهه جي زمين آزاد ڪرائي ڏيڻ لاءِ ڪوششون وٺن.

(ج) هندو ڀائرن اسان جي مدد نٿا ڪري سگهن ته مخالفت به نه ڪن ڇو ته اسان جو ٽڪر حڪومت سان آهي.

الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 189، 23 آگسٽ 1939ع، ص 4.

.....................................................................

مسجد منزل گاهه

500 مجاهدن اڳيان مسجد جي احاطي جو دروازو کلي پيو. مجاهد مسجد اندر داخل ٿي ويا. هو بنا کاڌي پيتي جي سمورو وقت مسجد ۾ ويٺا رهيا. رات جو 5 سئو  مجاهدن کي پوليس لارين ۾ ڀري شهر جي ٻاهران ڇڏي آئي. مسلم ليڊرن جو سرڪار کي چتاءُ، ستياگرهين جي رهڻ لاءِ ڪو انتظام ڪريو نه ته سموري جوابداري مٿن پوندي. (خاص تار)

مجاهدن جو هڪ جٿو 3 سئو والنٽيئرن جو مسجد منزل گاهه جي دروازي اڳيان اچي گڏ ٿيو. جٿي جي ڀيڙ ڪري دروازو کلي پيو سمورا والنٽيئر اندر گهڙي پيا. احراري ستياگره چڱو بهرو وٺي رهيا آهن ۽ ٻن ڏينهن اندر 5 سئو گرفتار ٿي چڪا آهن. (11 بجي رات (خاص تار)

وزيرن ۽ سندن حمايتن ميمبرن جي درن تي سول نافرماني ڪئي وڃي. سول نافرماني سکر جي ڊڪٽيٽر جو حڪم (خاص تار)

سکر 3 شيخ واجد علي مسجد منزل گاهه جي ڊڪٽيٽر مسٽر علي محمد راشديءَ کي اجازت ڏني آهي ته مسلمان وزيرن ۽ سندن حمايتي ميمبرن جي گهرن تي هو مٿئين مقصد لاءِ ڪراچيءَ ۾ ستياگرهي مرڪز کولين اهڙيءَ طرح مسٽر جي ايم سيد کي نواب شاهه ۾ ۽ سيد خير شاهه ۽ سرهندي بزرگن کي حيدرآباد ۾ مرڪزن کولڻ لاءِ هدايتون ڪيون ويون آهن. ميرپورخاص جي مرڪز جو به انتظام ڪيو ويو آهي.

وزيراعظم جي شڪارپور وادي جاءِ تي هن وقت کان وٺي مظاهرو شروع ڪيو ويو آهي. اڄ صبح جو 10 بجي تائين 220 والنٽيئر گرفتار ٿي چڪا آهن.

مسجد منزل گاهه بابت هندو اخبارن جي فرقيوارانه ڪوڙي پروپيگنڊا، مسلمان مجاهدن معافي ڪا نه ورتي آهي. سمورو وقت پرامن نموني ۾ ستياگرهه هلي رهيو آهي.

هندو اخبارن جي ڪوڙن تي هرگز اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. (خاص تار)

گذريل ڏينهن چئن ڏينهن اندر مسجد منزل گاهه جي سول نافرماني ۾ مجاهدن نهايت حيرت انگيز نموني ۾ سمورو وقت بلڪل عدم تشدد ۽ غير فرقيوارانه روش ۽ منظم طريقي تي رهيا آهن. حالانڪه جيل جي اندر يا جيل کان ٻاهر کين گرمي ۽ بک جو سخت مقابلو ڪرڻو پيو آهي.

اخبار سنڌ آبزرور ۾ ستياگرهه تحريڪ بابت جيڪي به خبرون شايع ٿيون آهن سي بلڪل شرارت انگيز آهن. جنهن ڪري ممڪن آهي ته آئينده هلي حالتون فرقيوارانه رنگ اختيار ڪن. 3 آڪٽوبر واري پرچي ۾ ستياگرهه بابت سمورا ليک غلط آهن. سنڌ آبزور مسجد جي پرامن ۽ عدم تشدد واري ستياگره کي بدانتظامي وارو انڌاڌنڌ سڏيو آهي. هوڏانهن اوم منڊلي ۽ هنومان مندر جي هندن واري ستياگرهه جي خوب حمايت ڪئي هئائين. هن هي به لکيو آهي ته (1) ستياگرهين 144 قلم واپس وٺڻ مان فائدو ورتو ۽ (2) آل انڊيا مسلم ليگ ستياگره جي اجازت ڪا نه ڏني آهي ۽ (3) ڪن والنٽيئر، معافي ورتي آهي مگر اهي سموريون ڳالهيون آبزرور جون بلڪل غلط ۽ بي بنياد آهن.

ستياگرهه تڏهن ئي شروع ڪيو ويو جڏهن وزيراعظم مسلمانن جي جائز مطالبن قبول ڪرڻ انڪار ڪيو. ان ۾ شڪ ڪو نه آهي ته پهرين تاريخ شروع ۾ ستياگره مهمل رکيو ويو هو. آخر وزيراعظم جي آخرين جواب کانپوءِ ستياگرهه جاري ڪيو ويو.

از کانسواءِ سنڌ آبزرور هي به لکيو آهي ته اگرچه واري ڪائونسل ٽوڙي ويئي  آهي ته به ڪنهن ميمبر استعيفيَ ڪا نه ڏني آهي. هوڏانهن اها خبر به بلڪل غلط آهي. هندو اخبارن جي اهڙي پروپيگنڊا ماڻهن ۾ غير ضروري ڊپ ۽ مونجهاري پيدا ڪندي جا صوبا جي مفاد جي بلڪل خلاف آهي. هندو خاطو پنهنجن اخبارن کي بلڪل ڪوڙيون خبرون موڪلي رهيا آهن. جن تي اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. هندو اخبارون اسان جون ڏنل خبرون بالڪل شايع نٿيون ڪن.

سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص 8.

.....................................................................

مسجد منزل ستياگرهه جي پهرين ڊڪٽيٽر جو پير الاهي بخش ڏي خط

منزل گاهه ستياگره ڪميٽيءَ جي پهرئين ڊڪٽيٽر مسٽر واجد علي شيخ پير الاهي بخش تعليمي وزير کي خط لکيو آهي ته اوهان کي سڌ آهي ته ڪنهن لاچاري حالتن هيٺ مسلمانن کي منزل گاهه حاصل ڪرڻ لاءِ ستياهه گرهه جي باهه مان لنگهڻو پيو آهي. اسان کي رواجي انصاف به الهه بخش وزارت جي هٿ هيٺ نٿو ڏنو وڃي. انهيءَ ڪري مسلمانن جي پاران اوهان کي عرض ڪندس ته اوهين وزيريءَ جي عهدي جي استعيفيَ ڏيئي اچو. جيڪڏهن 10 آڪٽوبر اندر استعيفيَ نه ڏيندا ته اسان کي لاچار توهان جي درن تي ستياگرهه ڪرڻو پوندو، جيئن توهان کي سڌ پوي ته اوهان مسلمانن ڏانهن ڪهڙو بي پرواهه رهيا آهيو.

پير الاهي بخش جو جواب

پير الاهي انهيءَ جي جواب ۾ مسٽر واجد علي شيخ کي پير صاحب لکيو آهي ته اوهان جي خط مان اوهان جو مشڪور آهيان جو اوهان مون کي لکيو آهي ته مسلمانن جو سڏ اونائي مان استعيفيٰ ڏيان ڇاڪاڻ ته منزل کان مسجد مسلمانن کي نٿي موٽائي وڃي. مان انهيءَ ڳالهه کان واقف آهيان ته مان خدا ڏانهن ۽ انهن مسلمانن ڏانهن جوابدار آهيان جن مسلمانن جو مان عيوضي آهيان. اوهان جي خط پهچڻ کان اڳيئي مون انهيءَ باري ۾ مقدم کنيا آهن ۽ مان پنهنجن ساٿين کي باز آڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان. جيڪڏهن انصاف نه مليو ته مان پاڻ کي مسلمانن جي حوالي ڪندس ۽ هنن جي راءِ جي خلاف نه هلندس. مان اسيمبليءَ جي دوستن کي به انهيءَ باري ۾ گهرايان ٿو ۽ هنن سان به صلاح ڪريان ٿو.

وڌيڪ جاچ ڪندي معلوم ٿو ٿئي ته اهو ناممڪن نه آهي ته سر غلام حسين  به پنهنجي عهدي جي استعيفيٰ ڏئي. (هه)

سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص1.

..........................................................................

ستيا گرهه جي مجاهدن جو شوق جهاد

هڪ هزار مجاهد جيڪب آباد ضلعي مان سکر روانا.

جيڪب آباد 5

ڪشمور، ڪنڌڪوٽ، ٺل کان 500 مجاهد اڄ 2 بجي ڇوٽي گاڏيءَ مان هتي لٿا. انهن مان 355 مجاهد 3 بجي واري ٽرين ۾ سکر ڏانهن ستياگرهه لاءِ روانا ٿيا.

مجاهدن کي الله اڪبر جي نعرن سان الوداع ڪيو ويو.

ان کانسواءِ 500 ٻيا مجاهد ساڳين شهرن مان لارين ۽ خشڪيءَ جي رستي سکر ڏانهن روانا ٿي چڪا آهن. اهي سڀئي مجاهد پير صاحب ڀرچونڊي شريف جا مريد آهن. (خاطو)

سال ارڙهون، نمبر 227،  8 آڪٽوبر 1939، ص 4.

.................................................................

مسجد منزل گاهه سکر تي ملٽري پهچي وئي.

 مسلمانن کي مسجد خالي ڪرڻ لاءِ حڪم.

سنڌ ۽ ڪراچيءَ جي مسلمانن ۾ جوش ۽ اضطراب مسٽر عبدالستار پيرزاده چيف پارليامينٽري سيڪريٽري جي احتجاجانه استعيفيٰ.

سال ارڙهون، نمبر230، 11 آڪٽوبر 1939ع، ص 1.

.................................................................

ٽنڊو محمد خان ۾ مسلم ليگ جو عظيم الشان اجلاس

سنڌ وزارت ۽ ان جي ساٿين کي تنبيهه

14 آڪٽوبر شهر ٽنڊو محمد خان ۾ پڙ مير صاحب اعظم جي مسلم ليگجي عام ميٽنگ زير صدارت مولان مولوي احمد خان صاحب سرهندي پير جي منعقد ٿي جنهن ۾ اٽڪل 600 سئو ماڻهو هئا. مولوي صاحب مسجد منزل گاهه سکر تي روشني وڌي ۽ مجاهدن سان همدرديءَ جو اظهار ڪيو.

ٺهراءَ:

1.مسجد منزل گاهه کي پنهنجو ذاتي مقصد سمجهي ٿو، جنهن لاءِ گورنمينٽ سنڌ کي ان لاءِ اپيل.

سال، ارڙهون، نمبر 230، 11 آڪٽوبر 1939ع، ص5.

.................................................................

بمبئي مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽي جو ٺهراءَ

سنڌ پراونشل مسلم ليگ کي مسجد منزل گاهه بابت حالات موڪلڻ لاءِ گذارش.

بمبئي مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي سنڌ پراونشل مسلم ليگ کي درخواست ڪجيٿي ته مسجد منزل گاهه متعلق صحيح حالاست ۾ تازو ٿيل واقعات تي تفصيلي بيان موڪلي. ڪاميٽي هن راءِ جي آهي ته حڪومت جاني ۽ مالي نقصان کي منهن ڏيڻ لاءِ قاصر آهي. حالتون نازڪ ٿينديون وڃن ٿيون. اميد ته سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪاميٽي جلد کان جلد صحيح حالات کان واقف ڪندي. جيئن اهي آل انڊيا مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽي اڳيان پيش ڪيا وڃن جن تي ترت ڳوڙهو ويچار ڪري هن ڏس ۾ ڪو ضروري قدم کنيو ويندو.

سال ارڙهون، نمبر 289، 28 ڊسمبر 1939ع، ص 4. ايڊيٽر عبدالغفور سيتائي.

.................................................................

قائداعظم تي اظهار اعتماد

سنڌ جي موجوده وزارت تي بي اعتمادي جا ٺهراءَ

بنگل ديرو تعلقو رتوديرو- 23 ڊسمبر جمعي ڏينهن جامع مسجد ۾، وقت جو پريزيڊنٽ حاجي محمد عباس ڀٽو زميندار بنگلوديرو ٿيو. ڊاڪٽرعبيدالله صاحب ۽ مولوي يحييَ صاحب تقريرون ڪيون. مسلم ليگ جا تجويز ڪيل ٺهراءَ پاس ڪيا. وائسراءِ هند، گورنر سنڌ کان تقاضا ڪئي وئي ته خانبهادرالهه بخش جي وزارت جو خاتمو ڪيو وڃي. مسٽر محمد علي جناح تي اعتماد جو ٺهراءُ پاس ٿيو.

ٽنڊو محمد خان 22 ڊسمبر 1939ع جامع مسجد ٽنڊو محمد خان ۾ مولوي حاجي غلام محمد صاحب جي صدارت ۾ ٿيو. جلسو يوم نجات لاءِ هو. محمد علي جناح تي پورو اعتماد ظاهر ڪيو ويو.

ڳوٺ کاهي قاسم، ملاڪاتيار ڳوٺ احمداڻي ضلع نوابشاهه ۾ جلسا ٿيا.

الوحيد، سال اوڻويهون، نمبر 3، 5 جنوري 1940ع، ص 4.

.................................................................

سکر فسادن ۾ جمله 141 هندو ۽ 14 مسلمان هئا.

164 گهر ساڙيا ويا، 467 گهر ڦريا ويا.

پي- ڊبليو ڊي منسٽر جي پڌرائي.

سال اوڻيهون، نمبر 14، 18 جنوري 1940ع، ص1.

.................................................................

قومي وزارت برپا ٿيڻ تي سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ خوشيءَ جي لهر

موجوده وزارت جي بقا لاءِ دعائون ۽ مٿس اظهار اعتماد.

ڳوٺ کبڙ تعلقه ميروخان

پهرين اپريل تي مولوي علي محمد صاحب صدر مسلم ليگ کبڙ جي اهتمام سان زبردست جلسو ٿي گذريو. مولوي محمد ابراهيم صاحب بٺوي صدارت جي تحريڪ پيش ڪئي. مولوي محمد اسماعيل جو نالو کنيو ويو، منظور ٿيو.

مولوي محمد ابراهيم سياسي حالتن تي روشني وجهندي ووٽ جي استعمال تي ماڻهن کي سمجهايائين.

ٺهراءَ: 1 هي جلسو سنڌ جي اڳين وزارت مسلمان خواه هندن کي ناراض ڪري سندن حقن جي پائمالي ڪئي ان جي ڊهڻ ۽ قومي وزارت قائم ڪرڻ تي خوشي ظاهر ڪئي ويئي.

2. پنهنجي تڪن مان چونڊيل عيوضي شيخ عبدالمجيد کي خصوصن سيد غلام مرتضيٰ شاهه، خانبهادر کهڙي ۽ ٻين ميمبرن کي عمومن مبارڪباد پيش ڪري ٿو.

3. رشوت ختم ڪئي وڃي.

4. جلسو صوبه سنڌ جي مسلم ليگ جي ڪارڪنن کي عرض ٿو ڪري ته ليگ جي ڪم کي زور وٺائين. تلهار جو به.

الوحيد، جلد اوڻيهون، نمبر 75، 7 اپريل 1940ع، ص 4.

.................................................................

سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ لاهور وارو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو

قائداعظم تي مسلمانن جو اعتماد

ديهه فالو تعلقو مورو: 19 اپريل تي ميان محمد عرض جي صدارت ۾ مولوي خير محمد صاحب مسلمانن جي ٻڌيءَ جي تقرير ڪئي.

محبوب تونيه: 19 اپريل جمعي نماز بعد زير صدارت رئيس ڪريم بخش، وائيس پريزيڊنٽ مسلم ليگ جي ٿيو. ابو عبيدالله مولوي محمد دائود تلاوت ۽ تقرير ڪئي ۽ ٺهراءَ پاس ٿيا.

مورو: جامع مسجد ۾ 4 سئو ماڻهو هئا، مولانا علي گوهر تقرير ڪئي. جهپير.

سال اڻويهون، نمبر 88، 27 اپريل 1940، ص 4.

بدين ۾- مولوي عبدالرحيم

897، 28 اپريل 1940ع، ص 4.

.................................................................

ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙ جي مسلم ليگ جي ڪارروائي

پرائمري مسلم ليگ ڳوٺ ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙ ضلعي دادو جو ٽيون ساليانو جلسو تاريخ 23 جون 1940ع مسلم ليگ آفيسن ۾ سيد ميان قائم شاهه صاحب جي جاءِ تي زير صدارت مولوي ميان محمد موسيٰ ڊاڪٽر صاحب (عليگ) جي ٿيو جنهن ۾ اٽڪل ٽي سئو مسلمان شريڪ ٿيا.

1.جناب رئيس ضيا الدين احمد ايم اي، ايل ايل بي وڪيل ۽ زميندار ميهڙ، 2 مسٽر غلام رسول صاحب بي اي، ايل ايل بي (عليگ) وڪيل ميهڙ، وڏيرو واحد بخش خان جمالي، 3 سيد ميان قائم شاهه صاحب لڪياري، 4 سيد مصري شاهه صاحب، 5 مولوي ميان عبدالقادر صاحب ملڪ، 6 حڪيم محمد هاشم، 7 وڏيرو عبدالرحمان خان ٻٽڙو، 8 مولانا ابوبڪر صاحب گلال.

سڀ کان پهريان جناب صدر صاحب پنهنجو صدارتي خطبو پڙهيو.

ٺهراءَ:

1.ٻٽڙ جي اسڪول جي جاءِ ٺهرائي ڏني وڃي.

2. هي ڳوٺ مرڪزي آهي هن ۾ انگريزي برانچ کولي وڃي.

3. پوسٽ آفيس کولي وڃي.

4. عيدگاهه جو پٽ بنا مالڪي ڏنو وڃي.  (خاطو)

 سال اڻويهون، نمبر 143، 3 جولائي 1940ع، ص3.

.................................................................

ٽنڊي ڄام ۾ مسلم ليگ جون چونڊون

مسلم ليگ جو جلسو زير صدارت مير رسول بخش جي ٿيو، نئين سال جون چونڊون هيٺينءَ طرح هيون.

1. پريزيڊنٽ مير رسول بخش خان

2. وائيس پريزيڊنٽ سيٺ محمد يوسف صاحب، سيٺ نور محمد ميمڻ.

3. سيڪريٽري سيد قادربخش شاهه صاحب

4. جوائنٽ سيڪريٽري ڏاڙهون شيدي

5. خزانچي سيد بچل شاهه صاحب

ورڪنگ ڪاميٽيءَ جا وڌيڪ ميمبر

1.سيد جعفر شاهه صاحب، 2. مير غلام الله خان، 3. شمس الدين ميمڻ، 4. محمد عمر ميمڻ، 5. محمد خان جمعدار، 6. مولوي محمد قاسم. ضلعي ڪاميٽيءَ لاءِ مولوي محمد قاسم صاحب چونڊيو ويو. رٿ پاس ٿي ته جاءِ مسواڙ تي وٺي اخبارن جو بندوبست ڪيو وڃي ۽ هر هفتي ۾ آچر ڏينهن شام جو ميٽنگ ڪوٺائي وڃي.

سال اڻويهون، نمبر 231، 20 آڪٽوبر 1940ع، ص 4.

...........................................................................

ڳوٺ محمد عالم پلي تعلقي عمرڪوٽ ۾ مسلم ليگ جو اجلاس

تاريخ پهرين شوال 1359 هجري عيدالفطر جي نماز کانپوءِ عيدگاهه مدرسي حاجي محمد عالم پلي جنرل سيڪريٽريءَ مسلم سلطنتن لاءِ دعا گهري. پوءِ وڏيري احمد پليءَ جي صدارت ۾ جلسو ٿيو. مولوي غلام مصطفيٰ صاحب تقرير ڪئي.

ٺهراءَ:

1.مسلم ليگ جي پريزيڊنٽ صاحب جي هندو مسلم اتفاق لاءِ لاءِ ورتل ڪوششن کي ساراهيو.

2. مرحوم جناب مولانا نبي بخش صاحب، 2. مرحوم مولانا عبدالله صاحب، 3. مرحوم مولانا خير محمد صاحب، 4. لغاري جن جي شهادت تي ڏک ظاهر ڪيو ويو ۽ گورنر سنڌ ۽ وزارت کي زوردار اپيل ڪئي وئي ته ڏوهرين کي سزاياب ڪيو وڃي آخر ۾ پير ڀرچونڊيءَ سان همدردي ڪئي ويئي.

سال اڻويهون، نمبر 246، 10 نومبر 1940ع. ص 3.

.............................................................................

مسلم ليگن جا جلسا

سکر: 27 ڊسمبر جمعي ڏينهن 1940ع سٽي مسلم ليگ سکر طرفان پبلڪ جلسو ٿيو. مسلم ليگ جا ميمبر حاضر هئا. مولوي محمد شعيب صاحب تقرير ڪئي. مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ماڻهن تي زور ڀريو.

ٺهراءُ: گڏيل چونڊن جي سرشتي کي مسلمان پنهنجي مفاد ۾ نٿا سمجهن.

ٻٽڙه تعلقي ڪڪڙ ۾ به جلسو ٿيو.

سال ويهون، نمبر 2، 3 جنوري 1941ع، ص 4.

.............................................................................

سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ يوم پاڪستان ملهايو ويو

مسلم ليگ جي مقبوليت ۾ ڪاميابي

ميهڙ:

23 مارچ 1941ع جامع مسجد ميهڙ ۾.

مٽياري:

ڳوٺ محمد عثمان جمالي تعلقو سڪرنڊ.

آل انڊيا مسلم ليگ جي هدايتن موجب ڳوٺ محمد عثمان جمالي تعلقي سڪرنڊ ۾ ”پاڪستان ڏينهن“ ڌوم ڌام سان ملهايو ويو. صبح جو وڏو مسلمانن جو جلوس جنهن ۾ اٽڪل هزار کن ماڻهو آسپاس جا شامل هئا. الله اڪبر ۽ مسلم ليگ زنده آباد جي نعرن سان نڪتو، جيڪو مسجد شريف وٽ اچي ختم ٿيو. اتي جلسي جو انتظام رکيو ويو هو. جلسو مولوي غلام حسين جي زير صدارت ۾ شروع ٿيو. پهريائين مولوي صاحب پاڪستان ڏينهن ملهائڻ جي باري ۾ سمجهاڻي ڏني پوءِ محمد ايوب طالم العلم، ميان محمد امين، محمد معين ۽ ٻين تقريرون ڪيون. آخر ۾ هييٺان ٺهراءَ يڪراءِ پاس ٿيا.

(1)ته هي مسلمانن جو عام جلسو آل انڊيا مسلم ليگ جي انهيءَ ٺهراءَ جي زوردار تائيد ڪري ٿو جنهن ۾ پاڪستان جي اسڪيم کي هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ دائمي ٺاهه جو بنياد ٺهرايو ويو آهي.

(2)هن جلسي جو غور شده رايو آهي ته پاڪستان جي اسڪيم موجب هندو پرڳڻن ۾ مسلم اقليتن ۽ مسلم پرڳڻڻ ۾ هندو اقليتن جي حقن ۽ جان مال جي پوري حفاظت ٿي سگهي ٿي.

(3) هي جلسو سنڌ جي سڀني هندو مسلمانن کي اپيل ڪري ٿو ته سنڌ ۾ هر صورت ۾ فرقيوار ساز سلوڪ ۽ امن امان کي قائم رکن.

(4) هي جلسو مسلم ليگ جي ميمبرن ۽ ورڪرن کي خاص طور سان اپيل ڪري ٿو ته هر هنڌ ساز سلوڪ پيدا ڪرڻ ۾ ۽ امن امان قائم رکڻ ۾ پنهنجي وقت آهر ڪوشش ڪن.

(5) هي جلسو پنهنجي راءِ جو اظهار ٿو ڪري ته مسلم ليگ هندستان جي مسلمانن جي واحد نمائنده جماعت آهي.

مسلم ليگ هنڱورنه:

ڳوٺ ٻيٽا تعلقي ميهڙ، مولوي عزيز الله به هو.

سال ويهون، نمبر 73، 3 اپريل 1941ع، ص 3.

قيمتِ: هڪ آنو

ايڊيٽر: عبدالغفور سيتائي

.............................................................................

مسلم ليگ جو قيام

ڳوٺ ملڪ تعلقي مورو ۾ مسلم ليگ جي شاخ برپا ڪئي ويئي. تاريخ 25 جون شاخ جي پهرين جنرل ميٽنگ خان صاحب حاجي گل محمد خان جي بنگلي تي گڏ ٿي وقتي چيئرمين مولوي محمد عامل صاحب هو ۽ ميمبرن جو تعداد جمله 21 هو. جتي هيٺينءَ طرح هلندڙ سال 1941ع جي عهديدارن جي چونڊ ٿي.

رئيس محمد بخش خان کيڙو پريزيڊنٽ

مولوي محمد عامل وائيس پريزيڊنٽ

ميان محمد يوسف ملڪ-سيڪريٽري

ميان احمد خان راڄر خزانچي

ڪاروباري ڪميٽيءَ تي جملا 13 ميمبر چونڊيا ويا.

(پريذيڊنٽ مسلم ليگ ملڪ)

سال ويهون، نمبر 145، 6 جولائي 1941ع، ص 4.

.........................................................................

مسلم ليگ ڪاميٽي ٻٽڙا

پرائمري مسلم ليگ ٻٽڙا تعلقي ڪڪڙا ضلعي دادو جو اجلاس 22 آڪٽوبر 1941ع عيدگاهه ميدان تي منعقد ٿيو. اٽڪل هڪ هزار ماڻهو آيا. 1942ع لاءِ چونڊ ٿي. جنهن ۾ مولوي قطب الدين کي جوائنٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو ۽ ڪيترائي ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

سال ويهون، نمبر 240، 30 آڪٽوبر 1941ع، ص 3.

.........................................................................

مسلم ليگ محبوب تونيه جو عظيم الشان اجلاس

23 آڪٽوبر 1941ع پنجن ڇهن جا باشندا آيا. ابو عبيد الله مولوي محمد دائود تلاوت بعد تقرير ڪئي.

ٺهراءَ: سنڌ جي علمائن کي اپيل ڪئي ويئي ته مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿين.

2. قرآن شريف جو وڪرو هندو نه ڪن.

(خاطو)

سال ويهون، 243، 1 نومبر 1941ع، ص 4.

.........................................................................

مسلم ليگ نندي شهر جي ميٽنگ

عهديدارن جي چونڊ

28 نومبر 1941ع تي نندي شهر ۾ مولوي احمد پنهور جوشيلي تقرير ڪئي مسلمانن کي مسلم ليگ جي اهميت کان واقف ڪيو. پوءِ چونڊون ٿيون.

سال ويهون، نمبر 270، 3 ڊسمبر1941ع، ص 4.

.........................................................................

دادو مسلم ليگ جي سالياني عام ميٽنگ

5 ڊسمبر 1941ع، عهديدار يڪراءَ چونڊيا. حافظ محمد پريل قرآن شريف جو رڪوع پڙهيو.

صدر- سيد شمس الدين حاجي محمد يعقوب مييمڻ، نائب مولوي عنايت الله صاحب.

سيٺ محمد صديق پنجابي

سيڪريٽري لعل محمد صديقي

ورڪنگ ڪاميٽي لاءِ 12 ميمبر چونڊيا ويا ۽ ضلعي لاءِ 3 پوءِ علامه مشرقي کي آزاد ڪرڻ جو ٺهراءُ پاس ٿيو.

سال ويهون، نمبر 279، 13 ڊسمبر 1941ع، ص 4.

.........................................................................

 سنڌ جي گوشه گوشه ۾ يوم پاڪستان ملهايو ويو

سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي فيصلي موجب عيدالضحيٰ جي موقعي تي عيدگاهه ۾ نماز کان اڳ عظيم الشان جلسو ٿيو، جنهن ۾ ميان محمد بخش آفيس سيڪريٽري صوبه سنڌ مسلم ليگ ڪراچي پاڪستان تي چڱيءَ طرح سمجهاڻي ڏيندي تقرير ڪئي.

ٻرڙا تعلقو ڪڪڙ:

عيدالضحيَ جي موقعي تي جنهن ۾ سردار محمد خان ۽ مولوي دين محمد ڀٽائي پاڪستان تي تقريرون ڪيون ريزوليشن پاس ڪيائون ته ”هندستان ۾ پاڪستان“ قائم ڪرڻ مسلم ليگ جو مقصد عظيم آهي جنهن جي اسان پرزور تائيد ڪريون ٿا.

ڳوٺ احمداڻي ضلعو نوابشاهه

گوسڙجي تعلقو سکر

ملير تعلقو ڪراچي

سال ايڪيهون، نمبر 6، 8 جنوري 1942ع، ص 3

................................................................................................

قنبر ضلعي لاڙڪاڻي ۾ مسلم ليگ پاڪستان ڪانفرنس جو عظيم الشان اجلاس

فرزندان توحيد جو اجتماع

مسلم ليگ رهنمائن جون بصيرت افروز تقريرون

تاريخ 17 جنوري 1942ع قنبر ضلعي لاڙڪاڻي ۾ مسلم ليگ پاڪستان ڪانفرنس جو عظيم الشان اجلاس زير صدارت پير سيد حسين بخش شاهه زميندار محرابپور (ضلعو نوابشاهه) جي منعقد ٿيو جنهن ۾ اٽڪل هزار کن ماڻهو آيل هئا جن ۾ هندو به شريڪ هئا. آيل صاحبن مان ڪيترن ئي تقريرون ڪيون هيٺيان شريڪ ٿيندڙ حضرات قابل ذڪر آهن.

1.خانبهادر محمد ايوب خان کهڙو، ايم ايل اي

2.سيد غلام مرتضيٰ شاهه، ايم ايل اي

3.قاضي فضل الله وڪيل

4. آغا نظر علي

5. مولوي محمد اسماعيل

6. مولوي غلام رسول مبلغ ناري (ميهڙ)

7. مولوي محمد ابراهيم (بٺي)

8. مولوي عبدالڪريم (ميڻائي)

9. مولوي محمد دائود (محبوبه تنيه)

10. سيد حڪيم علي محمد شاهه (بقاوپوري)

11. مولوي محمد خان (اهيري وارو)

12. مولوي عبدالخالق (سن)

13. مولوي سيد تاج محمد شاهه (منهن ٽرڙائي)

14. سيد ڇتل شاهه، درگاهه نورنگ شاهه (خيرپور اسٽيٽ)

15. مولوي عبدالڪريم بروهي (قنبر)

16. وڏيرو علي حسن خان (محبوب قنبر)

17. حڪيم عبدالرشيد (قنبر)

18. سيٺ محمد يوسف ٽنڊو ڄام (حيدرآباد)

19. رئيس حاجي مٺل خان لاکو (لاکا)

20. رئيس حاجي در محمد خان (ڪنڊو ٿرڙي)

21. رئيس محمد يعقوب (لاکا)

22. مولوي محمد عظيم (وڳڻ)

23.  مولوي غلام قادر (قنبر)

24. مولوي تاج محمد (لاکا)

25. وڏيرو عمرالدين

26. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ، ايم ايل اي

27. آغا غلام نبي خان بي اي

هيٺيان ريزوليشن يڪراءِ پاس ٿيا.

ريزوليشن نمبر1: هيءَ ڪانفرنس اتفاق سان هي ٺهراءُ ٿي ڪري ته سنڌوندي ۽ ان جي متعلق دريائن تي آباد ملڪ جو اڳي سنڌ جي نالي سان سڏبو هو جنهن ۾ سنڌ، پنجاب، ڪشمير، بلوچستان ۽ فرنٽيئر علائقا شامل هئا ۽ هاڻ ان کي پاڪستان سڏجي ٿو سو نه اصل کان موجوده هندستان جي سياسي ۽ تهذيبي اثر هيٺ رهيو آهي ۽ نه ان جو حصو آهي، تنهنڪري هن کي برحا وانگر جدا ڪري برٽش ڪامن ويلٿ سان لڳايو وڃي.

ريزوليشن نمبر 2: هيءَ مسلمانن جي ڪانفرنس موجوده وزيرن ۽ گورنر سنڌ جي وچ ۾جهڳڙي بابت غور بعد هن راءِ جي آهي ته جنهن صورت ۾ هيءَ وزارت مسلمانن جي فائدي لاءِ ڪجهه نه ڪري سگهي آهي ۽ غير مسلمانن جي فائدي لاءِ ڪجهه نه ڪري سگهي غير مسلمانن جي چنبي ۾ ڦاسي مسلمانن جي سياسي حقوقن کي پائمال ڪري رهي آهي ان ڪري سندن ان ڇڙواڳيءَ تي ضابطي جي سخت ضرورت هئي ۽ موجوده گورنر کي ان ڳالهه جي احساس هنن تي نظرداري ۽ قبضي کي مضبوط ڪرڻ تي آماده ڪيو آهي تنهنڪري گورنر صاحب جي ان قدم جو خيرمقدم ڪندي کيس يقين ڏياري ٿي ته اگرچه ڪي واسطيدار رهندو اخبارون ڇا به لکن پر مسلم پبلڪ سندس ان قدم کي پسنديءَ جي نگاهه سان ڏسي ٿي.

ريزوليشن نمبر 3: هيءَ ڪانفرنس پنهنجو ڪلي اعتبار مسلم ليگ جماعت ۽ ان جي مهندار قائداعظم محمد علي جناح ۽ ان جي تجويز پاڪستان ۾ ظاهر ڪري ٿي ۽ کين يقين ٿي ڏياري ته مسلمانن سنڌ پاڪستان جي حصول لاءِ هر طرح تيار آهن.

ريزوليشن نمبر 4: هيءَ ڪانفرنس هند سرڪار کي پرزور عرضداشت ٿي ڪري ته علامه مشرقي مسلمانن جو مرغوب ليڊر آهي ان کي يڪدم آزاد ڪيو وڃي يا باقاعديڪيس هلائي سندس معاملي جي صفائي ڪئي وڃي.

سال ايڪيهون، نمبر 17، 21 جنوري 1942ع، ص 2.

................................................................................................

مسلم ليگ ڳوٺ ڄام هوتي ڦل تعلقي نوشهروفيروز

16 تاريخ 06 محرم سومر ڏينهن زير صدارت مولانا غلام رسول صاحب مري مبلغ مسلم ليگ جي مسلم ليگ جي شاخ قائم ٿي. مولانا غلام رسول مسلم ليگ جي پوري حقيقت پڌرائي.

سال ايڪيهون، نمبر 31، 8 فيبروري 1942ع، ص 3.

................................................................................................

مسلم ليگ نندو شهر

6 فيبروري 1942ع ڳوٺ نندو شهر ۾ ملسم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، رئيس هادي خان پريزيڊنٽ پنهنجي صحت درست نه هئڻ ڪري استعيفيٰ ڏني ۽ اها خدمت مولانا مولوي حافظ احمد پنهور کي سونپي ويئي.

مسلم ليگ برانچ بنگل ديرو جي سالياني ميٽنگ

5 فيبروري 1942ع: مسلم ليگ تي مولوي غلام يحييٰ ۽ حڪيم عبيدالله ماڻهن کي سمجهاڻي ڏني. بروقت 126 ميبر داخل ٿيا. عهديدار چونڊيا ويا جنهن ۾ مولوي غلام يحييٰ کي سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو.

سال ايڪيهون، نمبر 39، 17 فيبروري 1942ع، ص 4

................................................................................................

سٽي سکر مسلم ليگ جون چونڊون

15 فيبروري 1942ع، ميان رسول بخش رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر جي جاءِ تي زير صدارت اڳئين صدر سيٺ محمد اسماعيل جي جنهن ۾ شهر جي ٿيل ڏيڍ سئو ميمبرن مان 50 معزز ميمبر صاحب موجود هئا. هيٺان ماڻهو قابل ذڪر آهن.

1.ميان عبدالله صاحب

2. سيٺ اسماعيل

3. آغا نظر علي خان

4. مولوي عبدالغفور

5. ڊاڪٽر محمد يامين

6. سيد محبوب علي شاهه، چوڌري فضل محمد

7. حافظ محمد صديق

8. حاجي غلام محمد

9. مستري خان محمد ۽ ٻيا

1- صدر، ميان رسول بخش صاحب، رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر

2- نائب صدر، ڊاڪٽر محمد يامين

3- جنرل سيڪريٽري، مولوي عبدالعزيز

4- نائب سيڪريٽري، وڏيرو ولي محمد

5- خزانچي، حافظ محمد صديق صاحب

ورڪنگ ڪاميٽيءَ تي 1. سيد محبوب علي شاهه، 2. سيٺ محمد اسماعيل، 3. مسٽر نعمت الله، 4. ماستر غلام سرور. (خاطو)

سال ايڪيهون، نمبر 45، 24 فيبروري 1942ع، ص 2.

................................................................................................

ناري ۽ اگهمائي مسلم ليگ عهديدارن جي چونڊ

تاريخ 4 مارچ 1942ع، ڳوٺ تعلقي ميهڙ جي مسلم ليگ جي عهديدارن جي چونڊ ڪئي وئي.

پريزيڊنٽ، وڏيرو شمس الدين ڪلهوڙو

وائيس پريزيڊنٽ، مولوي عبدالحئي فيروز شاهه

جنرل سيڪريٽري، وڏيرو موسيٰ خان ڪلهوڙو

ورڪنگ ڪاميٽي

1.پريزيڊنٽ

 2. وائيس پريزيڊنٽ

3. جنرل سيڪريٽري

4. وڏيرو غلام محمد چنه

5. حافظ محمد اسحاق

6. محمد يار خان

7. وڏيرو محمد بچل

8. مولوي غلام رسول

9. مرتضيٰ شاهه

(سيڪريٽري)

سال ايڪيهون، 10 مارچ 1942ع، ص 3.

................................................................................................

سنڌ ۾ مسلم ليگ شاخن جا ڪنڊ ڪڙڇ ۾ جلسا

مسلمان ڪو به اهڙو جوڙجڪ قبول نه ڪندا جو مسلم ليگ کي قبول نه هوندو.

حوالا: کڏڙو، محبوب تنيه، ڏوڪري، ملڪ، گهٽگهڙ، قنبر، فال، سن، ريزوليشن وائسراءِ کي موڪليو ويو.

ميرپورخاص 13 مارچ 1942ع تي

حڪيم مولوي قادربخش، مولانا محمد صالح، مولانا عبدالله تقريرون ڪري مسلم ليگ جي اهميت تي روشني وڌي.

سال ايڪيهون، 19 مارچ 1942ع، ص 4.

................................................................................................

دادو ضلعي مسلم ليگ جون چونڊون

ورڪنگ ڪميٽيءَ تي مولوي غلام محمد خان ٻرڙو به هو.

پراونشل مسلم ليگ تي مولوي غلام محمد ٻرڙو کي کنيو ويو.

سال 23، نمبر70، پهرين اپريل 1943ع، ص 2.

................................................................................................

ڪراچيءَ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جو اجلاس

باب الاسلام ۾ اسلام جو نظارو

ڪراچي جنهن کي باب الاسلام ڪوٺيو وڃي ٿو. هن شهر ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جو عظيم الشان اجلاس ٿيو. مولانا وفائي صاحب ان ۾ شريڪ ڪو نه ٿي سگهيو. اجلاس جو بنيادي مقصد هو پاڪستان جو حصول ۽ اسلامي صوبن ۾ نج قرآني ۽ اسلامي حڪومت جو قيام. پر اجلاس جي روئيداد بابت همعصر” مدينه مجنور“ پنهنجي عيوضيءَ جي قلم مان هيٺين طرح لکيو آهي.

”مسلم ليگ جي اجلاس ۾ ڏاڍوانبوهه هو. شان و شوڪت هو. شور گوڙو هو. هڪ وڏو خوبصورت پنڊال ۽ سهڻا دروازا هئا. جلوس هو، جلسا هو. مطلب ته هر هڪ شئي ٿي پر نهٿايت وڏي پيمانيتي هئي. مگر افسوس جا شيءَ اتي ڪا نه هئي سا فقط هڪ ئي هئي اڃا ته اسلام جي سادگي ۽ سچائي بلڪل ڪا نه هئي نه وري خدا ۽ مينڊس رسول جي حڪمن تي ڪا پيروي ٿي. جلوس نڪتو جلسو ٿيو، ڊگهيون ڊگهيون تقريرون. ان وچ ۾ ڪيترا دفعا نماز جو وقت آيو ۽ هليو ويو مگر ڏٺو ويو ته ڪنهن به خدا جي اڳيان سجده ۾ ستل رکڻ ضڙوري خيال ڪو نه ڪيو.“

هن تي همعصر ”مسلمان“ لاهور لکيو آهي ته:

”هي مسلم ليگ جو جلسو هو جنهن ۾ پاڪستان حاصل ڪرڻ لاءِ ماڻهن کي گڏ ڪيو ويو، هي ڪو اسلامي مجمع ڪو نه هو جتي اسلاميه تعليم جي پابنديءَ جو خيال رکيو وڃي ها. ان کانسواءِ هن وقت تائين ويچارو مسلمان هندن جي غلبه وري خطري کان ٻاهر ڪو نه ٿي سگهيو، ان حالت ۾ هو اسلام تي ڪيئن عمل ڪري سگهندو.“

مولانا صاحب اڳتي لکي ٿو ته باب الاسلام ۾ جنهن جماعت جو ايڏو وڏو اجلاس نيڪ مقصدن لاءِ ڪيو وڃي ٿو ۽ انهيءَ جماعت ۾ محض وڏا ماڻهو ليڊر ته آهن جن مان ماڻهن تي اثر ڪو نه ٿو ٿئي ڇاڪاڻ ته خلافت تحريڪ ۾ صرف علماءَ دين هئا جن جو اثر عوام تي ٿيو. ان جي مقابلي ۾ حصول پاڪستان لاءِ گڏ ٿيل جماعت جو ماڻهن تي اثر ڪو نه ٿو ٿئي.

توحيد، جلد 14، نمبر 701، جنوري- فيبروري 1944ع، ص. 8 کان 9.

................................................................................................

سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ مسلم ليگ جو ڊائريڪٽ ايڪشن (سڌو قدم) ڊي ملهايو ويو. هر هنڌ جلسا ۽ مڪمل هڙتالون، آل انڊيا ملسم ليگ جي ڪيل فيصلن جي پزور تائيد هالا پراڻا، جيمس آباد، ٻيراڻي، جهمپير، ڳوٺ ڳڙهي حسن، تعلقو ٺل، ڏوڪري، عمرڪوٽ، سلطان ڪوٽ، شڪارپور، تلهار، جنگشاهي، شهدادپور، ٽنڊو جان محمد، سڪرنڊ.

هرهنڌ جلسا، تقريرون ٿيون. قائداعظم تي اعتماد جو اظهار ڪيو ويو. لقب ۽ عهدا ماڻهن ڇڏيا.

سال 26، نمبر 223، 23 آگسٽ 1945، ص 4.

................................................................................................

ڳوٺ صوبي خان مگسيءَ ۾ مسلم ليگ جو قيام

14 مارچ 1946ع تي مولوي ميان محمد صاحب جي زير صدارت جلسو منعقد ٿيو. 200 سئو ميمبر هڪدم داخل ٿيا.

هيٺان صاحب منتخب ٿيا. عهديدار

پريزيڊنٽ رئيس غلام رسول مگسي

وائيس پريزيڊنٽ مولوي ڪريم بخش صاحب مگسي

خزانچي مسٽر محمد عمر مگسي

ٺهراءَ:

1.هي جلسو ڪئپٽن عبدالرشيد کي بي واجبي سزا ملڻ تي احتجاج ڪري ٿو.

2.جي ايم سيد ۽ سندس ساٿين جي حق ۾ هي جلسو دعا ٿو گهري ته الله تعاليٰ کين هدايت ڪري جيئن هو مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿي وڃن.

3.هي جلسو روينيو منسٽر صاحب ۽ ڪليڪٽر صاحب دادو کي استدعا ٿو ڪري ته اسان کي جلد از جلد ڪپڙي  ۽ کنڊ جي سهوليت ڏني وڃي.

4. اسان جي ڳوٺ ۾ پاڻيءَ جو انتظام ڪيو وڃي.

نئون ڳوٺ ۾ مسلم ليگ جو قيام

14 مارچ 1946ع تي تعلقي ميهڙ ۾ زير صدارت مولوي محمود صاحب جي ٿيو. 225 ميمبر داخل ٿيا ۽ چونڊ ۾ ٺهراءُ ٿيا.

سال 26، نمبر 74، 19 مارچ 1946ع، ص 4.

................................................................................................

سکر ۾ مسلم ليگ جي ميٽنگ

19 تاريخ سکر ۾ مسلم ليگ جي ميٽنگ انجمن احباب وطن جي مڪان تي مولانا تاج محمد صاحب امروٽي جي زير صدارت منعقد ٿيو ۽ مسٽر ويرو مل صاحب ۽ پير تراب علي شاهه ۽ ٻيا گهڻا صاحب موجود هئا. آخر گهڻي بحث مباحثي کانپوءِ مسلم ليگ وارا بچيل پئسا عربي اسڪول واري فنڊ ۾ نقل ڪيا ويا.

الوحيد، نمبر 114، 23 سيپٽمبر 1920ع، ص 3.

All-India Muslim League

First Session

Karachi, December 29-30, 1907.

The First Session of the All-India Muslim League opened on December 29, 1907, and was attended by delegates from different parts of the country; Sir Adamjee Peerbhoy on his entrance to the conference mondop was received with enthusiastic cheers.

Mr. Dehlavi, Karachi Secretary of the League, opened the proceedings by welcome the delegates. He said that when he was first asked to accept the post of Local Secretary in Karachi, he hesitated to do so because he did not know whether the line of action he had to take in Sind would be consonant with the line of action which the League had in view now. He was in a position to say that it had the same spirit which their old thinkers and elders wished it to be. In benighted Sind political methods were calm; in fact they were devoid of agitation. The Muslim League was a new institution in India, but he thought if it carried on work in that quiet and calm manner which was characteristic of the political methods in Sind, it would grow into a most powerful and effective political force.

Nawab Viqar-ul-Mulk then moved that Sir Adamjee Peerbhoy be elected President. Nawab Ali Choudhri and Mian Muhammad Shah Din respectively seconded and supported the proposition.

Mr. Shah Din said that Sir Adamjee held a very high position in the estimation both of the Government and the public. It was estimated that his public charities amounted to no less than Rs.50 lakhs. Only in the previous year he had made a donation of Rs.1, 10,000 for the establishment of a science college at Aligarh. In view of his high virtues, his disinterested philanthropy and his public spirit there was no Mohammedan in India who stood higher in public estimation than Sir Adamjee, and therefore, it was fit and proper that they should select him to preside over their deliberations.

At the request of the President, his son, Mr.Mohamedbhai, read his Presidential address, which was listened to with keen interest and punctuated with frequent applause.

PRESIDENTIAL ADDRESS OF SIR ADAMJEE

Gentlemen, I thank you most heartily for the great honour you have done me in selecting me to preside over your deliberations at this second gathering of the All-India Muslim League. I can only say that his is one of the proudest moments of my life and that the memory of the honour you have done me will never fade my mind.

I need hardly tell you that this is only the second occasion on which this League has met. Its first public appearance was in December last year at Dacca when that great son of our patriotic community, Nawab Viqar-ul-Mulk, occupied the Presidential chair. The success of that first effort was al that we could naturally expect. Its proceedings were reported throughout the British Empire, and in the great London Press there were inspiring comments and criticisms which not only indicated that the movement had the widest sympathy of all well-wishers of the Mohammedans, but has imposed upon us the duty of developing this organization to its fullest possible extent.

If any doubt has ever existed, and I know of none, that the Mohammedans of India would fail in their duty to themselves, the gathering here to-day, the leaders of our people, the men in whom we put our trust and who are writing a memorable page in our history indicates in no uncertain way that the message has gone to the heart of the people, and we have at length awakened to the stern necessity of guarding our interests and advancing our cause. I have said that the first public evidence of our consolidation was given at Dacca, but the initiation of this movement goes a little further back. I know nothing which has been more productive of concrete results for the benefit of ourselves than that great and memorable national deputation which in October 1906, went to Simla and laid before H.E.Lord Minto the Petition embodying our national sentiments and aspirations. It will always be a matter of keen regret to me that circumstances denied me the honour and happiness of proceeding to Simla with the deputation, but I have some slight satisfaction in the fact that my own kith and kin, my son Ebrahim, together with Maulvi Rafi-ud-din Ahmed, represented this part of India.

The splendid courtesy with which that deputation was received by H.E. the Viceroy, inspired the Mommedans throughout India with complete confidence. His speech in reply to our memorial was a statesmanlike utterance and the very words of it are engraven indelibly on our memory. It breathed confidence, and whilst it committed neither His Excellency nor his Government to any particular line of action, we knew that the great interests of Mohammedans would never be lightly set aside or suffer neglect. Concrete evidence of that fact has already been given in the schemes suggested by the Government of India for the the improvement of the representation of the people on the Legislative Council, which regulates the affairs of India.

As I desired to say, the initiation of the League dates from that visit. You know as well as I do that the deputation was headed by His Highness the Aga Khan. That leader of our community is still young in years, but I only speak what we all have in our minds when I say we have hopes of his rendering us still higher services in the future. With him was the lamented late Nawab Mohsin-ul-Mulk, the Honorary Secretary of the deputation, to whom I must refer again. The first practical work was the formation of the plans for the organization of this League. It first met at Dacca in the east and was pronounced a success. It has met again here at Karachi in the west, the greatest city Sindh, the centre of Islam, and as I look round me to-day, I can only express my surprise that a young movement has so quickly found the heart of our people and touched us with one common object, the advancement of our historic people. What the future has in store for the League I dare not prognosticate; but if the same spirit which animates us to-day guides its destinies, it will not be long before our rulers, and Mohammedans the world over, will look to the proceedings of this League for Knowledge of our aspirations and the correct measure of our advancement along the paths we are destined to proceed. I appeal to every Mohammedan in India to realize this important fact, to do all in his power to add to the strength of the league, to understand its aims and objects, and to render it that practical support without which it can do nothing. We have ventured to draw the attention of the whole of India upon us; we have elected to give evidence to our rulers that we are a community imbued with high ambitions, and we have thus imposed upon ourselves a task from which we dare not shrink. We have taken a step forward; to go back would be to drop into oblivion and stamp ourselves as unworthy of the place we demand in the British Empire. I cannot dwell on this aspect of our duty too long or with too much earnestness. What is our first duty to this end? It is to be united in ourselves, to be of one mind and one purpose. We must of all things discard sectional jealousies and personal animosities; two evils which are capable of cankering the heart of the sublimest purpose. We must look to the good of the community as a whole; work shoulder to shoulder as true children of Islam. We are putting in the foundations of a mighty structure. Let us do good work.

My duty to-day, gentlemen, is to direct your energies to the consideration of those highly important subjects on which you will be called upon to express an opinion. They are momentous in all consideration, and whilst I have no intention of impressing upon you any particular views of my own, I ask you to proceed with moderation and with a due recognition of the responsibility placed upon you. It is scarcely necessary for me to say that I have but a poor knowledge of the paths of political controversy. I am no scholar nor a man of many words. My sphere of action in this life has been cast in an entirely different direction. Since the time when nature made it possible for me to turn my hand to toil, I have laboured, and I must admit I still have much affection for the man who uses his energies in that direction But I do not wish to be misunderstood. I do not despise those who labour in others fields. There is work for us all. Circumstances have compelled me to direct my energies into the paths of industrialism and no higher duty could be placed upon an individual. I believe in the dignity of labour as the great Prophet did. The history of our people, the history of our heroes and those who have carried the flag of Islam over the world has been one of strenuous and ceaseless effort. What we may have lacked in recent times in purely literary accomplishments, no one can charge the Mohammedan with not doing his fair share of the world’s work. In India he has shown his special aptitude in industrialism, and I believe it is along these lines that he can best extert his influence and carve for himself a high position in Empire. I love to see the development of Mohammedan enterprise, for it is a true measure of the energy and spirit of the people and we can never be without hope so long as we can maintain the reputation we have already earned. The history of the British people has shown that industrialism leads the way and on that foundation they built the great superstructure of the arts. We above all others cannot afford to neglect higher education, for our people must take their part in the responsibilities of Government and the advancement of all such movements as require the energies of trained intelligence. It gave me particular satisfaction two years ago; at the time of the memorable visit of His Royal Highness the Prince of Wales and his beloved consort, to show that I was capable appreciating work in another sphere, by in some slight measure, assisting to found the Science School in connection with the Aligarh College.

It will be your duty, gentlemen, to turn your attention to highly important matters arising out of the proposed reforms in connection with the Indian Legislative Councils. I have no wish to impress upon you any ideas of my own, or to anticipate the decisions at which you may ultimately arrive, for myself, I must say that I received the news of the decision of Government, to reply to popular agitation by a considerable expansion of the principle of the Legislative Council, with every satisfaction. And this was enhanced by the fact that the Government has seen its way to recognize our prayer in the memorial addressed to H.E.Lord Minto, and safeguard the interests of the Mohammedans by providing class representation. As you are aware, the proposed reforms provide that there shall be a minimum of four Mohammedan representatives in the Imperial Council. Whether that number is adequate or not will be for you to say, but we must be grateful to the Viceroy and the Government of India for the recognition of those claims we specifically set out in our memorial. It indicates that the Government is prepared to listen to the popular voice, and if this attitude is carried still further and influences the Government in its nomination of suitable men to represent us we shall have little to complain of. We must as far as possible preclude the monopolization of these appointments by those who have only personal ends to serve and encourage and stimulate our rising young men to exert their talents and energies for the good of their community. In the provincial councils, the same provisions for Mohammedan representation are made and if we can only infuse into provincial governments the spirit which has animated the Government of India and the Secretary of State in dealing with our just and moderate claims, our labours will be considerably lightened. It is necessary for us to remember the wisdom expressed by Lord Minto to the deputation which waited on him at Simla. He said, “I agree with you gentlemen, that the initial rungs in the ladder of self-government are to be found in the municipal and district boards, and that it is in that direction that we must look for gradual political education of the people.” I am in full accord with those words and it is in this direction that our real labour must commence. When we learn to control our parochial surroundings we can lay claim to adding our influence to imperial policy.

Another point in the memorial was the matter of the adequate employment of Mohammedans in the higher branches of the public service. We were told in the past that we lacked competence. That reproach can no longer be fairly brought against us in these days. We have in our midst educated Mohammedans who have fitted themselves for all responsible positions in the administration, and certainly our traditions show that we have always been faithful to any administrative trust reposed in us. It will be part of your duties, gentlemen, to discuss this matter, and I trust you will be able to add such weight to your words that the Government will adequately respond to your legitimate claims.

Our loyalty to the Government has never yet been impeached, and I trust in never will. But when a vast community sets itself to work to bring about its regeneration its methods must be precise and open to no misconstruction. We recognize the difficulties of the Government in adjusting conflicting claims, but we must be as fear less as we are honest in our criticisms, whoever and whatever they may affect. So far as I know, the Government of India is the last to complain of criticism so long as it is fair, moderate and upright.

As you know the third object of our League is to prevent as far as possible, the rise of hostile feelings between the different communities in India. With that object I am in complete sympathy, for it passes my understanding why the Mohammedans should in the advancement of their own interests injure those of any other people. We contribute to the common good by improving our own surroundings. It is no part of the purpose of this League to oppose the progress of other communities or to be aggressive towards them in any direction whatever. We respect all who work for the common good of the country.

I mentioned in opening my address the name of the late Nawab Mohsin-ul-Mulk. His death as such a time was a great blow to our community. Never were his services more needed than at the present time. He worked strenuously for the success of the deputation to Simla and it is some slight satisfaction to know that he saw at least the first fruits of his labours. His work was universally approved, for he had but one single object, and that the steady progress of his people. We have need of many such patriots and I cannot do better than ask our young men to study his life and works and let them be an example to follow.

The late Nawab has been succeeded as Secretary of the Aligarh College by Nawab Viqar-ul-Mulk Bahadur. The wisdom of that appointment is fully indicated in the fact that it was unanimous. I know of no one more capable of wearing the mantle of the late Secretary than his present successor. His past labours have all been for the good of his people and Mohammedans may congratulate them selves that the Nawab has consented to take up the work at Aligarh.

I have but lightly touched upon those subjects with which you wil be called upon to deal. I can offer you but small guidance in your deliberations, but my heart and soul is with you, and I pray with all the earnestness of an old man that God will direct your energies and lead you into the paths of righteousness and wisdom.

On the conclusion of the address, Nawab Viqar-ul-Mulk thanked Sir Adamjee on behalf of the whole Mohammedan community of India for accepting the invitation to preside at the conference.

Mr.Ali Imran, in an eloquent speech, moved a vote of thanks to the President. He appealed to his co-religionists not be neglect their political interests, and not ignore the efforts of Government who were ready to meet them halfway. Once the Mohammedans made common cause, and other communities would find that the Mohammedans were able to unite, they would respect them and co-operate with them.

Haji Mussa Khan seconded the resolution which was carried by acclamation. There cheers were then called for Sir Adamjee by Moulvi Rafi-ud-din and were heartily given. The Session adjourned till the next days.

It was resolved to form a committee to prepare the draft of rules and regulations of the All-India Muslim League. It included those members who were elected in accordance with Resolution No.2 of the Dacca proceedings of December 30, 1906, to form a committee to prepare the draft of rules and regulations of the League, and who were also present at the Karachi Session. It included those members who had formed part of the Simla Deputation, but could not be elected members of the committee in pursuance of Resolution No.2, due to their absence from the Dacca Session, being in Government service or due to any other cause. It was unanimously resolved that other persons who had come from distant places and were specially interested in this work, should be deemed delegates of their provinces. In addition to these three more members were unanimously co-opted, raising the total strength of the Committee to 26. It was further decided that the election of office-bearers should take place in March 1908 in a meeting of the All-India Muslim League at Aligarh.

The Session also considered the question of affiliation of the Provincial Branch in the Punjab, where two Leagues were established. One was formed by Mian Fazl-i-Hussain in February 1906, the other by Main Shafi on December 4, 1907. Besides Main Shafi and Mian Fazl-I-Hussain, Raja Ghulam Hussain, Mr. Mohamed Ali and Mr. (later Sir) Ali Imam participated in the discussion. Eventually Mian Fazl-i-Hussain withdrew his claim, and it was decided to merge the two bodies into one with Mian (later Justice) Shah Din as President, Mian Shafi, General Secretary, and Mian Fazl-i-Hussain as Joint Secretary.

(Source: 'Foundations of Pakistan', Vol-1, By S.Sharifuddin Pirzada))

PAKISTAN RESOLUTION : Proceedings of the Sindh Legislative Assembly (3^rd March 1943).

The Secretary. Private members’ resolutions.

The Honourable the Speaker: Honourable Member Shaikh Abdul Majid.

Shaikh Abdul Majid: Sir, I do not want to move the resolution standing in my name.

The Honourable the Speaker: Honourable Member Mr. G.M.Sayed.

Mr.G.M.Sayed: Sir, I do not want to move the first resolution which is the same as that of Honourable Member Shaikh Abdul Majid.

The Honourable the Speaker: Let him move his second resolution if he wants.

(Pakistan Resolution)

    Mr. G.M.Sayed: Yes, I want to move the second resolution.

   Mr. Dialmal Doulatram: Sir, private members resolutions were fixed   5^th of March and they are being taken up to-day. I therefore request to know whether Government have agreed to that business being taken up to-day.

    The Honourable The Speaker: The Honourable the Leader of the House, if I remember a right, announced day before yesterday that this day has been allotted to non-official resolutions.

      The Honourable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Yes, Sir.

 Mr. G.M. SAYED: Sir, I rise to move the following resolution:-

         “ This House recommends to Government to convey to His Majesty’s Government through His Excellency the Viceroy, the sentiments and wishes of the Muslims of this Province that where as Muslims of India are a separate nation possessing religion, philosophy, social customs, literature, traditions, political and economic theories of their own, quite different from those of the Hindus, they are justly entitled to the right, as a single separate natier, to have independent national states of their own, carved out in the zones where they are in majority in the sub continent of India.

          “Wherefore they emphatically delcare that no constitution shall be acceptable to them that will place the Muslims under a Central Government dominated by another nation, as in order to be able to play their part freely on their own distinct lines in the order of things to come it is necessary for them to have independent National States of their own and hence any attempt to subject the Muslims of India under one Central Government is bound to result in Civil War with grave unhappy consequences.”

     THE HONOURABLE THE SPEAKER: The resolution moved is:-

      “ This House recommends to Government to convey to His Majesty’s Government through His Excellency the Viceroy the sentiments and wishes of the Muslims of this Province that where as Muslims of India are a separate nation possessing religion, philosophy, social customs, literature, traditions political and economic theories of their own quite different from those of the Hindu, they are justly entitled to the right, as a single, separate nation, to have independent National States of their own, carved out in the zones where they are in majority in the sub-continent of India.

     “Wherefore they emphatically delcare that no constitution shall be acceptable to them that will place the Muslims under a Central Government dominated by another Nation, as in order to be able to play their freely on their own distinct lines in the order of things to come it is necessary for them to have independent National States of their own hence any attempt to subject the Muslims of India under one Central Government is bound to result in Civil War with prave unhappy consequences.”   

       Mr.NIHCHALADASC VASIRANI SIR, I rise to a point of order. I submit that in the first place under 91 sub-paras (a) and (d) this resolution is not admissible. I will read out the rule:-

       “Subject to the restrictions contained in the rules, a member may move a resolution relating to a matter of general public interest.

         Provided that no resolution shall be admissible which does not comply with the following conditions, namely:-

(a)  it shall be clearly and precisely expressed and shall raise one definite issue:”

(b) and (c) are not relevant. I will read (d).

(d) it shall not relate to a matter which is not primarily the concern of the Provincial Government.”

   Sir, I will first deal with sub-para (d). With due respect, I submit that this point admits of absolutely no controversy or doubt. Let us read the resolution itself.

   The resolution says:-

         “This House recommends to Government to convey to “His Majesty’s Government through His Excellency the Viceroy the sentiments and wishes of the Muslims of this province that where as.”

Now comes the operative part:-

       “Muslims of India are a separate nation possessing religion, philosophy, social customs, literature, traditions, political and economic theories of their own, quite different from those of the Hindus, they (Muslims of India) are justly entitled to the right, as a single, separate nation, to have independent National States of their own, carved out in the zones where they are in the majority in the sub-continent of India.

          Wherefore they emphatically declare that no constitution shall be acceptable to them (Mussalmans of India) that will place the Muslims under a Central Government (not a Provincial Government) dominated by another nation, as in order to be able to play their part freely on their own distinct lines in the order of things to come it is necessary for them to have independent national states of their own and hence any attempt to subject the Muslims of India under one Central Government is bound to result in Civil War with grave, unhappy consequences.”

   So, Sir, as I said before under part (a) of the rule there should be only one definite issue in the resolution. Either this resolution contains one definite issue, or it is a jumble of issues. If it is going to be held that it contains only one definite issue then that one definite issue must be the last one, viz that the Muslims of India should not be compelled to be under one Central Government and if so compelled, it is bound to lead to Civil war with grave and unhappy consequences. It however it is held that there are a number of issues, and then on reading part (a) of the rule, it will be inadmissible under that rule. Therefore if is taken to mean that there is only one issue, viz: that the Muslims of India should not be compelled to remain under one Central Government than I submit Sir, if you read sub-paragraph (d) of rule (91) which as I have pointed out is mandatory-and it says “provided that no resolution shall be admissible” the resolution will not be permissible. In fact this is not a case of ordinary discretion on the part of the Honourable the Speaker. He is bound to carry out the rule as it is made. The rule may be good, or it may be bad. But the rule as it stands today before this House has to be interpreted by the Honourable the Speaker according to the reasonable interpretation that can be placed on it. The rule is mandatory and is clear enough. By no stretch of imagination can these words “it shall not relate to a matter which is not the primary concern of the Provincial Government,” be interpreted differently. The resolution is very explicit, and it talks of a Central Government. It does not talk of the Provincial Government and that is the issue in the case, viz; that the Muslims of India should be compelled to remain under one Central Government because they have different religion, different traditions and so on. Therefore, I submit Sir, it cannot be said to be the concern of the Provincial Government. Even if it be said by some indirect method, by some sort of argument, “Oh, yes, it also relates to the Provincial Government. Oh, yes our province is one of the provinces to be affected,” Directly or indirectly, by no stretch of imagination can it be said to be a question which is primarily the concern of the Provincial Government. The point at issue is whether the issue is the primary concern of the Provincial Government. The wordings being so express, I do not think the mandatory provisions of rule 91 (d) can be violated. I have made my point quite clear and it calls for no further argument from me. To allow such a resolution as this before the Provincial Legislature, which is not only the primary concern of the Provincial Government, but is definitely and expressly shown to be the only concern of the Central Government, will be clearly out of order.

      If it is interpreted as containing one issue only, there are other points in it which will come up viz: whether they are different nations, or whether they have different culture and so on. It also raises the question whether there should be separate provinces, or a separate Pakistan and so on. Then, Sir, not only will the objection under rule 91(d) apply, but the objection under rule 91(a) also will apply. Therefore, I think Sir, the stand that may be taken by the mover of the resolution will be that it raises only one definite issue and that definite issue, as I have submitted, is expressed in the concluding part of the resolution, viz: that the Muslims of India should not be compelled to remain under one Central Government, because they have different religion, different traditions and so on.

          My point number two is this. You know it for a fact Sir, that this is a contentious resolution, about which undoubtedly there is difference of opinion, not only in the whole of India…….

           The Honourable HAJI M.H.GAZDAR:…I rise on a point of order, Sir; The Honourable Member is raising a debate on the merits of the resolution. He cannot discuss the merits of the resolution at this stage.

       Mr. NIHCHALDAS C. VAZIRANI: I am not discussing the merits. My Honourabe friend should have patience. It is a contentious resolution, and therefore I submit Sir…..

        The Honourable HAJI M.H.GAZDAR:…and therefore it cannot to legal? Is that a point of order?

     Mr.NIHCHALDAS C.VAZIRANI: There, I submit, Sir, at this time, when the other community, viz: the Hindu community has 5 oper cent, of its representatives in prison as security prisoners it is not fair to bring forward this resolution. No doubt, day before yesterday notice was given that it will be ante-dated. As a matter of fact the resolution had been fixed for the 5^th.

  Mr.G.M.Sayed: That is not a point of order, Sir.

  Mr. NICHALDAS C. VAZORANI: Let me conclude. Certain Members of the Muslim community, who would have opposed this resolution being nationally minded, are also absent today. There are thus two considerations. Firstly whether it is right and proper to bring forward such a resolution at this stage and whether it is not for the Honourable the Speaker to exercise his own discretion and not allow such a resolution to come forward, since it will amount to taking undue advantage of the present position of the minority communities. Such a precedent has taken place in the Assam Provincial Legislature, where the Honourable Speaker was bold enough to tell the Government party that if any contentious bills were brought before the House when the minority community was not represented in the House he shall have to exercise his powers and adjourn the House, That is a point for you to consider, Sir That is a matter, how ever, of discretion but first part is according to me mandatory.

         The Honourable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Sir, I have heard my Honourable friend on the opposite side with great interest. His first complaint was that the Opposition did not get sufficient notice that this resolution would be taken up today. It is only 3 days back, Sir, that I informed this Honourable House that resolution would be taken up on the third and not on the fifth, because most of the Honourable Members were anxious to return home for the holidays.

     Now, Sir, I come to the objection that the resolution contains several issues. But the resolution really contains viz: that the Muslims do not want to be under one central Government. The question that then arises is if you do not want to be under one central Government, what then do you want? Therefore they say that they want to be a separate unit. This merely explanatory. Naturally when I say I do not want something the next question is what do I want then? Therefore the resolution goes on to say that they do not want to not to be under one Central Government but to have independent states or units whatever you may call them.

       Now Sir, my friend knew that it contained only one definite issue. But as he wanted to oppose this resolution be says if they wanted independent units that would mean two issues. May I tell him that if they say what they do not want they must also say what they do wart. That is my reply to the objection. Mussalmans do not want to be under one Central Government, but want to be independent units.

          Then my Honourable friend talked of the minority not being here and the Congressmen not being here. I do not think there was much love lost between him and the congress for whom he is feeling so sorry. Then as regards national minded Muslims, I do not think there are many. I find only one but I am do btful about him also.

          SHAIKH ABDUL MAJID: We are only nationalist Mussalmans.

     The Honourable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: The next objection is that a resolution can only refer to a matter which is the primary concern of the Provincial Government. I agree with him there. This matter does not primarily concern the Provincial Government. But in this Honourable House, Sir, you have very kindly admitted resolution about independence, and several other matters for example, the resolution of Miss Jethibai. It was because the House was a ware that these resolutions were merely in the nature of recommendations and that the proceedings would be sent to the Central Government or other proper authority my friend cannot blow hot and cold at the same time. When my Hindu friends and the Congress wanted to discuses the above resolutions my friend did not object. But when another community brings a similar resolution he stands up to oppose. Sir I might point out that many resolutions not concerning the Provincial Government have been moved and debated here and copies of the proceedings have been forwarded to the proper authority. Therefore, Sir, I do not think he is on sound ground when he opposes this resolution.

     Mr.G.M.Sayed: Honourable the Premier has replied to the points raised by my Honourable friend Mr. Nihchaldas Honourable Member Mr. Nihchaldas is an advocate. But I am sorry here he has not advocated for justice but only for a one sided point. He raised the point that the matter in the resolution should be the primary concern of the Provincial Government. Our Leader has shown clearly that there have been previous instances when such resolutions have been discussed and my Honourable friend did not raise any objection. I want to point out that Muslims of the Province form the part of the Provincial Government. Are we not here to represent the Mussalmans of the Province? Government is ours. We must voice our feelings. Is this not the primary concern of the Provincial Government? I will point out another instance recently the Bengal Assembly have passed the resolution for the unconditional release of Mahatma Gandhi. So recent a resolution I do not know why he should forget. It seems he has purposely to gotten it.

   MR.DIALMALDOULATRAM: was any objection raised?

  Mr.G.M.SAYED: He has also pointed out that it does not clearly raise one issue.Honourable the Premier has already pointed out that it is a definite issue. So I need not repeat the arguments Honourable Mr.Nihchaldas appealed to you, Sir, that as Hindu members are outside the house so this is not the proper occasion when you should allow this resolution to be moved. Sir, here in the resolution it is said the sentiments and wishes of the Muslims of the Province of Sind may be conveyed to His Majesty’s Government. Therefore Hindu members have nothing to do with it I request that you should rule the point out of order.

       The Honourable RAI SAHIB GOKALDAS MEWALDAS: I want to say only two words. The Honourable the Premier has said what has been the practice in the past when similar resolution have been allowed or permitted. That may be the case during the past. But here we are to restrict such things and put limitations on things. You will realise that as the resolution stands now, it does not raise one issue, according to me. The Honourable the Premier suggested that if Mussalmans of the Province do not want his then they must suggest alternatives. If they suggest alternatives, it is all right. But you will see in the end that it is also said that it will lead to civil war. You will, Sir, realise that it is after all a Muslim League Ministry with Hindus in coalition. If there were certain threats, I think, it was the duty of the Honourable the Premier to have raised some objection to that.

       It does not lead to one issue, There are at just four issues,

The Honourable Member Mr.Sayed suggests that Mussalmans are as a whole one nation and that there should be separate states for them. They do not want to be under one Central Government. If that is not acceded to, there will be civil war. We have at present provincial autonomy under the Government of India Act which only provides that there will be one Central Government. We have, so far as we are concerned separate provincial autonomy and we have to be guided by the Act of 1935. I therefore personally feel that there is more than one point involved in this resolution. Rule 91 is very definite and you have to give your ruling on that.

SHAIKH ABDUL MAJID: Sir, the point you have to decide is whether the resolution in the first place raises more than one definite issue. In my humble opinion if you read the resolution from beginning to end you will find that it raises one clear definite issue and that issue is the position of the Mussalmans of India in the future constitution of the country. I may draw your attention to the words “wherefore they emphatically declare” i.e., Sind Muslims emphatically declare that no constitution shall be acceptable to them that will place the Muslims under a Central Government dominated by another Nation.

      So, the resolution raises one definite issue and that issue is as to what the Mussalmans of Sind think about the position of the Mussalmans of India in the future constitution of the country. I do not understand the Honourable Minister, Public Works Department, or the Honourable Member Mr.Nihchaldas by what stretch of imagination they can convert this one issue into a number of issues. The only issue raised is what the position of the Indian Mussalmans is going to be in the future constitution of the country. The Central Government or the Provincial Government and all these are a part of that one definite issue. So Sir, I submit that on that ground there is no point in the point of order raised by the Honourable Member Mr.Vazirani.

       Then the second point which he dealt with at some length is about the fact whether it is the primary concern of the Provincial Government. Now that does not need any further argument from me because there are so many precedents.

KHAN BAHADUR A.K.GABOL: He has forgotton all about it.

 SHAIKH ABDUL MAJID: I may, however, inform my Honourable friend Rai Sahib Gokaldas that I propose to move some amendments to this resolution in places, for example, like the safeguards for minorities and the words such as civil war, etc. I wanted to see you Sir, personally in that connection but unfortunately you came very late and therefore I handed over my amendments to your Secretary and after the Honourable the Mover of the resolution has spoken on this subject, I shall place my amendments before you. So, my Honourable friends who oppose this resolution need have no fear anywhere here or in any part of India. But in the light of the rules, specially rule 91(a) of the Assembly Rules which has rather been advanced as an argument for not admitting this resolution that rule, I submit is in favour or admitting the resolution. This resolution raises one issue of paramount importance so far as Mussalmans of Sind as well as the Mussalmans of India are concerned and so far as their future generations concerned. That is the main issue and there is no other issue embodied in the resolution that has been moved by Honourable Member Mr.Sayed.

   Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: Sir, will you kindly permit me to reply to what the Honourable Member Shaikh Abdul Majid has said?

        THE HONOURABLE THE SPEAKER: NO.

Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: That is all. I only wanted to seek your permission.

SPEAKER’S RULING.

The Honourable The Speaker: We have already wasted nearly three quarters of an hour and I think we should be mindful about the precious time of the House. The point is simple and possibly I have decided many similar points in the past…….

         Mr.DIALMAL DOULATRAM: Not when the objections were raised as is the case here.

The Honourable The Speaker: The point is if there are inherent defects that are to be cured at one time or the other, they should be brought forward and I am really thankful to the Honourable Member Mr.Nihchaldas who has brought these points to my notice which I have carefully noted. We must once and for all make a decision as to what course we are going to adopt in this House for the future.

     Now the Honourable Member Mr.Nihchaldas has raised objection to the admissibility of this resolution on three grounds­­­­­­___of course two legal and the third moral.

        Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: They pertain to legality and propriety.

 The Honourable The Speaker: Now, the Honourable Member has quoted rule 91(a) of the Sind Legislative Assembly Rules under which he emphasised the mandatory nature of the rule. He laid particular emphasis on the following wordings of that rule____

               “that the resolution shall raise one definite issue.”

Now, I have to decide whether or not this resolution raises one definite issue. I am really thankful to my Honourable friend Mr.Nihchaldas who has already supplied me with an argument and an answer. (Laughter). Possibly yes because he himself definitely put it to me that the definite issue is that the Musslamans of India do not wish to remain under one Central Government. Because he has a legal brain he has made everything very perceptible though to a layman it may not appeal. I feel no hesitation in admitting that he is a very keen and shrewd lawyer if you could but perceive the underlying issue raised by him to this resolution. But unfortunately, if depends upon the capacity of the framer of the resolution. Therefore, I think that the definite issue underlying this resolution is that he Mussalmans of India do not wish to live under one Central Government. That is all. That is the only definite issue. The other point raised by the Honourable Minister in charge of Public Works Department was “Then what about the argument that there should be separate independent states etc? This is a mere consequence of that issue. You cannot make a resolution so inflexible that it will not admit of any corollary or explanation: because supposing he had merely moved that Mussalmans of India do not wish to remain under one Central Government. Then he must give certain indication as to why, what for and what will be the consequence of such an implication___not of course departing from raising one single issue in the resolution. The Honourable Member has got that experience and every one of us has got this experience. So I think the argument is not sustainable on that ground. Then particularly my friend Mr.Nihchaldas was more emphatic about part (d) of rule 91 and he has emphasised that the matter contained in this resolution does not raise an issue which could be said to be the primary concern of the Provincial Government. I was listening with very great interest whether there was any force in that argument advanced by him.

    Now, if we have really to do something and be progressive and build traditions of a Parliamentary House then we have to be liberal in our thoughts in our actions in our legislation and interpretations.

  Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: Ahmed the rules.

 The Honourable The Speaker: I may that the rules could not be interpreted in a way as to hinder the progress of parliamentary constitution. Constitutions grow, traditions grow. I can quote instances from the great constitutions of the world in cluding the constitution and the history of the House of Commons how constitutions grow. They cannot be iron cages or water tight-compartments which have got no room to move or grow. As a matter of fact in the Government of India Act that constitution is envisaged which contains a germ of self-evolution. It will be flexible and grow from time to time and it is therefore that the Presidents and the Speakers of various Legislatures India have been permitting resolutions and motions concerning the future constitution of India. Constitution making is the burning question of the day and we have not yet arrived at a goal. We are yet marching forward putting forth our view points from various parts of the country and various sections and classes that inhabit this great sub-continent. It was therefore that my predecessor permitted a similar resolution moved by Miss Jethi Sipahimalani, the Deputy Speaker of this House on the 3^rd August 1937.

    Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: This rule was made after wards.

    The Honourable The Speaker: My Honourable friend who is a great lawyer did not seem to have raised any objection that time.

Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: I had no objection as it was the common consent of the House__ the entire House.

The Honourable The Speaker: But I do not know whether several Honourable Members of this House oppose this resolution. However let me proceed to deal with the argument he has advanced.

    True, the resolution does not refer to Provincial Government or acts of Provincial Government; never the less Provincial Government is the result of the Act of 1935. In a constitutional process Provincial Government is intern wined with the Central Government although unfortunately on account of circumstances beyond our central a Central Government contemplated under the Government of India Act of 1935 has not yet come into being. At a future date there is going to be a federal Government and along with that there will be Provincial Government like the one we are running in Sind. We are one homogeneous whole and the Provinces are units that go to compose the Central Government, whether today or tomorrow. We are the representatives of the people and the representatives of the people have elected the Provincial Government which is autonomous. The Ministers are our representatives. We can throw them out or we can bring them in tomorrow. So it is by the desire of the people at their representatives occupy the benches here. Therefore it cannot be said that this matter could not be the concern of the Provincial Government. If there is nay move which is going to affect the constitution of Provincial Government does it mean that this Provincial Government should have no voice or say in the matter? What are we here for? Supposing tomorrow a constitution is going to be imposed upon us taking away various subjects and places them under the Central Government; will the representatives of the people of Sind agree to that? Surely not. We have been urging that even residuary powers should be vested in Provincial Governments and that the Central Government should have only certain definite matters and subjects to administer. That being so, a Provincial Government has always got a voice in the constitution of the country and in the settlement of certain rights as between the Central Government and the Provincial Governments. So far as the making of a constitution is concerned, it is the fundamental concern of the Provincial Government. Therefore I think the Honourable Member’s argument has not convinced me to the extent to which I should be prepared to rule out the resolution under rule 91(d) of the Assembly Rules, and I hold that it is certainly the concern of the Provincial Government so far as any proposal concerning the making of the constitution is concerned.

       Then, the Honourable Member has appealed to me on moral grounds. I listened with great interest and great relief when my Honourable friend Mr.G.M.Sayed said that his resolution was intended to convey the views and sentiments of only the Mussalmans of Sind, and not of the entire population of Sind. This point did not come to my mind until he raised the issue. I think it is only the wish of the Mussalmans of Sind which is going to be conveyed to the Central Government by this resolution. The Honourable Member Mr.Nihchaldas may give his vote as he likes—I know he will vote against the resolution, Here I am only a channel to convey the wishes and desires of the Mussalmans of Sind. If the Mussalmans of Sind vote for it, then he should not grudge it. If the resolution had been so framed as to give the idea that the wishes and sentiments of the entire people of Sind were to be conveyed to the Central Government, then there would be some force in the objection. That is not so. Therefore both on legal and moral grounds I rule the point out of order. (Ministerial cheers.)

WALK-OUT BY HINDU MEMBERS.

Mr.NIHCHADAS C. VAZIRANI: Sir, with due respect, in view of the ruling of the Chair that the Hindus have no interest in the resolution and that it is only the wishes and sentiments of the Musslamans of Sind that are to be conveyed through it, we the Hindus sitting on these benches leave the House.

       (At this stage the Hindu Members_Messrs, Nihchaldas C.Vazirani, Dialmal Doulatram, Ghanumal Tarachand, Partabral Khaisukhdas, Akhji Ratansing Sodho, Mukhi Gobindram and Rao Bahadur Hotchand Hiranand--- walked out of the Assembly Hall.)

    Mr.G.M.SAYED: Sir, in view of the importance of the resolution, I have noted down certain points with a view that there should be no misrepresentation, as I have generally found that on such occasions the outside public misrepresent the case placed by be Honourable Members in the Assembly, and then it is very difficult to go on replying to each and every person in the press and outside.

 The Honourable The Speaker: The Honourable Member can refer to his notes.

        Mr.G.M.SAYED: Sir, in moving this resolution I am doing my duty as a representative of the Mussalmans of this Province to reiterate from the floor of this Honourable House their demand in common with the Mussalmans of India numbering no less than a hundred million of which the Sind Muslims form a part the demand that has come to be known as Pakistan. It describes in a nutshell the inalienable right of the Muslim Nation for self-determination and seeks to safeguard their fundamental rights under the new order of things to come.

      The world is on the threshold of a new era which promises equal opportunities equal rights to every nation in the world and the long cherished dream of independent India is about to be realised—a dream for the early and full realisation whereof all Indians Muslims and Hinds have sincerely worked suffered and sacrificed.

     Let me assure you, Sir, that the Muslim Nation of India who until the advent of the British rule had for full eight centuries been the ruling power is by tradition, by its psychological make-up and by its character the champion of the cause of India freedom and it has ever eagerly aspired for the achievement of this freedom with a burning zeal by no means less than the Hindus or any other nation of India.

    The demand for Pakistan is based on the theory that Muslims are a separate nation as distinct from Hindus and that what is known as India is and was never one geographical unit.

    I shall first deal with the geographical aspect of the question.

Great deal is being made of geographical position. To start with calling India a country is a misnomer. England apart, Europe could be called a country from that point of view with much more justification. Yet Europe is a conglomeration of different nations who have not yet reached the stage of federation.

    Taking in view the geographical position of this Province and Gujrat between which a whole desert intervenes that could not be traversed within 24 hours and position of France and Germany whose borders are coterminous and could be crossed over in 5 minutes, it becomes obvious how little those people understand who speak of the geographical position of India as a national unit.

   India in fact is not a country at all but in every sense as good a continent as Europe, Africa or North and South America. The United States could easily argue that Mexico and Canada should by natural division be included in it. Brazil, Peru and Chile have no reason to be apart. Canadians and people of United States are not only the same people but speak the same language, have the same religion, dress in the same way, have the social customs enjoy the literature, and inter-marry; in short, everything is common between them and they both are geographically one unit yet Canada retains its integral national entity.

      Likewise South American States which are parts of one geographical unit are inhabited by more or less one people of Spanish extraction, speaking almost the same language, dress in the same way, inter-marry and have very little to distinguish them one from the other, and yet they are evolving along their own lines, getting more and more defined in separation and there is no sign or talk of amalgamation or federation amongst them.

       There is no excuse for Siberia and china being separate either why should Siberia connect itself with the people living on the side of the Urals when they could be the natural part of china, ethnologically and otherwise?

       So far the geographical argument does not carry us an inch further as far as nation forming is concerned. Let us now consider it from the meaning of the word ‘National’ itself. Nation arises from the root ‘Natus’ meaning born, originally pointing to the race connexion.It has been proved without doubt that Germanic and Keltic peoples belong to the same race, that France of Charlemagne included them both. We have already observed that geographically France and Germany should be one. We have found that racially they are the same people; linguistically they belong to the same stock called indo-Germanic or Indo-European. Could a democracy be formed by combining these two peoples? Will France submit to it or will the Germans?

      I would not like you to lose sight of the fact that French literature was read and appreciated by Germans for 2 centuries and that it considerably conduced to the creation of their own literature. Also they are peoples that have been freely inter-marrying and there is very little in their social habits and ways of thought that could be called different. Nay, as French literature formed a national reading at one time in Germany, so German philosophy has been taught in French Universities for a century and yet again we ask, could they be governed by a democratical Government if they were thrown into a combination? The natural consequences will be swamping of 30 million French by 80 million Germans and France in a short time will begin to lose its individuality. Some people might consider this illustration of these two rival peoples as not sufficiently convincing. But they can be easily reminded of Holland and Belgium or Sweden and Norway. One glance at European history will show that national and democratic order did not make even in Europe for combinations and amalgamations but separation and individuation. It was not a pell mell union; it was not a spatial guxtaposition but an organic unity at all points that was a basic condition of national and democratic Government. The utmost they have arrived at within themselves after a hundred years of national conception is not even socialistic Government---leave alone organic. The laws that nature has set on man and along which he alone can progress can neither be hurried nor set at naught without destructive consequences. A man who aims at a fruit becoming yellow before it has matured to full size or aims at sweetness before it has become completely sour, is destroying the life of the fruit and will never achieve his purpose. Tension, however unpalatable, is a necessary condition of progress at a certain stage of evolution and can be avoided only at the peril of stagnation and death.

        After this general survey of more or less homogeneous and geographically, socially, economically, religiously, politically one people and yet impossible either to unite or be governed as one national unit, let us revert to Indian conditions. I have already pointed out the impossibility of considering 2 provinces in India, say, like Sind and Gujrat, not to speak of Bengal, Central Provinces, Madras etc. as one geographical unit. How do they stand linguistically? One cannot possibly understand the other. But if we consider them religiously one community refuses to have any social connection with the other. A Gujrati Brahmin not only dresses absolutely different to a Muslim, but would throw his food away as polluted it a Mussalman passed by and his shadow fell over his food. Question of inter-marriage between them does not arise. Entire social separation which they can peacefully exist all side by side. Slightest approach to any further intercourse would cause pitched battles between the members of the communities as witness the record of communal riots that have broken out from time to time all over the country.

        Naturally one would ask, what is the cause of that fundamental difference? That is not far to seek. In earlier tomes that which we call ideology today went under the name of religion. Entire society was built on and by that conception. Those communities like the Europeans that were more progressive and could assimilate and adapt to newer notions (brought about by the necessary law of evolution) could get over the fundamental differences quicker. The conservative communities on the other hand persisted in etaining their ancient institutions defying the law of the revolution and taking pride in non-surrender to change, remaining strictly apart and despising assimilation and adaptation. The proof of that Hindu conservation in India is furnished by the fact that Buddhism that was a natural evolutionary advance on Brahminism was successfully beaten out of India by the Brahminism and had to seek home on the Indian Frontiers viz: Ceylon, Burma, China, Tibet, etc. The Brahmins insist upto today that Gautama was a demon who came to destroy. In the strictest sense Brahminism was and must remain by the very nature of it a non-missionary religion. A Brahmin is born and not made. I might know all the “srutis” and “smritis” by heart and be an Aryan in the bargain, but can I become a Brahmin or even a Kshatriya? No only a Sudra and that also by grace and not by right. When a constitution of any race or community is so adamant there is no place for even a mechanical mixture, leaving alone an organic unity, without which a truly democratic national state cannot exist.

      Now let us examine the two big nations or communities as you may call them namely Hindus and Muslims in India and see whether they can possibly form one nation. They differ from each other in every aspect of life. Their social customs are separate and different. Their literatures and even economical conception differ from each other.

       While Muslim philosophy of life accepts man as a free agent untrammeled by limitations and handicaps in his march on the path of evolution the Hindu philosophy is based on the theory of “Karma” making man’s life dependent upon and restricted by the supposed actions of previous life. The Muslims believe in equality and brotherhood of man, while Hindus take the diversity of the human beings as an article of their faith upon which is built their “caste system”, so much so that their greatest book the Bhagvad Gita lays it down that when the castes are confounded then will the “Dharma” be lost!

       Apart from the religious and philosophical differences there are social barriers which in spite of their thousand years’ stay together the two nations have continued to retain. There is not only no inter marriage interdining and intercourse possible, but they keep scrupulously apart, even the shadow of a Muslim across the Brahmin’s path or food being supposed to pollute the Brahmin’s sacred person and wholesome food.

      Similarly in the matter of their food, what is allowed to one is forbidden to the other so that the difference is not only one of a class but a material solid fact which is felt and lived every moment in the day-to-day life of the two communities.

          Thus so long as Hindus remain as Hindus there can be no possible basis of one nationality which according to the most authoritative sources implies a sense of kinship which is impossible and unpermissible under the Hindu philosophy. Renan, a great authority on the subject say’s “Nationality is a subjective psychological feeling. It is a feeling of corporate sentiment of oneness which makes those that are charged with it feel that they are kith and kin. This feeling is a double edged feeling. It is at one a feeling of follow ship for those who are not one’s own kith and kin. It is a longing to belong to one’s own group and a longing not to belong to any other group.

      It has been sometimes said that what really matters to the masses is the problem of bread and that as soon as the economic problem is solved the communal---we would maintain the national__differences will vanish. But such a hope only self-delusion.

   The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: Sir, I rise to a point of order. My Honourable friend Mr.Ghulam Murtaza Shah is going into the merits of religion. I do not think he is relevant in this connection. He is attacking the Hindu religion pointing out the defects of the Hindu religion.

The Honourable The Speaker: He should avoid that.

Mr.G.M.SAYED: How can I avoid it? I want to show how we differ. I must show the differences between the two societies. The ideologies of each other are different. I must quote how they are different. I am attacking no religion. I am not saying anything against them. I do not think anybody on earth will deny what I am saying. I am not doing injustice to other religions. I have great regard for other religions. I am only showing different ideologies.

The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: He has been going into the merits of religions.

The Honourable The Speaker: Honourable Member should not compare the religions. He can compare social customs and economic theories.

Mr.G.M.SAYED: Sir, I was explaining the economic position and pointing out that Hindu philosophy has no room for labour: it is looked down upon by it. Money is worshipped as a deity and gambling including speculation, the bane of modern economy and usury which enable one to lead a luxurious life without having to labour for it, are not only permitted, but form part of Hindu ritual. Islam on the other hand not only acknowledges but actually sanctifies manual labour forbids easy money-making such as usury.

The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: What are Pathans?

Mr.G.M.SAYED: They are not acting according to Islamic conceptions. Islam encourages division and fragmentation of property aiming at the ultimate destruction of all artificial class distinctions based on accidental differences of colour and race or wealth and property. Most of the greatest saints and scholars of Islam have been mechanics and tradesmen of all sorts­­__washermen, carpenters, cotton thrashers, weavers, yet they are all amongst the most respected scholars, honourable men in Islam. I may as well quote: (Here read some Arabic couplet). Labourer is a friend of God. Labour is the most accepted thing by God. That is how I am pointing out different ideologies.

The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: Outside Sind most of the labour is Hindu (Laughter).

Mr.G.M.SAYED: Thus if the ultimate object in the freedom of a democratic unit is the free un-restricted growth of a nation on its own individualistic lines based on its culture, philosophy and traditions not to speak of other accidental factors such as climatic, geographical linguistic and racial characteristics, then Muslims and Hindus can never expect to attain that common growth as the growth of one precludes that of the other the very basis of such growth being opposed one to the other. It is idle to expect that when the here of one community is the tyrant of the other when a historic victory of one is the shameful defeat of the other that in a united India where the Hindus will by the strength of their numbers always command the lion share in the Government of the country, Muslims will have any the slightest chance of attainment of their ideals.

      I must further point out that democracy means rule of people. But there people must be homogeneous and not heterogeneous. There cannot be any Government unless it has got some common ideals before it, which are acceptable to all the people of the land. Now let us see whether a common ideal in a United India can ever be possible. It is quite clear that their ideals being different, Hindus and Muslims cannot run smoothly in the same direction with the result that there will not be democracy but there will be a rule of tyrant majority. Today we blame Hitler and other tyrant states for forcing their wills upon others and coerce the people to act against their free wills. What would be the differences between them and the people of India if unity was forced upon them? If 300 million people force 100 million people to be subordinate to them and follow the ideals of the 300 million people quite contrary to the wishes and sentiments of the minority what will be the result of such rule?

   The two major communities are rivals for political power and rivalry between them is bound to continue so long as one is not completely absorbed by the other or they are not given separate national states. No power in the world can establish the necessary understanding between them, at the same time keeping them as Hindus and Muslims with one national unit. Their traditions have been built on each other’s cost. The history of the last one thousand years is dotted with incidents which do not signify the same thing to them both. What one has recorded as its brilliant success, the other has registered as a wrong perpetrated against it.

Some people again argue that Muslim nationalists will not be seltsufficient economically and financially. That way he state in the world is entirely self dependent in every aspect of life and rich enough to satisfy its entire requirements. Whatever its economical position no nation will be prepared to lose its independence and liberty for the sake of money and other luxuries of life. Can a bird prefer all sorts of food in a cage to the free rambling life in the woods where it often does not get sufficient food? Will Afghanistan lose its independence for the sake of the rich grains and other amenities of life in India? It is therefore idle to raise the bogy of economical insufficiency in respect of Pakistan States.

       I hoe better senses will prevail and our Hindu friends who claim to be so anxious about the independence of India will understand and realise that there is no other solution for the salvation of the country than the one embodied in the Lahore Resolution of the All-India Muslim League commonly known as Pakistan Resolution, if the problem of India is ever satisfactorily to be solved.

    Sir, I cannot do better than wind up my speech by referring to a happy coincidence. Today when I move in this Honorable House this Pakistan resolution, that great Hindu leader Mr. Gandhi who has tried in the past for Hindu Muslim Unity will break his fast. It is our earnest hope that Mr. Gandhi will now more than ever become convinced that any attainment at artificial unity is foredoomed to failure. Independence of India freedom from foreign domination, riddance of imperialistic rule can only be achieved when the Hindu Muslim question has been settled in an honourable manner to the satisfaction of the great Muslim Nation by conceding its Pakistan demand. It is therefore that I venture to hope that his inner light will reveal to him the imperative need to concede to the Muslim Nation the right of self-determination and thereby he will spare us all the tragedy that will inevitably happen leading to disastrous consequences if this fair demand of the Muslims is opposed and any constitution that does confer this right upon Muslim is thrust upon us against our wishes.

       SHAIKH ABDUL MAJID: Sir, I wish to move two amendments to the resolution moved by my friend Mr.G.M.Sayed. I do not know whether you will allow me to move these amendments at the same time or after you have dealt with one.

The Honourable The Speaker: Which are the amendments?

SHAIKH ABDUL MAJID: Sir, I move my first amendment that in line 3 from the bottom, after the word “own the words” “with safeguards for minorities “should be added. My second amendment is this, viz: “Drop the words “Civil war with grave in the last line, and substitute the word “disastrous”.

The Honourable The Speaker: The amendment moved is in line 3 from the bottom, after the word “own” the words “with safeguards for minorities” should be added and in the last line the words “civil war with grave” should be substituted by the word “disastrous.”

      Mr.G.M.SAYED: I accept the amendment.

The Honourable The Speaker: Is the Honourable Member going to speak? I shall permit him if he wants to.

SHAIKH ABDUL MAJID: Sir, I aptest the resolution of my Honourable friends as amended by me I am sorry that my Hindu friends have thought it is to walk out of this Honourable House. I would have been more pleased if they had been broad minded enough to give us at least a patient hearing if the proposals were not acceptable to them, they could have remained neutral but there was no relevant reason for their leaving the House. It is since long that Indian National Congress and All India Muslim League and other organizations have expressed their ideas and views on the future constitution of India. The ideology behind this resolution has been placed before the country by the All India Muslim League. It was necessary to think a little over it and decide whether the resolution should be supported by the House. There was nothing new in it, which was Greek and Latin to the Honourable Hindu Members and that is so hit upon their hearts that they were compelled to leave this House or even the province of Sind. There was not a single point in it on which it was necessary for them to show displeasure. The question of future of India is a constitutional. The question of future of India is a constitutional question. On such questions some of Honourable Members at times are over powered by communalism. It pertains to a constitutional issue and we have to judge with patience, whether it would be possible to have federated union in India. I think it cannot be possible unless there are independent units in India. If I may state in English “Federation of Units, presupposes existence of independent Units in the country.”

        The main aim of this resolution is that Muslims of India want reconstruction of those provinces and areas in which Muslims are in majority. Similar case should be of the other provinces of India in which Hindus are in majority. In this resolution there is nothing mentioned about those provinces, in which Hindus are in majority yet they are included in it. It will be applicable to the provinces in which Muslim are in majority as well as to those provinces in which Hindus are in majority. It is neither injustice to Hindus nor Muslim. It is a constitutional matter which is being decided for ever. These major communities then will have brotherly terms and connections either on compromise foundation or on the basis of treaty. This resolution does not aim at war but it is a method to check war. It has been said by Honourable friend Mr. G.M.Sayed that there should be self determination and independence in the provinces on the lines of Soviet Units in Russia. The units have got the right of secession and there is such a clause permitting the right of units in the Russian constitution. Having regard to these points, it can be said that this resolution was only a constitutional question and there was no real cause for my Honourable Hindu friend to leave the House.

    It is not possible for Congress to solve the problem of India. Every country has its own problems. The problem of India can be solved with broad mind and liberal views; it is necessary for us to understand each other’s view points and to arrive at settlement. My Honourable friend has referred to the Lahore Resolution, passed by All-India Muslim League in which it was mentioned that safeguards should be guaranteed minorities. The safeguards should relate to culture, religion, social customs and language. Therefore I thought it necessary to move this amendment. It is relevant to the Lahore Resolution which is known as Pakistan Resolution. It is no exaggeration to say that my Honourable friend Mr.G.M.Sayed has rendered service to the whole of India by moving this resolution. From the time the Sind Assembly has come into existence this is the first time that the opinion of the Muslims of Sind, in real sense is being conveyed. If the principle of this resolution is accepted it can bring about compromise between Muslim league and Congress. Sir Strafford Cripps proposals which were not accepted by Congress contained the same principle. Sir Strafford Cripps proposal had four parts. One part was that after the war, there would be independent units. Those units may retain their sovereignty or may join an All India Union. The Congress Working Committee too passed a resolution declaring that no unit could be forced to accede in the Union if they preferred to stand out.

    Honourbale Mr.G.M.Sayed resolution is similar to the proposal of Sir, Strafford Cripps. Independent states should be formed, where Muslims are in majority. There is clamour all over the world for New order. Why not give some serious thought to the problem of a New order for India? The principle of this resolution can help both the communities to come to terms. All- India Muslim League’s resolution ushers in the possibility of such an understanding. It is no doubt that we do not wish to remain under any Central Government. In the Central Government there will be a permanent majority of one community. Though it is not the intention of Honourable the mover, yet is possible that Congress and Muslim League may sit at one round table and while considering the internal and external affairs of the provinces and finances of India, can evolve an acceptable constitution. There are some problems affecting equally more than one province. For example Indus river dispute between Punjab and Sind Governments. An arbitrator was appointed. After the matter was decided both the Governments have appealed to H.M.the King Emperor. It would have been more correct if both these Pakistan Provinces had appealed to the All-India Muslim League. We have to evolve a common machinery for the settlement of the inter-provincial disputes.

     The province of Sind has got a sea coast. We may require a Navy to defend the coast line. That Navy would not guard Sind Province only but also other provinces, such as Punjab and N.W.P. Province. Many questions of that type would arise. We would be required to maintain Naval force, Air Force and Land Force. It is a matter for consideration why the expenditure should be borne by Sind alone. I do not deem it impossible that after the theoretical differences have ended, there might arise the necessity of having central machinery for the settlement of inter-states disputes. For Sind it is more beneficial to agree to the proposal of Sir Strafford Cripps, which has not yet been withdrawn by the British Government. Every province possesses its own natural gifts and Sind has got Karachi as a natural gift. The revenue derived from customs only is eight to nine crores. Besides there are other incomes obtained from income tax, Railway and Postal receipts which go to Central Government but we do not get any share from that revenue. At present it would be seen that our Government cannot introduce compulsory education for our children and we have no funds to make necessary arrangements for medical relief. The reason is its poor financial position. When major portion of the income is taken away by the Central Government. There is no need for us to maintain this white elephant of the Central Government from our revenues.

       The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: Sir, while opposing the resolution of the Honourable Member Mr.G.M.Sayed, before I give my reasons for opposing the same. I congratulate the Honourable Member Shaikh Abdul Majid on arguing about the resolution on general and political rounds only. I am glad to note that he did not touch religion as did my Honourable friend Sayed Ghulam Martaza Shah. Of course every body has got his own point of view on general and political matters. There is always a difference of opinion so far as that aspect of the matter is concerned and I have no objection to that in the least. What I am sorry about is the attitude of the Honourable Member Mr. Sayed who tried to show the difference in the religions of Hindus and Muslims. He tried to touch all the bad points of the Hindu religion. They may be bad according to him and good according to others. There is always difference of opinion in that also. But I do not wish to pay him in the same coin in order to show the good points or the bad points of his religion for which I have got the greatest regard. I am a believer in the brotherhood of religions. God is one and I consider all the religions of the world as different roads leading to God. That is my own point of view Muslim religion according to the Hindus may have its good or bad points. But according to me the aim of all the religions is the same. So I do not wish to touch the merits or the demerits of Hindu and Muslim religions. What I would therefore request the Honourable Member Mr. Sayed is that he should always touch such questions on general and political grounds only as my Honourable friend Shaikh Abdul Majid had done. Certainly we have no objection to that. As they are members of the Muslim League surely they have got every right to follow Muslim League mandate. Similarly are members of Hindu Mahasbha and we have every right to carry out our own policy and programme. Therefore they should not bring in the point of religion. That is what I strongly object to. I may repeat once again that I have got the greatest regard for Muslim religion and as a matter of fact all the religions of the world over. With these few remarks I oppose the resolutions.

       Mr.G.M.Sayed: Sir, I rise on a point of personal explanation. I have never pointed out the bad points of Hindus religion or the good points of Muslim religion. I have only shown the differences. I have got great respect for Hindu religion. My religion teaches me tolerance for all the religions of the world. That is the commandment of the Holy Prophet. We should not belittle any other religion. So it was far from my intention to say anything against Hindu religion. I only wanted to show the different conceptions of both ideologies and I assure my Honourable friend Dr.Hemandas that it was not with an object of showing that Hindu conception was bad and mine was good. It was merely to show how diametrically they were opposed to each other. That was my point.

       Mr. MUHAMMAD USMAN SOOMRO :( In Sindhi) Sir, the resolution introduced by Honourable Member Mr.G.M.Sayed created misunderstanding in my mind but it has been removed by the speech of Honourable Shaikh Abdul Majid. We have read the propoals of Sir Strafford Cripps. They were worthy proposals. According to them every Province would have enjoyed its independence while joining union or remaining as a unit. It was ill-luck that the proposals were not accepted by Hindus, Muslims and Congress, Sir Strafford Cripps went back without any agreement. There is no question of Hindu or Muslim, every body would be eager to see the independence of Sind. That independence does not mean that our Sind Province should be combined with Baluchistan, Pubjab or Pakistan or with other provinces. By doing so Sind would be put in dark because majority would be theirs; similarly it was said by Honourable Shaikh Abdul Majid in his speech. The population of Punjab and Baluchistan is greater and if Sind is combined with them it would suffur. It may take place that some deserts and frontiers might be put along with Sind, and be an unnecessary burden on it. The Sind province has got its own sufficient income and therefore it would be beneficial if it remains separate. Considering these points it can be said that the proposals of Sir Strafford Cripps are up to the mark and it would be better if they are accepted by Sind. Now the question remains whether the provinces should join together. This should be decied at the time when a question pertaining to all the provinces arises for example the dispute of Indus water. For such matters and quarrels a tribunal would be appointed. By this kind of independence Muslims as well as Hindus would be gainers. It would be the duty of majority to protect the rights of minority. If separated every Province would feel its responsibility to meet the expenditure with in its income. With these words I support the resolution.

   The Honourable RAI SAHIB GOKALDAS MEWALDAS: Sir, I am glad to note that the Honourable Member Mr.G.M.Sayed has removed the impression by assuring the Hindu community that he had no intention what so ever to comment on Hindu religion. I would like to make a few remarks so far as the Pakistan system is concerned or whatever the Honourable Member Mr.G.M.Sayed himself has said. He said that there is a rule of the tyrant because of the majority community. So far as I can understand he refers to the Hindu community. What is the case in Sind? The Hindus are not in the majority, but the Mussalmans are. Similarly in some other Provinces the Mussalmans are in the majority, and they want a separate province to be ruled or constituted by them. I think it is not a different way that he has suggested why Pakistan in needed. He has repeated the same story which in his opinion, is being repeated in India. I do not know whether in other Provinces any resolution in the Legislative Assemblies or in the Central Assembly or the council of state has been moved carried. It only shows that this resolution in this Assembly is being moved on the assumption that this House has got the majority of the Mussalmans, and that they are sure that such a resolution will be carried. We personally do not mind if by their majority they carry the resolution. But I must remind my Honourable friend that he is accusing the Hindus that they will rule the other provinces in India because they are in the majority. He wants the same thing to be repeated in our Province.

   The second point is this. The war is at the doors of India. The question therefore is whether it would be advisable for India to be divided into states. If it is done, they may not be able to defend the country from the enemy attack at this time. If the states are divided I do not think it would be possible to safeguard the interests of India. So far as the Indian demand goes, it is for Swaraj or independence for India. It is not for any individual province. It is not for any individual district; it is not for any individual taluka. From what the Honourable Member Mr. G.M.Sayed said if that should be the principle accepted by the Muslim League on the assumption that they consider themselves a minority community in Sind. Similarly in each district or in each taluka or in each town the same thing might be repeated that they may be independent. I think it will be absolutely wrong in policy that the Province should be divided into independent districts or independent taluka head quarters or independent divisions. It should remain as a whole and the province should be attached as a whole to India.

   Similarly there is the question of Hindu Muslim unity; I can understand that if there are some differences of opinion on the independence of India, they can certainly settle their disputes by all means. But it is absolutely difficult to imagine, Sir, that if our province is separated they would naturally want that it should be attached to the Punjab and the Punjab to the frontier and the frontier with Turkey or any other place and so on. I do not know what would be the significance or consequence of this in the long run. If it is the idea of our Muslim League brother that they must have separate Raj separate division to rule, I can understand that significance. How is that possible to expect? Similarly I might also inform my Honourable friend Mr.G.M.Sayed what is the case in America, Negroes are there. They have got the same rights as others. Are they going to be separated on this account? If we look the past history of Ireland what was it? Ireland was divided…..

The Honourable The Speaker: If they could help it.

The Honourable RAI SAHIB GOKALDAS MEWALDAS: Similarly Austria was attached with Germany some time back and when it was separated you could understand there was no independence. It is separate from Germany altogether. I quote these for the sake of examples. If we are separated from one Province to another from province to district and so on I do not think it will be a good idea or suggestion for people to separate and lose their villages or towns or provinces. Nobody would be able to defend them selves. So far as the Hindus are concerned they have got their religious pilgrimages every where in India. Similarly the Mussalmans have got their pilgrimages every where in India. If India is divided into parts, provinces or districts how would it be possible to maintain that unity?

     With these words, I would like to oppose the resolution.

Mrs.J.G.ALLANA (In Sindhi) Sir, on behalf of the Muslim women of this province I support this resolution, I assure the Honourable House that we are true to Muslim League and I desire that the Muslims of India may get Pakistan as soon as possible.

     The Honourable KHAN BAHADUR M.AKHUHRO: I have nothing much to add on a resolution of this kind. The Honourable the Mover of the resolution Mr.G.M.Sayed has made the position entirely clear in a written speech he has made in this House and he has fully explained the ideology of the Muslim League as adumbrated in the Resolution of the All-India Muslim League passed in Lahore in March 1940.

      Now, there is a slight misunderstanding created by what Honourable Member Shaikh Sahib said, namely that as far as he was able to understand, the proposals of the British Government by Sir Strafford Cripps also accepted the principle of independence of individual provinces, what they called political units. Now the difference between those proposals and the Muslim league ideology was, as was said by Mr. Jinnah in his presidential address at the Lahore session last year that the Muslim League demanded self-determination of Muslim nations as such—namely the Muslim community of the entire India. Though it may be said that the proposals of Sir Strafford Cripps go a great deal to meet the wishes of the Muslim League, they do not go cent per cent. They may be about 50 or 60 per cent. What we ask is that there should be acknowledged the part of the British Government the right of complete self-determination of the Muslim nation. This has been sufficiently argued by the Honourable mover of the resolution.

      Secondly, Honourable Member Shaikh Sahib showed that there are sufficient grounds that the Muslims are a nation because they are politically, socialy,religiously and for various other reasons that have been described by him independent and they have every just claim to self-determination.

    I think Sir; it would the difficult to say if Sind at the stage could stand by itself. Now there is the Western Zone comprising of Baluchistan, Frontier Province & Similarly there is the Eastern Zone comprising part of Assam, part of Bengal &. Those zones compared to India as a whole are much less than the entire area or the entire population of the Indian sub-continent. The Muslim League does not say that the Hindu should be deprived of independence. The Muslim League stands for independence. The League says: Let Hindus have independence in their own areas and the Muslims where they are in majority should have similar independence. Therefore I do not understand the argument of my Honourable friend Rai Sahib Gokaldas. Sind and other provinces under the provincial autonomy are already independent. The Honourable Minister Knows it only in certain respects they are dependent on the Central Government. But we want complete independence of the Central Government, complete freedom under the new dispensation of things. The point that because Sind will be a separate independent province, therefore each taluka, each district, each village will claim to be independent is ridiculous. Punjab is a separate province, so also the North West Frontier&C. Therefore the principle of independence is acknowledged that they are separate units and these provinces can maintain themselves. The only question remains about the Military, Air Force and Navy. These are Central subjects. These things can be discussed at a Round Table Conference where representatives of the Congress, the Mahasbha and all prominent bodies will be present and they will come to an amicable understanding. There is no serious objection to the resolution as such and I hope the House will accept it unanimously or y a majority.

      The Honourable SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Sir, I would suggest that a copy of the proceedings of this debate may be forwarded to the proper authorities. I have nothing more to say.

 Mr.G.M.Sayed: I wish to reply to one or two points raised by Honourable Rai Sahib Gokaldas Mewaldas. Let Hindus have 3/4^th share and Muslims 1/4^th. We do not grudge that they should have their share. He said that if there was a proposal for independence of Sind only, then it was a different matter. But he has a fear that tomorrow we might even join with Turkey. Why should he say so? It will depend upon both of us. If they are able to influence us and if we are able to remain aloof, why should we join Turkey? Why has Turkey not jointed Afghanistan or Persia? They are independent Muslim countries free to federal but still they have not joint. History has proved it. I cannot promise what will be decided in the future. It is left to the wishes of the people of the Province.

      Another point is of defence. How is Afghanistan defending itself: how is Persia defending itself; how is Iraq defending itself? Our province is richer than Afghanistan; it has got much more population than several of these small states in the world. Why can we not defend ourselves, when other smaller nations can defend them selves?

    The Honourable RAI SAHIB GOKALDAS MEWALDAS: He does not realise that they are ruling nations.

Mr.M.H.GAZDAR: We want to be a ruling nation.

Mr.G.M.Sayed: Then come to the geographical units. We have Canada and United States of America. They are independent nations and they do not unite. Take the instance of Mexico. It is an independent nation and does not want to unite. Each and every nation wants independence and no nation wants to be dependent on the other. Therefore that argument does not stand.

     With these words I resume my seat.

     The Honourable The Speaker: Now I put the resolution.

            (Questions put and agreed to)

The Honourable Dr.HEMANDAS R.WADHWANI: Sir, I want a division.

The Honourable The Speaker: I allow the division.

Tellers will be:-

 Mr. Fraser,

 Mir Ghulam Ali,

 Mr. Muhammad Usman Sumro;

 Seth Loumal.

Mr. Muhammad Usman Sumro to pair with Mr. Fraser for the “Ayes” and Seth Lolumal to pair with Mir Ghulamali for the “Noes.’

         RESULT OF DIVISION ON PAKISTAN RESOLUTION.

 AYES.

Shaikh Abdul Majid.                          Hon’ble Khan Bahadur M.A.Khuhro

Khan Bahadur Allah Bakhsh             Hon’ble Haji Muhammad Hashim

K.Gabol.                                            Gazdar.

Khan Bahadur Haji Amir Ali              Mr.Muhammad Usman Soomro.

Lahori.                                              Mr.Muhammad Yusif Chandio

Mr.Arbab Togachi.                             Sayed Nur Muhammad Shah. 

Mir Bandehali Khan Talpur.               Rais Rasul Bakhsh Khan Uner.

Mir Ghulam Ali Khan Talpur.             Mr.Ali Gohar Khan Mehar.

Hon’ble Sir Ghulam Hussain              Mr.Shamsuddin Khan Barakzai

Hidayatullah.                                                      NOES.

Khan Bahadur Ghulam Muhammad Isran.  The Hobourable Rai Sahib

Sayed Ghulam Murtaza Shah.                        Gokaldas Mewaldas.

Khan Bahadur Sayed Ghulam Nabi Shah.

Hon’ble Pir Illahi Bakhsh Nawaz Ali.          The Honourable Dr.Hemandas

Nawab Haji Jam Jan Muhammad                 R.Wadhwani.

Mrs.Jenubai G.Allana.                                  

S.B.Sardar Kaiser Khan.                                 Mr.Lolumal R.Motwani.

Sayed Muhammad Ali Shah.

There are 24 for the Ayes of the Notes. So the resolution is carried.

Khan Bahadur A.K.GABOL: When do we meet again Sir?

SIND PROVINCIAL MUSLIM LEAGUE

1912-38

1.      Mir Ayab Khan to the Hon Secretary All India Muslim League (Date#20^th Jan 1912).

2.      Hafizula Shahabuddin to H.A.Ansari (Date#21^st Feb 1912)

3.      Hafizula Shahabuddin Baba to the Secetary A.I.M.L (Date#04^th Feb 1912)

4.      A page from the dispatch register (Date#04^th Feb 1912)

5.      G.M.Bhurgri to Hon Secretary(Date#04^thJune 1915)

6.      Hon Secretary to the Chairman of the Reception Committee Syed Wazir Hasan to the Chairman of the Redeption Committee(Date#13^thMar 1917)

7.      Ghulam Ali chagla to Syed Wasir Hasan(Date#24^thSept 1917)

8.      Ghulam Ali chagla to Wazir Hasan(Date#25^thSept 1917)

9.      Ghulam Ali Chagla to Mohd yousaf Assistant Secretary(Date#08^thOct 1917)

10.  Ghulam Ali chagla to the Secretary All India Muslim League(Date#3^rd Nov 1917)

11.  Ghulam Ali Chagla to Wazir Hasan(Date#05^thNov 1917)

12.  Ghulam Ali Chagla to the Secretary All India Muslim League(Date#07^thNov 1917)

13.  Abdul Walli Assistant Secretary to Ghulam Ali Chagla(Date#07^thMay 1919)

14.  A.M.Ahmad Secretary Sind Provincial Muslim League to Syed Zahur Ahmed(Date#07^thMay 1919)

15.  Syed Zahur Ahmad to A.M. Ahmad(Date#27^thJan 1920)

16.  A.M.Ahmad to Syed Zahur Ahmad(Date#27^thFeb 1920)

17.  A.M.Ahmad to Syed Zahur Ahmad in Closing Copy of the resolutions passed by the council of the Sind Muslim League(Date#05^thMar 1920)

18.  A.M.Ahmad to Syed Zahur Ahmad(Date#17^thJuly 1920)

19.  Syed Zahur Ahmad to A.M.Ahmad(Date#17^thJuly 1920)

20.  G.M.Bhurgri to Zahur Ahmad(Date#27^thMar 1922)

21.  G.M.Bhugri to Zahur Ahmad(Date#03^rdApril 1922)

22.  G.M.Bhugri to Zahur Ahmad (Date#09^thApril 1922)

23.  G.M.Bhugri to Zahur Ahmad (Date#14^thApril 1922)

24.  S.Nur Mahomed, Hon Secretary Sind Muslim League to the Hon Secretary (Date#22^ndFeb 1923)

25.  Hon Secretary to Nur Mahomed (Date#22^ndFeb 1923)

26.  Ali Mohamed H.Rashdi to Mouhvi Sir Mohd .Yakub(Date#7^thJune 1931)

27.  Shamsul Hasan to Ali Mohd Rashdi(Date#7^thJuly 1931)

28.  S.N.Bhutto to Sir Mohd Yakub(Date#1^st Sept 1932)

29.  S.N.Bhutto to Sir Mohd Yakub(Date#2^nd Sept 1932)

30.  Proceedings of a political conference of leading Muslims of Sind(Date#2^nd Sept 1932)

31.  Note for the Brayre Sind Conference by Prof .H.R.K.Batheja(Date#2^nd Sept 1932)

32.  Ali Buksh Mohd Hussain to the President Muslim League enclosing a copy of the proceedings of the Muslim public meeting held at Shikarpur(Date#20^th Feb 1938)

33.  M.A.Khuhro to the Editor Hamdard Delhi enclosing a Statement on Sir Ghulam Hussain Hidayatullah’s resignation from the office(Date#27^th Mar 1938)

34.  M Mujtaba Kazi for Haji Sir Abdoola Haroon to the Secretary (Date#25^th July 1938).

35.  Haji Abdool Haroon to M.A.Jinnah(Date#29^th July 1938)

36.  Sayyed Ali Muhammad Rashdi to the Secretary All India Muslim League (Date#21^th Oct 1938)

37.  Members of the All India Muslim League Council nominated by the Sind Provincial Muslim League Council  (Date#21^th Oct 1938)

38.  Abdul Majied to Nawabzada Liaquat Ali Khan (Date#28^th Nov 1938)

39.  Sheikh Abdul Majid to the Secretary (Date#30^th Nov 1938)

40.   List of the Office-bearers War King Committee and General Body of the Sind Provincial Muslim League. (Date#30^th Nov 1938)

41.  Muslim League Branches in Sind(Date#30^th Nov 1938)

42.  Hon Secretary to Sheikh Abdul Majid(Date#30^th Nov 1938)

43.  Sheikh Abdul Majid to the Gen. Secretary(Date#20^th Dec 1938)

44.  Constitution and rules of Sind Provincial Muslim League (Date#20^th Dec 1938)

1025, Napier Road,

Karachi, 04^th February 1912,

To,

                 The Secretary,

                       All-India Muslim League.

                                  Luck now.

Dear Sir,

                     As desired by H.H.Sir Aga Khan while he was recently here we are now considering to form a branch of All India Moslem League in Karachi for Sind and to help us in this respect we required a reference of the rules and regular objects of your branch. Will you please therefore oblige us with a copy of the same per return of mail.

                                              Thanking you in anticipation

                                                                                 I am Dear Sir,

                                                                                 Yours faithfully.

                                                                          Hafizula Shahudddin Baba.

RECEIVED

24. FEB.1912

                                                          1025, Napier Road,

Karachi, 21^ST February 1912,

H.A.Ansari Esqr;B.A

                   Assistant Secretary,

                                                                       All-India Muslim League.

                                                                                     LUCK NOW.

Dear Sir,

                  I am in receipt of your esteemed favour of the 8^th instate; together with the rules and objects of All-India Muslim League for which I thank you.

               Indeed we are working in concert with the learned secretary of the Sind Mahomedan Association who on the request of our young party has taken up this very important place of work.

                         Of course All-India Muslim League is the parent League and I beg your pardon for writing to the contrary by an oversight.

                                                                                 I am Dear Sir,

                                                                                      Yours faithfully,

Hafizula Shahabduddin

                                                                      All India Moslem League

Lucknow? Dated 13^th March 1917.

To

                      The Chairman of the

                                            Reception Committee

                                                            Shikarpore(Sind)

Dear Sir,

                     Thanks for the invitation to attend the 4^th session of the Sind conference but I regret to write to say that I shall not be able to attend the conference. However I pray to God for its success.

                                                                                                             Yours faithfully.

 Honorary Secretary.

Sind Muslim League.

             Karachi, 7th November 1917.

To,

          The Secretary,

           All India Muslim League,

                         Lucknow.

Sir,

                In conforming my telegram of the 2^nd instant. I have the honour to inform you that at a public meeting of the Mussalms Community held at the G.H.Khaliddina Hall on the 1^st instant; a Provincial Muslim League for Sind was formed and named the Sind Muslim League.

                         The following are appointed the office bearers of the League:-

                     Mr. Yusifali Alibnoy, President. Hon Mr. Bhurguri Vice President, Mr.Ghulamali G.Chagla, Honorary Secretary & Mr.Haji Abdulla Haroon, Joint Secretary.

                             68 gentlemen have so far enrolled themselves as members of the League.

                   The aims and objects of the League are the same as those of the Central League.

                   I shall be obliged if you will take early steps to affiliate the Sind Muslim League to the Central League.

                      I beg to acknowledge with thanks the receipt of your telegram dated the 5^th Instant and am awaiting a reply to my telegram dated the 5^th Instant which I sent to you from Hyderabad enquiring if the Sind Muslim League could in their representation to the Secretary of State exceed the demands made by the Central League, in the Congress League Reform Scheme.

I have the honour to be,

                                                                                                         Sir,

Your most obedient servant,

                                                                                         Hon.Secretary

The Sind Moslem League.

 Karachi.

All India Muslim League

Lucknow.

From

              Abdulwalli Esqr.B.A.

               Assistant Secretary

To

                  The Honorary Secretary

                   Sind Moslem League

                      Karachi.

LUCKNOW.

7.5.1917

Sir,

          In going through the records of the year 1917 I came across with a letter from you bearing date 7^th Nov. 1917. In this letter you ask the Central League to affiliate Sind Provincial Muslim League which, you say have established in Sind.

               I looked up the record of the proceedings of the Council of the League in the hope of finding a resolution of the council on the question the affiliation of Sind Provincial League, but no resolution to this effect has been found.

                     I have the honour to request the favour of your supplying this office with the copy of any communication received by you from this office in answer to your above mentioned letter.

                  I propose to put up the matter before the next council for getting a formal resolution passed.

                                         Kindly also send copied of the reports of your meets and a list of members and office bearers of your league together with any regulation that you have framed for the Central wise records.

                                                           Kindly treat the matter as urgent.

                                                                                              I have the honour to be

                                                                                                Sir

                                                                                             Your most obedient servant.

A.M.Ahmad,B.A(Cantab)

Secretary Sind Mosl.

To,

       Syed Zahur Ahmed

        Secretary All India Moslem.

Sir,

       In going through the letters received by the I find that a letter from you bearing the date 7^th May 1917 not replied; the matter being n important our I hasten to which I hope will receive your immediate attention;

                    I have carefully gone through the file of late by the Sind Moslem League, but regret to say that I can advising us that our league had been affiliated to the however there is a telegram from Mr. Wazir Hassan date Nov.1917 in which he says he is taking steps for affiliated of the same I am sending you herewith.

                I am sending you a list of both the members’ bearers the receipt of which please acknowledge.

                    I have also the honour to request that in case not affiliated you kindly put the matter before the getting a formal resolution passed.

                                                                                         Kindly treat the matters.

                                                                                             Sind Muslim League

Bombay Bazar, Karachi

27.2.1920

     To,

   Syed Zahur Ahmad Esqr,

          Honrary Secratery

                  All India Moslem League.

   Dear Mr Zahur Ahmad,

                                I duly received your favour of the 24th January 1920 and note contents.

            As you are aware the matter of affiliation of our League to the parent is an important one therefore I would request you to give it your immediate attention & also to get a formal resolution passed as early as possible.

                          I am sending you a list of the members & office bearers the receipt of which please acknowledge

                          I shall be very much obliged if you will kindly send me a copy of the rules & regulations of All India Moslem League as almost at Amritsar.

              Sincerely Yours,

Office Bearers of Sind Moslem League

President; Honb.G.H.Bhurgri

Vice-President; Seth Haji Abdullah Haroon

Secretary; A.M.Ahmad B.A (Cantab)

Joint Secretary; Seth Tayabali Alibhoy

Member of the Council

Seth G.A.Chagla

Mir Ayub Khan Bar-at-Law

Mr.G.G.Mirza

Mohamed Khan

Sheikh Abdul Aziz

  Abdul Majid

Mr. Mohamedali Mohamed

Ahmed Haji Dossul Khatri

Dr. Noormohamed H.B&B.S.

Haji G.H.Kassim M.B& B.S.

 Mr. Aboobakar Haji Moosa

 Fidahussain Quettawalla

 Abdullah Haji Zakria

Janmohamed Junejo Bar-at-Law

List of Member of Muslim League

1.      Taj Mahomed Pir Mahomed

2.      Ali Akbar Hassanally

3.      S.Abdullah.

4.      Din Mahomed Vafari

5.      Noor Mahomd

6.      M.A.Haroon.

7.      Hakim Mahomed Hanif

8.      Sayed Jalal Shah

9.      Hassanally

10.  Ghulamali G.Chagle.

11.  Yusafali Ali

12.  Rahimtullah G.Chagla

13.  Adnanali Yusafali Alibhoy

14.  Tayabali Alibhoy

15.  Faiz Ahmed Haji Wali Mahomed

16.  Ahmed Shah M.Allah Bux

17.  Sadikali Mossaji

18.  Mahomed Ayub Memon

19.  Aboobakar Haji Moosa

20.  Abdullah Haji Zakaria

21.  Kasim Abdullah

22.  Wali Mahomed Jutfali

23.  Mir Ayub Khan

24.  Ghulam Hussain Bhurguri

25.  Shaikh Abdul Razak

26.  Abdul Aziz

27.  Mahomed Ali Alibhoy

28.  G.H.Bhurguri

29.  M.H.Chanduani

30.  Mahomed Sidik Hoosain

31.  Shaikh Mahomed chous.

32.  Mr. Khatay Keshay.

33.  Alidina Munshi Mamoo.

34.  Sayed Hashim Shah

35.  Khan Sahib Mahomed Khan Afghan

36.  Jan Mohomed Bhurguri

37.  Ghulam  Hoosain Bhurguri

38.  Abas Khan Bhurguri

39.  Fida Hossain Mahomedally

40.  Abdur Rehman Bar-at-Law

41.  Abdur Rehman

42.  Haji Ghulam Hoosain Allahdin

43.  Haji Ramzan Hashim

44.  Saffarali Haji Rahman

45.  Manerali G.Lslan.

46.  Mahomed Ali Dina

47.  Abdullah Haji Karimtullah

48.  Abdul Hoosain Ghulamali

49.  Datoo Taleb Tejani

50.  Abdul Rasool Ghulam Ali

51.  Maherali Haji Jethabhai

52.  Noor Mahomed Pirbnoy

53.  Ghulam Hoosain Mahomed Hashim

54.  Mahomed Hashim

55.  Alidina Ghulam Hoosain Kasim

56.  Hassanali Haji Abdullah

57.  Habib Haji Rahimtullah

58.  Abdullah Khan

59.  Noor Mahomed Jagtiani

60.  J.M.Jomejo

61.  Munshi Kahlilur Rehman

62.  Hakim Shamsudin Ahmed

63.  Hatimbhoy Alibhoy

64.  Yusafali Mahomedbhoy Shah Jahanpurwall

65.  S.Haji Ghulam Mahomed Khuhavir

66.  Dr.A.M.Ahmed

67.  Mirza Mahomed Alim.

68.  Mr. Yusafali A.Karimji Kazibarwala

69.  Ahmed Haji Bodal Moosa

70.  Usman S.O.Dosal

71.  Haji Abdur Satar Haji Karim ahomed

72.  Fakir Mahomed Dur Khan

73.  Hafiz Nasur Ahmed

74.  H.G.Kasim

75.  Mirza Naderbeg

76.  Esmail D.Adam

77.  Mahomed

78.  G.G.Waliji

79.  Tayabali Moosaji

80.  Adamji Ebrahimji

81.  Khair Kanomed

82.  T.A.andviwala

83.  T.M.Lotia

84.  Adamali Hassanali

85.  Abdullah Jan Mahomed Doslani

86.  G.G.Mirza

87.  Esmailji Moosaji

88.  Adamali Ismailji Adamji

89.  Hoosaini Seeleman

90.  Osman Mustikhan

Sind Moslem League office

 Awadhi Press

         Ahmad, B.A (Cantab)

        Hon Secretary Muslim League

To,

        Syed Zahur Ahmad Esq

       Secretary All India Moslem League

  Dear Mr Zahurahmad,

                                                  I have repeatedly written to you on the subject of a libation of our League to the All India Moslem League, but so far no Sectary reply has been received I, therefore more request to you to candidate steps get our League affiliated, failing which I there to write to the Press or to advise the Council of the League declare itself and independent body.

Sincerely Yours,

              Hon. Secretary Sind Moslem League

Dated: 17.7.1920

Hyderabad Sindh

Dated the 27^th March 1922.

   Dear Sir,

                     I regret I have not been able to reply to your letters owing to the same reason for which I must express my inability to serve on the Committee. I have been lying ill for the past month and half and have not yet completely get over the effects of the attack. I have been advised by my doctors to leave India for change as soon as possible and I should therefore be leaving by the end of next month the for England. If I can be of any service to the League when there I shall not hesitate & I shall be please to do it.

          I may incidentally point out that the necessity of organizing propaganda and other work in England was never so great as at the present moment and I wish the Muslim League grave the lead in this matter.

Hyderabad Sindh

Dated the 3^rd April 1922.

My Dear Mr.Zahur Ahmed,

                                                I shall feel much obliged if you would send me as soon as may be convenient to you a copy of the Presidential speeches of the Presidents of the All India Moslem League sessions, also of the speeches of the Chairman of the Reception Committees of as many past years as you can spare. I think you may be having the entire proceedings also in book form.

These would also be useful to me.

                          Perhaps you know that owing to ill health I am medically advised to take a long see voyage and am the therefore leaving for England on the 15^th instant. The papers requested for may therefore kindly be sent to me soon so that they me reach here before my departure.

                                                                    Trusting this will find you well,

                                                                                              I remain

                                                                                                      Yours sincerely,

Proceedings

                              Delhi                   1918

                                                 1917

                         Lavs                1916

                                                  1915

                                                  1914

                         Agra                 1913

                                                   1913

                                                   1910

                        LKW                  1908

Hyderabad Sindh

Dated 14th April 1922.

My Dear Mr.Zahur Ahmad,

                                                      Many many thanks for your kindly taking the trouble of sending me the recasting of the All India Moslem League. The following are however not among those that you have sent and shall be much obliged if you would kindly take the trouble of sending. I am leaving by the City of laying on the 25^th instant from Karachi and would be leaving Hyderabad Sind by about the 22^nd and therefore you will kindly direct that the following he sent in List.

1.      Annual report of the Annual Moslem League Sessions held at Calcutta in 1911. Under the Presidency of Nawab Salimullah Khan. Nawab Bahadur of Daces.

2.      Annual report of the Annual Moslem League Sessions held at Bombay in 1915 under the Presidency of Dr. Hazharul Hasue.

3.        A copy of the address that was to be presented to Mr. reforms during his India tour.

4.      If you have sererately published any correspondence between the League the Government regarding the Moslem views on the Tripolitan. Balkan the last war you will kindly send me a copy of that also.

5.      The original constitution of the Moslem League as framed at Dacea and the subtenant change made in it from time to time.

6.      The Presidential address of Sir Ali Imam at the Amritsar Annual Sessions held in 1908.

      This undoubtedly means trouble to you and I trust you would excuse it.

                 I understand that the Central Khilafat Committee thinks of sending out some men to Europe and Mr.Chottani enquired from me as to when I would be mailing from India. Now that Agha Khan has also gene back think he should have some to assist him. But I have as yet no clear idea as to what he Khilafat Committee prepares to do.

Trusting this will find you well.

I remain

Yours Sincerely.

                                                                                         The Sind Muslim league office

  Hyderabd Sind, 22^nd Febrary 1925.

To,

      The Honorary Secretary,

          The All-India Muslim League

                           LUCKNOW.

Sir,

         I have the honour to inform you that the Sind Muslim League has been revived, and we hope to push on the work of the league in Sind thereafter and shall soon be able to request the Council of the All-India Muslim League to recognize Sind Muslim League as a Provincial League, as separate from the Bombay Provincial Muslim League and enjoying all rights of a Province in the constitution of the All-India Muslim League.

                    I herewith enclose a copy of the proceedings of our inaugural meeting, held on the 10^th instant. I am now trying to collect the opinions of Sind Mussalmans on the important questions referred to in Resolution No.2, in the proceedings herewith attached. Members are also being enrolled. I hope to be able to call a Meeting of our Committee by the end of March, when the Committee will finally formulates its view on these vital questions, in light of the opinions to be received. We shall also at that meeting prepare our Rules and Regulations for the Sind Muslim League, which shall be placed before the Special Session of our Sind Muslim League to be held in May.

                            I shall be thankful to you if you keep in touch with us, send us for our information and guidance copies of the Constitution and Resolution of the All-India Muslim League and any other League literate your advice to be useful to us here in our work of the League can you suggest to us anything in connection with the holding of our Sind Provincial Muslim League Sessions?

                            I have the honour to be,

                 Sir,

                                  Your most obedient servant,

                                          Hon; Secretary, Sind Muslim League,

                                                 Hyderabad Sind.

The Sind Provincial Muslim League.

At the invitation of Dr.A.M.Ahmed, the retiring Secretary of the Muslim League, about 40 Mussalmans of different shades of opinion there together on Tuesday, the 10^th February 1925, at 10 a.m. at the residence of Mr.Noor Mahomed, M.L.C., at Hyderabad Sind.

   Dr Shaikh Mr. Noor Mahomed M.B. B.S. was elected to the chair.

     Erst Mr. Mahomed Khan gave a short history of the Sind Muslim League and he Shaikh Abdul-Majid Kazi Abdul- Rahman and several others made speech howing the necessity of reviving the Sind Muslim League.

             Seth Haji Abdullah Haroon Sahib,M.L.C., who could not come to attend the meeting owing to his mother’s illness had sent a letter of sympathy which was read in which he hoped that Mussalmans of different shades of League for the upliftment of Mussalmans.

                            The following three Resolutions were passed;-

1)      That the Sind Muslim League be revived.

2)      That the programme of work before the Sind Muslim League be as follows;-

1.      To ascertain the opinion of Sind Mussalmans with regard to the question of Separate Electorates.

2.      To determine the position of Mussalmans with regard to their share in Services and representation on Councils and various Local Bodies

3.      To decide whether to separate the Province of Sind as a separate Administrative unit on linguistic basis.

4.      To ascertain the opinion of Sind Mussalmans with regard to the contemplated reforms in the Government of India.

5.      To improve the economic condition of agriculturists and other Mussalmans.

6.      To do any other necessary work.

3)      That a provisional Committee, consisting of the following 25 members is appointed to carry on the work of the Sind Muslim League, to enroll members of the League and to arrange for the holding of a Special Sessions of the Sind Provincial Muslim League within three months:-

                     It is a pleasure to learn of the progress you have made in re-organizing you Sind Muslim League from your letter 22^nd ultimo. I am obliged for the proceedings of the 10^th ultimo, furnished to me with your letter work forward with great hope to the successful working of your provisional committee and to the deliberations of the special session which you are to hold most probably in Easter.

                                   I am forwarding copies of constitution and resolution of the All India Muslim League passed at Lahore and Bombay to gether with my reports for the last five years. I shall be glad to furnish any other information that may be required and to advise on any matter in regard to which you may be please.

                                                                                                  Yours Sincerely,

     Honorary Secretary

1 copy of Constitution

1 copy of Resols of Labore & Bombay

5 copies of Hon. Secretary Report for

                    1919-1924.

                                                                                                             Bahman,

P.O.Naodero, Sind.

7^th June 1931

Thanks for your letter of the 28^th ultimo. I am endeavoring my utmost revive the Provincial Branch of the Moslem League in Sind and as such I have asked many prominent Publicman to attend the meeting which will, I hope, come off by about the end of this month. I shall be obliged if you kindly ask some other provincial Branch to furnish me with the copy of their by-laws and the constitution which a Provincial League has got to pass. The Rules which you have been kind enough to send to me do not give any information about the constitution of Provincial Branches, for instance, whether we have to create any Managing Committee besides the general body of the League, how many representative we have to elect for the parent body out of the number allotted to the Presidency how many office-bearers are to be elected what will be their designations and what is the membership fee in case of the Provincial League. I shall deem it a favour if you kindly furnish with full particulars at your earliest convenience so that I may act accordingly.

                     As to the invitation to be extended to the All India League, I am to say that it will give us great pleasure if the Parent body holds its session in Sind which is an important province in view of the question of separation which has been agitating the mind of the entire Moslem India. But this invitation is to be extended after the Provincial branch is brought into being. Unfortunately the number sincere and selfless public corker’s into tremely limited in Sind, and requires a lot of trouble to arrange the whole affair. Nevertheless I assure you that we will not lag behind in rendering this place of service.

                             As soon as the first meeting is held I shall run upto Muradabed to see you and discuss the question of holding the session of the All India League, in Sind.

                                     As early reply is solicited.

                                      With best regards,

                                                                         Ali Mohamed H.Rashdi

                                                                       Secretary Sind Mohamedan Association

To ,

              Moulvi Sir Muhammed Yakub,

              Kt., M.L.A.,

             Muradabad.

             Karachi

Dated 1^st September 1932

               My Dear,

                                         Herewith I am enclosing a complete copy of the proceedings of the political conference of the Moslem leaders of Sind for the information of the Moslem League. The two main resolutions have already been communicated to you by telegram.

With kind regards

INDIAN POSTS AND TELEGRAPHS DEPARTMENT

O SG Karachi I two ADS 234.

PRIVATE SECY H E VICEROY SIMLA. SIR MOHD YAKUB SECY MUSLIM LEAGUE SIMLA.

POLITICAL CONFERENCE LEADING MOSLEMS SIND WAS CONVEND KARACHI TODAY UNDER PRESUDEBTSHIP SIR SHAH NAWAB BHUTTO WHICH PASSED FOLLOWING RESOLUTIONS STOP THIS CONFERENCE EXTENDS WHOLE HEARTED SUPPORT TO THE RESOLUTIONS PASSED AT RECENT MEETING OF EXECUTIVE BOARD OF ALL INDIA MOSLEM CONFERENCE HELD ON TWENTYFIRST AUGUST DELHI AND FULLY APPROVES OF THERE RESOLUTIONS ADOPTED BY SAID BOARD WITH REGARD COMMUNAL AWARD STOP THIS CONFERENCE FURTHER EXPRESSES DISSATIS FACTION AT THE TREATMENT METED OUT TO MOSLEMS OF PUNJAB BENGAL AND BOMBAY PRESIDENCE PROPER AS PUNJAB AND BENGAL HAVE BEEN DEPRIVED OF .

This form must company say inquiry respecting this Telegram.

INDIAN POSTS AND TELEGRAPHS DEPARTEMT.

Received here at______H._______M.

SEPARATION (2)

STATUTARY MAJORITY AND BOMBAY PRESIDENCY MOSLEMS HAVE BEEN ALLOTTED ONLY SEVENTEEN PERCENT WITH POPULATION NINE PERCENT AS AGAINST TWENT-TWO PERCENT ALLOTTED TO HINDUS AND SIKHS NORTHWESTERN FRONTIER PROVINCE WITH POPULATION EIGHT PER-CENT IT IS SINCERELY TRUSTED THAT HIS MAJESTYS GOVT.WILL BE PLEASED TO RECONSIDER THE POSITION WITH REGARD THIS AND OTHER POINTS MENTIONED IN RESOLUTIONS PASSED BY MOSLEM CONFERENCES SECOND RESOLUTION THIS CONFERENCE LEADING MOSLEMS SIND WHILE APPRECIATING HIS MAJESTYS GOVT ACTION ON RECOGNIZING PROINCIPLE OF SIND SEPARATION FEELS CONSTRAINED TO EXPRESS  STRONG APPROVAL FOR GOVERNMENT LEAVING QUESTION IN FURTHER SUSPENSE ALTHOUGH SIND POSSESSES STRONG AND UNCHALLENGABLE AS CASE IMMEDIATE SEPARATION.

                This form must company say inquiry respecting this Telegram.

INDIAN POSTS AND TELEGRAPHS DEPARTEMT.

Received here at______H._______M.

SEPARATION (3)

                                STOP CONFERENCE THEREFORE EMPHATICALLY ORGES GOVERNMENT TO SEPARATE SIND IMMEDIATELY FAILING WHICH HIS MAJESTYS GOVERNMENT WILL FORETY CLAIM ON MOSLEM COMMUNITYS AND COOPERATION ENTIRELY.

                                   “BHUTTO”

           A political conference of leading Moslems of Sind was convened at Khan Bahadur Wali Mahomed Hassanallay’s Bunglow at Karachi on 1^st September 1932 at 10.A.M.Where following gentlemen were present from different parts of Sind.

Sir Shah Nawaz Bhutto KT., G.J.M.O.B.T., M.L.C

Khan Bahadur Mohomed Ayub Khuhro M.L.C. Larkana.

K.B.Jan Mahomed Khan Pathan M.L.C Sukkur

Shaikh Abdul Majid M.L.C. Karachi

K.B.Imam Bux Khan Jatoi M.L.C. Nawabshah

Pir Bakadarshah Zamindar & President Watiari Municipality

Mr.Katchi B.A.Zamindar Dadu

Moulvi Mahomed Muaz President Khilafat Committee Nawabshah

Seth Ghulam Ali Chagla Karachi

Mr.Abdulmajid Khan

K.S. Fazulillahi Khan Karachi

K.S. Burham Khan

Mr. Ahmed Khan Bhutto Larkana

Mr. Ghulam Hussain Bhaledino leader

Syed Mahmood Shah Ghazi Karachi

Mr Mahomed Usman Soomro

Mr.Kazi Abdulrahman Karachi

K.S. Allah Bux Gabol

K.B.Wali Mahomed Hassanally

K.S.Mirza Farukh beg Nawabshah

Mahomed Alim Shah

K.B.Allahbux Jalbani Sukkur

Wadero Mahomed Ismail Mahesar Mehar

Wadero Nur Mahomed Thebo

Serai Pir Bux Khuhawar

K.S.Dost Mahomed Khan

Rais Najam Aldin Khan

Syed Nur Mahomed Shah Walad Maradali Shah

Mr Ghulam Hussain Khan Editor

Main Fakir Mahomed

Jan Muradali Khan

Mr.Kazi Abdulaziz

M.Abdulkadir

Syed Miran Mahomed Shah

Syed Haji Abdul Rahim Shah

Mr Mahomed Hashim Gazdar

Mr.Kazi khudabux Bleader Karachi

Syed Wali Mahomed Shah Zamindar

K.S.Shamusaldinkhan Sujawal

Main Baduraldin Shadadkot.

                                               Following resolutions were adopted unanimously:-

1)      This conference of leading Moslems of Sind extends its whole hearted support to the resolutions at the recent meeting of the Executive Board Moslem Conference held on 21^st and 22^nd only approved experts.

           That in view of communal Award having left question of separation of Sind in abeyance and thus given a shock to the expectations of all the Moslems India in general and Moslems of Sind in particular, the conference resolves that following steps be taken to make Sind Separation on accomplished fact.

A)     A political Conference be convened at Hyderabad and be named as “Sind Separation Conference” where foundation of permanent political organization be laid and agitation for immediate Sind Separation be set on fact on organized basis by establishing branches of the conference in every village and town of Sind.

B)     That a permanent fund be collected from which expenditure for furtherance of the objects and purpose of the Conference be incurred and with that view fund of one lakh of rupees be immediately raised.

C)    The Deputation consisting of following gentlemen be sent to Simla to wait upon His Excellency the Viceroy and place before him a strong case for immediate separation of Sind.

D)    Immediate steps be taken to start a Daily English paper and finance vernacular Local papers in Sind.

E)     That 16^th September be fixed as Sind Celebration Day through length and breadth of Sind.

F)      An Appeal be issued to Moslems of Sind to join the above conference by becoming members of the said conference and its reception committee in large numbers.

Names of Deputation:-

1.      Sir Shah Nawaz Bhutto Kt C.L.R., G.B.E., M.C.C

2.      K.B.Khuro M.L.C

3.      K.B.Allahbux M.L.C

4.      Syed Miran Mahomed Shah M.L.C

5.      Shaikh Abdual Majid M.L.C

6.      Hon’ble  Main Alibux Member Council of State

     The following office bearer and members of Working Committee are appointed to carry on the above programmer.

Officer bearers

Chairman Sir Shah Nawaz Bhutto Kt. C.I.E., O.B.E., M.L.C

K.B Khuhro Vice Chairman

Syed Mahomed Kamil Shah Vice Chairman

Syed Miran Mahomed Shah working Secretary

Shaikh Abdul Majid Joint Secretary

Haji Abdullah Haroon Treasurer

Officer bearers will be exofficie members of the Committee.

     Members of the Working Committee

1.      K.B.Wali Mahomed Hassanally

2.      Mr. Kazi Abdul Rahman

3.      Haji Abdul Rahim Shah

4.      Mahomed Usman Soomro

5.      Mr. Nur Mahomed

6.      Mr. Bandali Khan

7.      K.B.Ghulam Nabi Shah

8.      Mr. Ghulam Hussain Bhaladino

9.      Rais Najamuddin

10.  K.S Miran Farukh Beg

Seven members will form quorum

11.  K.B.Allahbux

12.  K.B.Jan Mahomed Khan Pathan

13.  K.B Chakar Khan

14.  K.B Dilbabad Khan

15.  K.B Mahomed Parial Kalhoro

16.  Wadero Nabibux Bhutto

17.  Syed Ghulam Mirtaza Shah

Resolution No: 4

    While recognizing the fact that Alwahid (Daily Sindhi) and Unity (Weekly English) have rendered valuable service to the daily Sind Separation, this conference appeals to Moslems of Sind to render financial assistance to these papers in order to keep them live so that they may continue to do the useful work in the cause of community and country.

            This conference further appeals to Moslems to support morally and financially other papers just as Sind Zamindar, AlNajam and other papers which have Simila rly helped in the cause of Sind Separation and have generally advocated the cause of Moslem community Proposed by the Chairman and unanimously adopted.

Resolution No: 5

   That the above resolutions be wired to

                  The Prime Minister

                   The Secretary of State for India

                    His Excellency the Viceroy of India

                    His Excellency the Governor of Bombay

                     The Secretary Moslem League Simla

Resolution No: 6

          That above Sind Separation Conference be convened at Hyderabad on 15^th November 1932.

Note for the Brayne Sind Conference by Professor H.B.K Batheja

      We have now reached a stage of our discussion at which all the relevant materials for setting the budget of a separated Sind are available. For the benefit of the members of the Conference and to serve as a basis of discussion, I have prepared the attached statement giving a rough picture of the way in which I propose to overcome the financial difficulties disclosed by the Miles Irwing Report. It will be seen that I have tried to do so, at least, as far as the ordinary deficit is concerned, without the help of a formal subvention from the Central revenues. It will be agreed on all hands that a subvention to an autonomous self-governing province as viualised by the new Federal constitution will be undesirable from every point of view. It is sure to breed a sense of irresponsibility and fin noised extravagance. It is not difficult to see how inefficient the province is likely to be, if it is allowed to milk the cow when come one else is holding the burns. The subvention will be resented by other units of the federation as a burden and probably by the unit receiving it as a symbol of political inferiority and is likely to lead to endless and bitter controversies if an impression is crested that it is being given to satisfy a communal demand.(The case of the North Western Frontier Province stands on an entirely different footing as well know imperial considerations were involved in the subvention granted to it). It is no doubt these facts which induced the Peel and Peron Federal Finance Committees to devise a scheme of division of federal resource which will do justice to every province big and small and insure to each an autonomous existence. They have modified the present basis distribution of income tax with a view to make Bombay and Bengal their way and they have further changed the basis of assessing provincial contribution so as to make Bengal, Behar & Orissa and Assam self-supporting. For wiping out the deficit of the last they have suggested special measures and concessions. I propose similar adjustments and concessions as regards Sind so as to dispense with the nee of a subvention. These are quite justified in law and equity and consistent with the theory of federal finance. Under the Government of India Act of 19-19 all revenues of British India belong to Majesty the King Emperor and are in theory controlled by the Secretary of State in Council. Under section 20 of the same Act all liabilities of any part of British India are a charge on these revenues. In practice, in the interests of efficiency and autonomy, certain revenue have been assigned along with some obligations to the Provinces under the Devolution Rules. There is nothing in constitutional law an usage and in past and present political practice, to prevent His Majesty Government from making changes in these assignment of revenues and functions in the interests of order, justice and good government. The only limits to its constitutional power of interference in this respect are those imposed by the considerations of administrative efficiency and the material and moral well being of the provincial units. As lost as provinces are not independent sovereigns units and the Central Govt retains this power of altering their obligations and their share of the revenues, it is bound to make necessary reasonable adjustments in order to ensure to them adequate revenues for normal scales of expenditure. The situation at present is that His Majesty’s Government having accepted the principle of separating Sind from Bombay, the Central Government after theoretically resuming the functions and revenues and liabilities which it had allotted to the Bombay Presidency under the Devolution Rules, is reassigning them to the two new provinces of Bombay and Sind in accordance with the federal principles governing the devision of functions and financial resources settled by the Round Table Conference. This does not mean that the Federal Structure Committee and the Federal Finance Committee can write on a clean slate and run away from existing facts. But this does imply the power and obligations to make some adjustments necessitated by certain intractable facts e.g. the obligation to cover the “Deficit” of Bengal, Bombay, Bihar& orrissa Assam and if, it is separated of Sind. In reassigning revenues and liabilities to Sind & Bombay, practical rather strictly equitable considerations governing the division of the assets and liabilities of a partnership, will have to be followed and the constitutional necessity of dispensing, as far as possible, with a sub-venation must be borne in mind, considerations which govern the division of assets and liabilities between a member of a joint family leaving the family and the rest of the members as in the case of Burma, need not apply in the case of Sind when the member though setting up a separate house does not leave the family and contributes in other ways to its burdens and obligations, As between Sind & Bombay the head of the family  i.e. the Government of India to whom ultimately all assets and liabilities belong, may decide that the assets should be divided geographically as being the only practicable course under the circumstances, but recognizing the hardship that this may entail on Sind, since it will lose the present and future revenue benefit of its connection with Bombay City where most of the moral and material assets of the President are located it may compensate it by distributing the interest and pension charges of the Presidency in manner, which if it were as single transaction standing by itself strict considerations of equity may not allow. I do not support entirely my Mussalman friends in their claim that the entire debt of the Presidency (including the Sukkur Barrage debt) should be divided between Sind and Bombay in proportion of their contribution to the joint revenue, but I do think that on the above considerations Sind should be held liable only for pensions paid from Sind Treasuries and for the interest on the Barrage debt and on account of the Provincial loan Account and borrowings from the famine insurance Fund. The rest of the unproductive debt on deficit etc and the pre-reform irrigation debt may be taken over either by the Bombay Government by the Government of India, preferably by the former as it stands to gain a great deal by getting rid of the Sind “deficit” of one crore, the burden of which is ultimately thrown on the Government of India. Without this arrangement of separating Sind, the Bombay “deficit” would not be 65 laks as given on page 22 of the Federal Finance Committee’s Report but 165 lakhs and that will have to be met anyhow by other federal adjustments if Sind is not separated and Bombay President is to enjoy an autonomous existence. With Sind, Bombay will not have a surplus of 54 lakhs but a deficit of 38 lakhs even after income tax has been distributed. In this connection I should to explain the confusion which surrounds the use of the word “deficit”. There can really be no “deficit” province as long as the whole joint family i.e. India is financially sound. A provincial “deficit” only means that under given artificial conditions of division of revenue and function certain province has deficit but these artificial condition that Sind will be able to balance its budget and even spend large sums on development of the province without any outside assistance.

     Bombay has in the past neglected Sind inasmuch as that Bombay has not spent adequate sums on the development of the province which would have resulted in the improvement of the financial position of the province. Even Barrage has been launched with considerable delay. Had it been launched 20 years ago Sind would have had a different tale to tell today.

    Public meeting of the Muslims of Shikarpur(Sind) was held at 5 P.M. on the 12^th February 1938 in Jama Masjid, near Lakhi-Gate, Shikarpur, many Muslims were present at the Meeting.

       Khan Sahib Gul Hasan Khan, Retd. Naib Vazir, Khairapur State, proposed Honourable Khan Bahadur Ali Buksh Mohamed Hussain,M.C.S. to the Chair, which proposal having been seconded by Shaikarpur Main Ghulam Mohamed Sahib, Retd. Deputy Collector and unanimously approved by the Audience, the Honourable Khan Bahadur Ali Buksh occupied the Chair.

       After recitation from Holy Koran and preachings on the Unity of Muslims the following proposal was made by the Honble Khan Bahadur Ali Buksh Mohamed Hussain and seconded by Khan Sahib Gul Hasan Khan.

         “It appears that those of our brotheren who are generally out of touch with the Newspaper are unaware of the extent to which the Congress is opposed to the interests of the Muslim Community and of the Congress mentality to ruin the rights of the Muslims whenever such occasion arises. If some few Muslims have joined the Congress, it is simply because they have an axe to grind; and by so doing they have caused many other Muslims to fall into error and thus be misled into regarding the Congress as their representative. This is wrong and the Congress is quite against the rights and interests of the Muslim Community. Had the Muslim League not been established for the cause of the Community and had it not opposed the Congress and exposed the congress maneuvers, the Muslims would have been much worse now and worst in the future. Mostly throughout India, the Muslims have recognized the League as Champion of their cause; and this fact is evidenced from the Resolutions passed everywhere in this connection. It is in the interests of the Muslim Community that the League opposes Congress: and it is therefore that so many Muslims have enrolled themselves as Members of the League. Hence the Muslims of Shikarpur should, in the interests of the Community joint the Muslim League as Members and should safely really on it.

      Having placed this proposal I request the Audience to express their true intention. If they want to join the League, they should send a Resolution to that effect to the League and become its Members.”

    The Audience unanimously passed this Resolution and expressed their desire to join the Muslim League as its Members and prayed for the opening of a Branch of the League at Shikarpur(Sind).

KHAN BAHADUR                                                                              124. MUSLIMCOLONY

         M.A.KHUHRO                                                                                     BRITTO ROAD

                     M.L.A.                                                                                                KARACHI                                            Dated, 27.3.1938

   To,

         The Editor,

              “Hamidard” Delhi.

Dear Sir,

              We forward herewith our Statement on the sudden resignation of Sir Ghulam Hussain Hidayatallan’s Ministry from the office in the Cabinet of the Sind legislative “assembly, and request you to kindly insert the same in your paper at your earliest convenience, for the general information of the public.

Yours Faithfully

M.H.Gazdar,M.L.A.Sind                                Khan Bahadur,

& Member of the Democratic                        M.A.Khuhro, M.L.A Sind&Party Sind.                                                          General Secretary Democratic Party Sind.

A STATEMENT BY MUSLIM BAHADUR M.A. KHUHRO AND MR. M.A.GAZDAR OF THE SIND MUSLIM PROVINCE ASSEMBLY ON SIR GHULAM HUSSAIN ASSINATION FROM THE OFFICE.

We feel we are a duty to the public in apprising them of the true situation which caused the sudden resignation of Sir Ghulam Hussain’s Ministry on 21^st. inst: Those who have been in the know of developments in Sind politics during the course of last one year, must have been greatly surprise of shocked to bear of the sudden and un-expected result of voting in the Legislative Assembly on 18^th March.

             In September, the members of the “United Party” numbering about to agreed to join the Democratic Party headed by Sir Ghulam Hussain, thus naming the new party as Democratic Coalition Party. At the time of merger, it was quite clear that no jobs will be demanded by this group needed by K.B.Allan Bux.A common program was agreed upon, and all the members of the party signed pledges and the programs. By the end of September coalition was completely formed and in early November the working Committee of this new party was nominated by the leader Sir Ghulam Hussain and act of 10 Muslim members of the working committee, three were nominated from the Group of the old united party. The working committee started deliberations for the first time on 9^th December 1937. The meeting continued for three days. The resolutions pass in these meetings were conforms by the full party held on 25^th and 28^th February. The subsequent meetings of the working committee discussed and decided upon the various items of the programme in early March.

             THE CABINET HAS NOT ENLARGED.

    Certain members of the working committee belonging to the old United Party were of the opinion that the cabinet be enlarged and the number be raised from 3 to 6. Thus by increasing the number of ministers,K.B.Allah Bux Leader of the United Party group and Mr.Binchaldas leader of the Hindu Independent group, could have been provided and there by conduced to the stability of the ministry.

               The leading members of the United Party like K.B.Allah Bux and Mr.G.S.Syed however made it clear that they would not defect from the party for at least one year whether the number of ministers was increased or no, and that the ministry would be given a fair chance to give effect to the recommendations of the Working committee. The object of increasing the number of ministers was that three ministers were unable to cope with the heavy routine work and at the same time, to give effect to new ideas and schemes laid down in the party programme.

Loyalty Promised

           Sight up to 17^th perch the united party members clearly declared that they would be loyal to the party and will cause no trouble whatsoever. On 18^th March at 1-30 p.m. eight of these members signee a letter of resignation from the party and handed it over to the general secretary of the Party viz; Khan Bahadur Khuhro at the Assembly Hall. The voting on the remaining items of the Budget was to take place between 3 and 6 that very afternoon. Five members of the ministerial party were absent from Karachi that day and it was not possible for the township of the party to get them at such short notice.

TREACHEROUS ACTION

    Had these United Party members been honest and straight forward they should have at least given notice on the previous day about their desertion and the party strength could have been easily mobilized by telegraphically getting the absentee members to Karachi. So it does not require any elaboration to show that their action was clearly treacherous. It has now transpired that these United Party members had entered into an agreement with the Hindu Independent Party headed by Mr.Mihchaldas on 17^th morning with a view to overthrow the ministry and this fact was kept strictly secret by them.

FLUID ELEMENT

        We are not oblivious of the fact that there is a certain fluid element both among Mohommedan and Hindu member of the Assembly and many small groups within each party and that therefore it was not possible to form a stable ministry for more than six months with only three gentlemen in the cabinet in these days of Democracy the demands of the people are many and it not possible therefore for any three ministers to carry on, however efficient and willing they be to meet all individual requests or public grievances.

                   The defent of Sir Ghulam Hussain’s ministry in snap division by a majority of only one vote any that too under the circumstances enumerate above can not by any fair-minded person be considered a defeat at all. But Sir Ghulam Hussain not possible daily realizing that without enlarging the cabinet it was for him to form a stable ministry resigned his office on list March.

MAY MR.MIHCHALDAS

          It may be realized for the information of the public that at the time of resignation of Gobindram due to his financial troubles in October last, it was decided that in view of the joint responsibility of the Cabinet, it was not possible to offer Mr. Minchaldas a seat in the Cabinet,ne having decline to sign the programme.And this programme was substantially prepared by Mr. G.M.Syed the guiding spirit of the United Party group. This was the reason why Dr. Hemandas who joined the party was selected as Minister. This action was misconstrued by many Hindu members as an act of communalism and therefore later on they refused to support Dr. Hemandas and adhered to Mr. Minchaldas or we may call them left-wingers thought that ministry was not strong enough to fight against the domineering of the I.C.S. Secretaries and the Departmental Heads, so as to bring about a change in their mental out-look on the other hand certain officials thought that the ministry was out to give undue concessions to the Zamindars. All these factors combine with un-expected treachery on the part of these sight members of the United Party brought about this sudden collapse.

Sir Ghulam Hussain’s Ministry’s Achievements

     Those who are out to find fault with late ministry in order to justify the ignoble act on the part of K.B. Allah Bux’s group, should not forget that Sir Ghulam Hussain ministry did a great deal for the people of this province during the short period of less than a year that they were in the office. Some of their achievements are the following:-

a)      The abolition of the Grazing fees from the Revenue fields.

b)     The reduction of 1/3 of grazing fees on bovine cattie in the forest areas.

c)      The abolition of the lease-money on all Non-Barrage lands.

d)     The continuance of policy of liberal Fasili-remnissions.

e)      Entire remission of accumulated interest that is simple Compound and Penal int in Karachi District, kotri taluka of Dadu Distric Rohri Sub-Division of Sukkur District and Daryahiwah of Gooni taluka on takavi loans and the decision to calculate interest at the rate of 6 per cent from the very time the loans were taken and recovery by easy installments spread over a long spell of years.

f)       And the suspension of the later-course charges survey expenses etc., amounting to Corrode runes pending appointment of a committee to go into this question thoroughly and report thereon.

g)      The suspension of application of new settlement rates.

h)     The appointment of anti-corruption committees.

i)        The establishment of the Public Grievance Burearu to put down corruption.

j)        The abolition of the system of collector’s and Commissioner’s Chairs.

  These are no mean achievements and vie with these of any Congress ministry.

Sir Ghulam Hussain Hidayatallah in an absolute Majority.

                   The above exposition will show that K.B.Allah bux the leader of only about ten member’s followers was called upon by this Excellency the Governor of Sind to form the ministry which he could only do with the help of Mr. Nihchaldas and his ten communalistic adherents. Even with Mr. Nihehalds’ help the total strength of this new party was but twenty followers; whereas the strength of Sir Ghulam Hussain’s party even on the day he had resigned numbered as many as twenty five excluding the Europeon members. Thus he was indisputable leader of the largest single party.

                In the circumstances it would appear a little inexplicable as to why His Excellency the Governor of Sind did not call upon Sir Ghulam Hussain to Form the ministry once more Having reformed the ministry it is not unreasonable to anticipate that he would have got a working majority of 34 to 35 members. For obvious season that the fluid element would then have gravitated to his side.

PUNISTMENT FOR TRACHERY.

  The Congress although not coalescing are supposed not to actively opposes them for some little time. This virtuely means that either the congress group will surrender to this new ministry their vowed principles or that the ministry will completely place itself in the handed of the congress group and act in obedience to their dictates. Such ministry’s deem is clearly fore-shadowed after an inglorious short life. Born of personal ambitions actively assisted by Hindu rank communalism, it will do more harm than good to this province. These conflicting elements that have combined to form the ministry carry within themselves the poisonous germs which will soon destroy its existence and will never as a fitting punishment for its treacherous deeds.

1.      Khan Bahadur

                                                             H.A.Khuhro,

                                                             Member of the Legislative Assembly Sind.

&

General Secretary

Democratic Party, Sind.

2.      G.H.Gazdar

                                                            Member of the Legislative Assembly Sind.

Telegrams; “SHADMAN” Karachi

            HAJI SIR ABDOOLA HAROON Kt.

               Suger Merchant & Selling Agent.

Napier Road,

Karachi 25^th JULY 1938

Dear Sir,

                  I have the honour to enclose here with copy of the letter which was address to the Delhi Address of the All India Muslim League for your information.

Yours Faithfully,

INDIAN POSTS AND TELEGRAPHS DEPARTEMT.

Received here at______H._______M.

O SA KARACHI F H 28-27 MOHAMEDALI JINNAH GULE RANA DELHI

SITUATION FAVOURABLY IMPROVING FOR MUSLIM LEAGUE BUT

ALLAHBUX BLOCK OF SEVEN MUSLIMS CREATED DIFFICULTIES SHALL

INFORM FURTHER DEVELOPMENT= HAROON=

“SHADMAN”  

2738.

                                                                                                       786, Napier Road,

Karachi 21th Oct 1938.

SIND MUSLIM LEAGUE

From,

  Sayyed Ali Muhummed Rashdi

                General Secretary,

                      Sind Provincial Moslem League Conference

                                       Karachi.

To,

        The Secretary All India Moslem League.

                                             DELHI.

Dear Sir,

                     I shall be grateful if you kindly send me the following particulars per return of post:-

1.      Names of office bearers of various provincial League in India together with the addresses of the provincial office.

2.      Name of the Secretaries in charge of the parliamentary activities of the Provincial League in India.

3.      The All India Moslem League literature which you would like our provincial league to keep in view.

4.      The date, if any by which the provincial League are expected to send in names for election to the office of President All India Moslem League (Patna Session).

           I would further request you to kindly send a communication to the various provincial Leagues in India to direct their Secretaries in charge of the parliamentary sections to send us copies of all the Bills that may have been moved or passed into law in the Assemblies of their respective provinces after the investigation of Attorney.

                   I hope you will kindly deal with these matters promptly.

Yours faithfully,

“SHADMAN”  

2738.

                                                                                                       786, Napier Road,

Karachi 21th Oct 1938.

THE SIND PROVINCIAL MUSLIM LEAGUE

MEMBBERS OF THE ALL INDIA MUSLIM LEAGUE COUNCIL NOMINATED BY THE SIND PROVINCIAL MUSLIM LEAGUE COUNCIL ON 27^th November 1938.

1.      Agha Abdul Sattar Jan Serhudi Goth Saindad Dist. Hyderabad Sind.

2.      Rais Ghulam Mustafa Khan Bhurgari  Hirabad.

3.      Syed Hassanbus Shah Zamindar Mehrabpur Taulka Sakrund Dist Nawabshah.

4.      Sheikh Nur Ahmed C/o Babu Jaladin Saddar Bazar Hyderabad Sind.

5.      Syed Khair Shah M.L.A.    Nawab Shah

6.      Syed Nur Mohammed Shah M.L.A     Bhiria Dist Nawabshah

7.      Agha Nazar Ali Khan           Editor Sind Zamindar Sukkur

8.       Sheikh Wajid Ali Khan       Advocate Shikarpur

9.      Mr Ghulam Nabi Pathan     B.A. Zamindar Sultan Koat Sukkur

10.  Kazi Fazlullah                       Advocate Larkana

11.  K.B.Mohammed Ayoob Khoro           M.L.A.Larkana

12.  Syed Ali Mohammed Rashdi                     Muslim League office Karachi City

13.  Mr. G.M.Syed M.L.A         SUNN        Dist DADU

14.  K.B.G.M. Khan Issran       M.L.A         LARKANA

15.  Pir Ghulam Hyder Shah    M.L.A      Bulri Dist Karachi

16.  Syed Meherali Shah                Zamindar Sujawal

17.  Sir Ghulam Hussain Hidayatullah M.L.Aseafiled Road Karachi.

18.  Mr. Abdul Ghaffar Khan         Pleader Mirpur Khass.

19.  Babu Jalal Din Sahib            Saddar Bazar Hyderabad Sind

20.  Moulvi Sanaullah      Muslim League office Karachi.

21.  Mir Bunday Ali Khan Talpur M.L.A.          Tando Ghlamali Khan Dist Hyderabad

22.  Haji Naziruddin   Editor  Daily Hyat Karachi.

23.  Moulvi Zahurul Hassan Dars           Camp Karachi.

24.  Mr Mohad Hashim Guzdar M.L.A         Runchore Line Karachi.

25.  Sheikh Abdul Hakim         Zamindar  Jecababad

26.  Sheikh Abdul Majid M.L.A            KARACHI CITY

                                                                       As Secretary of the Provincial Muslim League.

OFFICE BEARERS OF THE SIND PROVINCIAL MUSLIM LEAGUE

Sir  Haji Abdullah Haroon M.L.A           President

Agha Pir Ghulam Mujadid                       Vice President

K.B. Mohd Ayoob Khoro M.L.A              Vice President

Sheikh Abdul Majid M.L.A                         General Secretary

Sir Ghulam Hussain Hidayatullah                      Treasurer

Syed Ali Mohammed Rashdi                               Joint Secretary

Mr Ghulam Nabi Puthan                                      Joint Secretary

Elected:-

1)      Kazi Khuda Bux Saheb, B.A. LL.B, Advocate, Bunder Road Karachi

2)      M.Hashem Guzder Esqr, Rais Karachi.

3)      Hatim Alvi Saheb Karachi.

4)      Sh. Abdul Majid Sahed Karachi.

INDIAN POSTS AND TELEGRAPHS DEPARTEMT.

Received here at______H._______M.

28 NOV 1938

O TB KARACHI C 28=28 NAWABZADA LIAQATALI KHAN HONORARY LETARY ALL INDIA MUSLIM LEAGUE PARK MENSION DELHI GATE DELHI.